Kinga Łuszczek
18. Drukarstwo polskie w XVII w.
W Polsce w XVII wieku występuje gęsta sieć warsztatów i oficyn drukarskich, skupionych nie tylko w większych ośrodkach kulturalnych, ale rozproszonych po całym kraju, jakkolwiek wiele z tych oficyn miało krótkotrwały żywot i nikły dorobek. Podobnie jak na Zachodzie, tak i w Polsce poziom drukarstwa bardzo się obniżył. Był to wynik ogólnego upadku oświaty w sarmackiej, sejmikującej Polsce, pogłębiony jeszcze skutkami nieustannych wojen. Długotrwałe wojny szwedzkie o Pomorze i Inflanty oraz walki o sukcesję szwedzkiego tronu panujących w Polsce Wazów sprowadziły zalew kraju przez wojska szwedzkie, a w efekcie ogromne grabieże dóbr kulturalnych. Natomiast na rubieżach wschodnich przez całe stulecie trwały wojny moskiewskie, kozackie i tureckie. Równie hamującym czynnikiem było zwycięstwo kontrreformacji. Powyższe fakty wpłynęły na zmniejszenie popytu na książkę i utrudnienie jej swobodnego obiegu. W początkach XVII wieku, w latach 1603, 1604, 1617, ogłoszono indeksy ksiąg zakazanych. Rozpowszechniło się palenie książek, które w Krakowie przyjmowało nawet charakter atrakcyjnych widowisk dla tłumu. Z tego powodu wiele cennych dzieł nie ukazało się w druku, lecz pozostawało w ukrytych rękopisach. Materiały napływające do pras drukarskich były bardzo mizerne pod względem treści. Dorobek pisarski tamtego okresu to przede wszystkim druki religijne, dysputy dogmatyczne i wyznaniowe, książki dewocyjne i modlitewniki, odbijane niedbale na bibulastym, szarym papierze, wydawane przez powstające wtedy typografie zakonne. Podobnie jak w całej Europie rozpowszechniły się masowo wydawane druki okolicznościowe, kazania pogrzebowe, weselne i inne. Jako objaw zwiększającego się udziału mas szlacheckich w sprawach państwowych, zaczęły się masowo ukazywać mowy polityczne, oracje panegiryczne, wiersze pochwalne, paszkwile, odezwy, listy itp. Bardzo znamienne dla XVII wieku były relacje z pola walki, donoszące o ruchach, sukcesach lub klęskach wojsk polskich i nieprzyjacielskich. Również przejawy życia szkolnego, zwłaszcza szkół jezuickich, były dokumentowane wierszami i drukami okolicznościowymi. Wydawniczo były to rzeczy drobne, które rozchodziły się w setkach i tysiącach egzemplarzy, dlatego drukarze chętnie je tłoczyli, gdyż owe druki zwiększały rentowność warsztatów. Odrębną grupę stanowiła tzw. literatura mieszczańska, rubaszna, pełna humoru i satyry, składająca się z drobnych zazwyczaj utworów. Nabrała ona szczególnej wartości, ponieważ ukazywała bezpośrednio obraz życia niższych warstw społeczeństwa miast i wsi. Trudne warunki ekonomiczne drukarzy XVII wieku, a z drugiej strony ruch innowierczy spowodowały, że drukarze, nie mogąc utrzymać swych warsztatów jako niezależnych przedsiębiorstw, masowo szukali opiekunów i protektorów wśród duchownych i świeckich możnowładców. Rozwinięty system mecenatu uzależniał drukarzy od protektorów, krępował ich inicjatywę wydawniczą, nie gwarantując oparcia materialnego. Wówczas pojawił się znany ze średniowiecza typ drukarza wędrownego oraz oficyn efemeryd, znikających po kilku latach działalności. Najważniejszymi drukarzami w XVII - wiecznej Polsce byli: ród Piotrkowczyków, Franciszek Cezary, Krzysztof Schedel, Piotr Elert.
Rodzina Piotrkowczyków
Typografia krakowska pierwszej połowy XVII w. jest kontynuacją działalności drukarni Piotrkowczyków, założonej w latach 70. XVI wieku przez Andrzeja Piotrkowczyka. Produkcja tej oficyny oddaje wierny obraz literatury polskiej tego stulecia.
Andrzej Piotrkowczyk (starszy) (ok. 1550-1620), nazywał się właściwie Byczek. Drukarz i księgarz krakowski. Rozpoczynał pracę jako wędrowny księgarz. W 1574 roku uzyskał obywatelstwo krakowskie i przybrał nazwisko od miasta Piotrkowa, z którego pochodził. W 1576 roku założył drukarnię przy ulicy Floriańskiej, w domu "Pod Wiewiórką". Posiadał również własną odlewnię czcionek. W 1609 roku uzyskał tytuł architypografa królewskiego i przejął obowiązek drukowania konstytucji sejmowych. Po Janie Januszowskim (Drukarnia Łazarzowa) przejął druk konstytucji i ksiąg liturgicznych z nutami, stając się niebawem ich wyłącznym i największym producentem.
