26b. Gawęda, nowela, opowiadanie, romans, saga. Typy ironii.

Alicja Siwek

Typy ironii.

Ironia:

• zachodzi w niej zjawisko swoistej podwójności

• sformułowania służą innej intencji, niż wydawałoby się z pozoru np. chwalenie jest pośrednią krytyką

• sprzeczność między znaczeniami słów a intencja zawartą w kontekście

• w wypowiedzi ironicznej słowa otrzymują inne niż zwykle zabarwienie emocjonalne

• ironia służy tworzeniu dystansu pomiędzy podmiotem wypowiedzi a samą wypowiedzią

• stanowi częste ujęcie w twórczości satyrycznej

Typy ironii:

• Ironia sokratyczna

zasada przeprowadzania dysputy charakterystyczna dla postawy filozoficznej i nauczycielskiej Sokratesa, który udając naiwność i prostotę, pozornie poszukiwał u swego rozmówcy wiedzy, a w istocie, poprzez kolejne pytania, uprzytamniał mu jego niewiedzę, tym samym umożliwiając dotarcie do prawdy.

• Ironia tragiczna

kategoria estetyczna wytworzona na gruncie antycznej tragedii, ale teoretycznie sformułowana w czasach nowożytnych, określająca działania tragicznego bohatera, którego czyny wbrew jego wiedzy i woli prowadzą nieuchronnie do katastrofy. Wynika ona z ostrego przeciwieństwa między świadomością bohatera i jego rzeczywistą sytuacją, którą przedstawia dramat i która znana jest widzowi. Nazywana też bywa ironią losu i rozszerzana na zjawiska spoza terenu sztuki. W przeciwieństwie do ironii jako rozwiązania stylistycznego określa się ją jako ironię obiektywną, tj. realizującą się nie w konstrukcjach słownych, ale poprzez działania bohaterów.

• Ironia romantyczna

wykształcona przez filozofię i estetykę niemieckiego romantyzmu koncepcja postawy artysty wobec świata, charakteryzująca się:

~ absolutną przewagą czynnika podmiotowego nad przedmiotowym, subiektywnego nad obiektywnym, Ja nad nie-ja, snu nad jawą, twórczej fantazji nad rzeczywistością etc.;

~ traktowaniem twórczości jako gry ujawniającej przeciwieństwa rządzące bytem i sztuką, a pozwalającej na uzyskanie wobec nich dystansu.

Gawęda, nowela, opowiadanie, romans, saga.

Gawęda:

• proza ludowa

• wynik celowej koncepcji pisarskiej - stylizacja na opowiadanie ustne

• w literaturze ludowej jest naturalnym następstwem sposobu przekazywania opowieści

• opowiadacz odgrywa szczególną rolę - z przekazanych elementów treści przejmuje całe wątki w postaci konkretnej fabuły

Nowela:

• gatunek prozaiczny

• antyk - początki noweli

• oparta na motywach realistycznych, a nie fantastycznych

• średniowiecze, renesans - rozkwit noweli

• związana ze środowiskiem mieszczańskim

• Źródła literackie -literatura hagiograficzna, kroniki

• „Dekameron” - Giovanni Boccaccio, XIV w., zasady kompozycyjne noweli wykształcone w utworach Boccaccia są respektowane do dnia dzisiejszego

• Nowela jest utworem epickim zwięzłym - jej źródłem było opowiadanie ustne . Takie opowiadania musiały być krótkie, aby przykuć uwagę słuchacza, trzymać go w napięciu, intrygować

• Jednowątkowość - aby osiągnąć zwięzłość, autor nie rozbudowuje fabuły, nie komplikuje przedstawionych zdarzeń. Dominuje prostota i przejrzystość.

