TEMAT 18 – RZECZPOSPOLITA A KOZACY

KOZACZYZNA

Południowo – wschodnie kresy Rzeczypospolitej, zwane Ukrainą zamieszkiwali Kozacy. Była to ludność niejednolita etnicznie. Dominowali wśród nich Rusini, głównie chłopi zabiegli majątków szlacheckich. Część stanowiła szlachta, która uciekła na Ukrainę przed karą sądową czy szukając okazji do zdobycia łupów. Siedziby Kozaków znajdowały się na wyspach położonych za skalnymi progami na Dnieprze – porohami. Dlatego też nazywano ich – Zaporożcami. Kozacy zajmowali się hodowlą, kupiectwem, ale przede wszystkim utrzymywali się z najazdów na Turcję. Ich wojskowe zalety docenił Stefan Batory, który przyjął kilkuset Kozaków na żołd Rzeczypospolitej, czyli wpisując w rejestr. Za niewielki żołd Kozacy rejestrowi zobowiązani byli do obrony kresów. Za służbę otrzymywali wolność osobistą. W czasie wojen rejestr powiększano, zaś drastycznie ograniczano w czasach pokoju.

POWSTANIE CHMIELNICKIEGO

Władysław IV, planując wyprawę przeciwko Turcji, obiecał Kozakom rozszerzenie rejestru, a nawet utworzenie autonomicznego terytorium kozackiego. Gdy sejm, sprzeciwił się zamiarom króla, wywołał tym ogólne niezadowolenie Kozaków. Tę napiętą sytuację wykorzystał – Bohdan Chmielnicki. Działał dość zręcznie i początkowo zawarł sojusz z chanem tatarskim, uznając jego zwierzchnictwo. Kozacy wsparci oddziałami tatarskimi pod dowództwem Tuhaj beja pokonali wojska koronne w 1648 r. nad Żółtymi Wodami i pod Korsuniem. We wrześniu 1648 r. pod Piławcami wojska polskie poniosły haniebną porażkę, uciekając na dźwięk tatarskiej kapeli towarzyszącej wojskom Chmielnickiego. W tym czasie otoczenie Jana Kazimierza Wazy, brata Władysława IV, miało dwie koncepcje rozwiązań problemu kozackiego. Wojewoda ruski Jeremi Wiśniowiecki dążył do stłumienia rozruchów siła, natomiast kanclerz Jerzy Ossoliński i wojewoda bracławski – Adam Kisiel chcieli rokowań i ugody z Chmielnickim. W sierpniu 1649 r. siły Wiśniowieckiego zostały oblężone przez powstańców w twierdzy Zbaraż, a odsiecz prowadzona przez Jana Kazimierza została otoczona przez siły kozackie pod Zborowem. Tylko dzięki Ossolińskiemu, który przekupił chana tatarskiego, doszło do ugody z Chmielnickim. Otrzymał on tytuł hetmana wojska zaporoskiego, a liczbę Kozaków rejestrowych zwiększono do 40 tys. Polacy obiecali usunąć z Ukrainy Żydów, jezuitów oraz powierzać urzędy szlachcie rusińskiej. W 1651 r. Rzeczpospolita wznowiła działania wojenne, odnosząc zwycięstwo w bitwie pod Beresteczkiem. W tej sytuacji w Białej Cerkwi król zawarł następną ugodę, ale na warunkach już gorszych dla Kozaków. Między innymi rejestr zmniejszono do 20 tys., ograniczono też terytorium kozackie do województwa kijowskiego. Chmielnicki szybko poczuł się ponownie niezależny do Rzeczypospolitej na tyle, że wbrew interesom królestwa rozpoczął akcję zbrojną przeciwko Mołdawii. Wówczas wojska koronne, chcąc udaremnić tę wyprawę, starły się z Kozakami w 1652 r. pod Batohem. Poniosły jednak klęskę, a Kozacy wymordowali polskich jeńców. Tatarzy jednak znów zdradzili Chmielnickiego, więc ten za swojego sprzymierzeńca uznał Rosję. Ze względu na sytuację wojenną i polityczną na mocy decyzji soboru ziemskiego wmieszała się w wojnę polsko – kozacką. W styczniu 1654 r. w Perejasławiu poselstwo rosyjskie zawarło ugodę z radą kozacką o zjednoczeniu Ukrainy z państwem rosyjskim. Dotychczasowi sojusznicy Chmielnickiego – Tatarzy zawarli przymierze z Rzeczpospolitą.

WOJNY Z ROSJĄ

Wojska rosyjskie wkroczyły na teren Rzeczypospolitej, zajmując kolejne tereny. Hetman wielki litewski Janusz Radziwiłł nie miał możliwości zatrzymania uderzenia. Postępy wojsk rosyjskich wstrzymał dopiero najazd szwedzki na Rzeczpospolitą w 1655 r. Rosja obawiała się dalszego umocnienia Szwedów w basenie morza Bałtyckiego i zdecydowała się zawrzeć rozejm z państwem polsko – litewskim. Został on podpisany w Niemierzy. Następnie car zaatakował posiadłości szwedzkie w Inflantach. Następca Chmielnickiego – Jan (Iwan) Wyhowski – polski szlachcic, który przystąpił do Kozaków, zawarł ugodę z Rzecząpospolitą w Hadziaczu w 1658 r. Przewidywała ona utworzenie Księstwa Ruskiego z własnymi urzędnikami, prawosławną hierarchią kościelną i wolnościami szlacheckimi dla starszyzny kozackiej. Powstałaby wówczas Rzeczpospolita Trojga Narodów. Jednak Wyhowski został obalony, a walkę o panowanie nad Ukrainą wznowiła Rosja. Pod dowództwem hetmana polskiego polnego koronnego Jerzego Lubomirskiego i regimentarza Stefana Czarnieckiego wojska Rzeczypospolitej odniosły szereg zwycięstw, m.in. pod Połonką i Cudnowem w 1660 r. Odzyskały Wilno, całkowicie zniszczone i zajęły niemal całą Ukrainę. Trudności finansowe skłoniły króla do zawarcia w 1667 r. kompromisowego rozejmu w Andruszowie i podziału Ukrainy. Rosja zatrzymała ziemie smoleńską, siewierską i czernihowską oraz lewobrzeżną Ukrainę wraz z Kijowem. Ustalone wówczas wschodnie granice Rzeczypospolitej potwierdziły późniejszy wieczysty pokój zawarty w Moskwie w 1686 r. przez wysłannika Jana III Sobieskiego, wojewodę poznańskiego Mikołaja Grzymułtowskiego. Utrata Ukrainy świadczyła o utracie pozycji mocarstwa przez Rzeczpospolitą. Była natomiast początkiem rosyjskiej ekspansji na zachód.