Po śmierci Andrzeja Starszego drukarnię przejął jego syn, Andrzej Piotrkowczyk (młodszy), doktor praw i radny krakowski, wraz z zięciem Tomaszem Dolabella, malarzem królewskim, którzy znacznie ją zaktywizowali. Andrzej przejął styl wydawnictwa swego ojca. Uzyskał od króla Władysława IV prawo drukowania zbiorowych wydań konstytucji sejmowych i statutów synodalnych. Dzięki tym przywilejom na dochodowe wydawnictwa drukarnia Piotrkowczyków mogła sobie pozwolić na tłoczenie dzieł bardziej okazałych, choć trudniejszych do sprzedania. Była to ostatnia oficyna XVII stulecia, z której wychodziły druki zdobione dobrze wykonanymi drzeworytami.
Andrzej Młodszy zmarł w 1645 roku, a oficyna pozostała w posiadaniu wdowy Anny i rodziny Piotrkowczyków do 1674 roku. W tym czasie syn Andrzeja i Anny - Stanisław Teodor przekazał rodową drukarnię w darze Collegium Maius Akademii Krakowskiej. Kiedy rodzina drukarza zaprotestowała przeciw tej darowiźnie, profesor Akademii Krakowskiej, Łukasz Piotrowski, z własnych funduszy spłacając należność przypadającą spadkobiercom, kupił dom "Pod Wiewiórką" razem z drukarnią i oddał go Akademii. Darowizna stała się zaczątkiem istniejącej do dziś Drukarni Uniwersyteckiej w Krakowie.
Najważniejsze dzieła rodziny Piotrkowczyków
dzieła jezuitów, np. Kazania na niedziele i święta
Roczne dzieje Piotra Skargi
Kazania Fabiana Birkowskiego
Nowy Testament Jakuba Wujka
księgi kościelne
wydania poezji Jana Kochanowskiego
Dworzanin Łukasza Górnickiego
Spod pras Andrzeja Starszego wyszło ok. 290 pozycji, niektóre miały po kilka edycji. W trosce o estetykę swych druków Piotrkowczyk wykupił wiele wartościowych klocków drzeworytowych, pochodzących z krakowskich drukarń.
Franciszek Cezary
Pochodził z Wielkopolski (z Łobżenicy lub okolic). W 1616 poślubił Barbarę Malicką, córkę księgarza krakowskiego. W roku następnym otrzymał prawo miejskie Krakowa. W 1616 uruchomił własną drukarnię, przejmując zakład Jana Szarfenberga, później zaś Mikołaja Loba. Zygmunt III nadał mu 16 VII 1620 przywilej drukarski potwierdzany kolejno przez Władysława IV i Jana Kazimierza (1649). W 1623 C. nabył kamienicę przy ul. Św. Anny, która odtąd stała się siedzibą drukarni. C. utrzymywał stosunki handlowe ze Stanisławem Mateuszem Cosmeroviusem, drukarzem wiedeńskim i Janem Wolrabem, drukarzem poznańskim. Tłoczył głównie publikacje na użytek Akademii, choć nie brak w jego produkcji i pozycji jezuickich. Zamieszany w spory Akademii z jezuitami, poniósł poważne straty. Prowadził w l. 1619-1623 liczne procesy z miejscowymi drukarzami. Wydał ponad 650 pozycji. Używał sygnetu przedstawiającego drzewo targane wichrem. Po śmierci męża przedsiębiorstwo przejęła żona Barbara (zm. 1666). Wydał Tassa Gotfred abo Jeruzalem Wyzwolona, G. Knapskiego Thesaurus, sielanki Szymonowica.
Krzysztof Schedel
Z pochodzenia Czech. Prawo miejskie Krakowa otrzymał w 1611 jako kupiec. Początkowo zajmował się głównie księgarstwem. W 1638 zatrudniał drukarza Łukasza Kupisza. W tymże roku otrzymał przywilej na założenie drukarni. W przywileju mówi się o Schedlu jako o człowieku wykształconym, znającym różne języki. Pierwsze druki z firmą Schedla ukazały się w 1639. W skład oficyny weszła ariańska drukarnia Sebastiana Sternackiego z Rakowa oraz mały warsztat krakowski Marcina Horteryna. W 1648 Schedel pozywany był przez drukarza warszawskiego Piotra Elerta za „poddruk" publikacji urzędowych. Krzysztof tłoczył do 1651.
Piotr Elert
Żył w latach ok. 1600-1653. Był muzykiem i drukarzem. Od około 1633 roku był członkiem kapeli królewskiej, a od 1643 roku kierował drukarnią urzędową w Warszawie. Ożenił się z córką typografa krakowskiego, Andrzeja Piotrowczyka. W posagu otrzymał warsztat typograficzny. Obdarowany licznymi przywilejami królewskimi założył Elert przy drukarni introligatornię i księgarnię. Książki tłoczył na papierze własnej produkcji (posiadał w Kęszycach koło Łowicza własną papiernię). Spośród druków wydanych w jego oficynie na uwagę zasługuje słownik „Hexaglosson dictionarium”, z tekstem w sześciu językach: polskim, łacińskim, włoskim, francuskim, hiszpańskim i niemieckim. W roku 1682 wdowa po Elercie sprzedała część wyposażenia drukarni zatrudnionemu w niej czeladnikowi, Karolowi Schreiberowi, pochodzącemu ze Śląska.