• Najczęściej jest to jedno zdarzenie, wokół którego koncentruje się narracja

• Pokazuje pewien fragment życia bohatera - wyraźnie zrysowane kontury i wewnętrzna logika rozwojowa , rządząca biegiem przedstawionych zdarzeń

• Wysoki stopień kondensacji ważnych dla bohatera zdarzeń

• Ośrodek kompozycyjny- organizuje od wewnątrz cały utwór

1. Punkt kulminacyjny - napięcie skupia się w jednym punkcie

2. Kontrast - np. losów dwóch postaci

3. Motyw uboczny - towarzyszy przedstawionym wydarzeniom, wiążą nowele w pewną całość kompozycyjną

• Zakończenie noweli -rozwiązanie fabuły, punkt ciężkości utworu

• Niektóre opowiadania zaliczamy do gatunku nowelistycznego - cechuje je zwięzłość, jednowątkowość, ale brak wyraźnie zarysowanych konturów kompozycji

• Opowieść - rozbudowana, rozległa nowela

• Narracja- narrator ukrywa sie za przedstawionym światem ; niekiedy narrator jest jawny(np. opowiada o tym, co widział); zdarza się, że wtystępuje dwóch narratorów ( autor i opowiadzacz bezpośredni)

• Cykle nowelistyczne - zespół utworów nowelistycznych złączonych jakimś wspólnym elementem:

1. Rama sytuacyjna, w której wszystkie utwory sa osadzone

2. Wspólny element tematyczny występujący w każdej z nowel, postać bohatera, powtarzający sie motyw

3. Jednorodna problematyka moralne, ideowa, filozoficzna

• Cykl nowelistyczny jest zawsze zbiorem wielu samodzielnychiutworów , niezależnie od tego jaki jest ich stopień powiązania

Opowiadanie

• Służy przedstawieniu pewnego następstwa zdarzeń rozwijających się w czasie , ukazuje zmienność stanów rzeczy

• Narrator prezentuje dynamiczne elementy przedstawionego świata

• Wszystkie czasowniki występują w czasie przeszłym - poszczególne czynności bohatera ukazane są w wyraźnym następstwie chronologicznym

• Wszystkie działania bohatera prezentowane są jednokrotnie, indywidualnie, zaistniały w ściśle określonym momencie fabuły

• Czasami narrator opowiada o jakiś zdarzeniach wielokrotnych - używa słów i form charakterystycznych dla powtarzalności i częstotliwości przedstawionych faktów

• Narrator stara się często umieścić siebie i świat przedstawiony w jednolitym układzie czasowym - pragnie zbliżyć do czytelnika opowiadane zdarzenia

• Opowiadanie unaoczniające - forma ta opiera się na czasie teraźniejszym użytym w funkcji przeszłego (np. reportaż)

• Opowiadanie informacyjne - ma charakter skrótowego streszczenia lub rzeczowych wyjaśnień na temat przedstawionych sytuacji

Saga:

• Staroislandzka opowieść, pisana prozą, przedstawiająca losy jakiegoś bohatera lub dzieje wybitnego rodu

• Jeden z najbardziej charakterystycznych gatunków epickich średniowiecza; twór pośredni między kroniką, a romansem

• Rozróżnia się kilka grup utworów:

1. Sagi królewskie - opowiadają dzieje władców

2. Sagi rodzinne - przedstawiając dzieje wielkich rodów islandzkich

3. Sagi o rycerzach - najczęściej tłumaczenia lub adaptacje obcych romansów(np. o Tristanie i Izoldzie)

• Współcześnie mianem sagi określa się utwory epickie, zwłaszcza powieści osnute wokół dziejów rodziny

Romans:

• Rozbudowany utwór narracyjny, prozaiczny lub wierszowany

• Fabuła- zwykle jednowątkowa, obfitująca w zawikłania sytuacyjne, intrygi, nieprawdopodobne zdarzenia i zbiegi okoliczności

• Najczęściej o charakterze awanturniczo-erotycznym

• Podstawowy gatunek epicki przed powstaniem nowożytnej powieści

• Początki tego gatunku przypadają na ostatnia fazę epoki hellenistycznej

• Możemy wyróżnić kilka typów:

1. Romans łotrzykowski - ukształtowany w xvi wieku w literaturze hiszpańskiej; obejmuje utwory o wspólnym typie bohatera, którym jest przebiegły złodziejaszek, włóczęga, zabijaka , lub żebrak żyjący na marginesie ; do cech charakterystycznych należały: forma autobiograficzna, awanturniczy charakter fabuły, elementy krytyki społecznej przechodzące niekiedy w obraz satyryczny, bogactwo obserwacji społeczno-obyczajowych

2. Romans pasterski - odmiana romansu charakterystyczna dla epoki baroku; tematyką było życie pasterzy

Opracowane na podstawie: „Zarys teorii literatury” oraz „ Słownik terminów literackich”

---