67b. Parafraza, parodia, pastisz, trawestacja. Opowiadanie a nowela.

Monika Domańska

Pastisz - odmiana stylizacji: Pastisz nie reinterpretuje- nie przekształca tradycji ku której sięga, lecz jedynie ją przybliża i objaśnia (w przeciwieństwie do stylizacji właściwej). Pastisz posiada wszystkie cechy stylizacji właściwej oprócz: reinterpretacji przeszłości, ingerencji w teraźniejszość, wpływania aktywnie na tok procesu historycznoliterackiego. Pastisz raczej bawi się tradycją i przeszłością literacką. W okresie klasycyzmu miał znaczenie rodzaju naśladowania polegającego na użyciu motywów oraz cech stylistycznych charakterystycznych dla dzieł wybitnego twórcy bądź ogólniej pojętej maniery stylistycznej, a połączonych w sposób, który dawał wrażenie nowego, „oryginalnego” dzieła naśladowanego wzorca. Twórca pastiszu ma prawo wykorzystywać nie tylko osobliwe cechy wypowiedzeniowe wzorca, lecz także przejmować charakterystyczne słowa czy fragmenty poszczególnych zdań. Pastisz posiada bardziej niż inne odmiany stylizacji uwypukloną funkcję metajęzykową. (izolacja tekstu w kontekście aktualnym, indyferencja wobec aktualnych zadań artystycznych). Występuje w pastiszu niemal pełne uprzedmiotowienie stylu wzorca. Funkcja referencyjna została wchłonięta tu przez funkcję metajęzykową i autoteliczna. To utwór powstały w wyniku świadomego podrabiania maniery stylistycznej konkretnego dzieła, autora czy szkoły literackiej. Tekst pastiszowy mówi nie tylko w sposób, jaki zakłada styl, którym się posługuje, ale również mówi na temat, na który ten styl zwykł się wypowiadać. Pastisz jest raczej zabawą w komunikację niż rzeczywistą przedmiotową komunikacją. W pastiszu najistotniejszym jawi się dystans wobec stylu historycznego. Pastisz stanowi jedynie wyraz historyzmu postawy stylizatora. Pastisz mówi „obcym” językiem, by wyeksponować historyczność, a nie o to, by powiedzieć cos nowego. Konstrukcja tekstu w pastiszu jest jednolita. Pastisz polega na celowym wyostrzeniu cech znamiennych naśladowanego sposobu wypowiadania się, który dzięki temu ukazuje się w postaci ostentacyjnie wyrazistej. Pastisz bywa uprawiany w zamiarach żartobliwych lub jako forma krytycznoliterackiej penetracji cudzego stylu.

Parodia - najbardziej wyrazista odmiana stylizacji: wypowiedź naśladująca cudzy styl w celu jego ośmieszenia; Parodia zachowała swe tradycyjne znaczenie nazwy gatunkowej oznaczającej tryb komicznego naśladowania danego wzorca literackiego (dzieła, stylu, gatunku). Wyostrzenie cech formalno-stylistycznych tego wzorca oraz zmiana tematyczna prowadzą do efektów ludycznych, satyrycznych lub polemicznych. Zgodnie z etymologicznym znaczeniem parodii jako „przeciw- pieśni”(pieśni przedrzeźniającej) gatunek ten nadbudowywał się zwłaszcza nad wysokimi i poważnymi wzorcami literackimi. Powodował ich komiczną degradację poprzez wprowadzenie obcej im i błahej tematyki czy komiczne wyjaskrawienie maniery stylistycznej. Gatunkowe znaczenie parodii stabilizują siedemnasto- i osiemnastowieczne poetyki klasycystyczne, wpisując je w siatkę pojęć pokrewnych (trawestacji, burleski, pastiszu). Do tego tradycyjnego rozumienia parodii romantyzm dorzucił powiązanie jej z ironią. Przełom formalistyczny wiązał się z potraktowaniem parodii jako stylizacyjnej techniki oraz z powiązaniem jej z narodzinami i rozwojem powieści nowożytnej. Wyróżniamy para tragedię, jako parodię tragedii oraz parodię sacra, jako parodię tekstów liturgicznych czy poemat heroikomiczny. Pierwsze parodie nie naruszają zasadniczego tekstu, co nie znaczy, że go nie modyfikują. Gatunek parodystyczny także w XX wieku zachował swą uboczną pozycję, pozostał jednak pozbawiony negatywnej oceny wartościującej. Nowe ujęcie parodii zawdzięczamy formalistom i Bachtinowi. Parodia jako odmiana stylizacji oznacza komiczne naśladowanie wyrazistych i rozpoznawalnych wzorców stylistycznego ukształtowania wypowiedzi. Parodia rozumiana w ten sposób nie obejmuje zwykle całego tekstu, dotyczy na ogół pewnych jego fragmentów czy aspektów, w których parodiowanym obiektem są różnorodne wzorce wypowiedzi językowych. Najbardziej rygorystyczna forma parodii, inaczej parodia minimalna, polega na dosłownym przytoczeniu znanego tekst dla nadania mu innego znaczenia przez odwołanie się w razie potrzeby do gry słów. Zatem najbardziej ekonomiczna forma parodii to cytat, którego sens oraz stopień powagi zostały odwrócone. Parodia modyfikuje temat bez modyfikacji stylu na dwa możliwe sposoby: zachowując tekst wzniosły dla zastosowania go w formie jak najbardziej dosłownej w odniesieniu do tematu pospolitego. (jest to parodia w ścisłym znaczeniu) albo tworząc przez naśladowanie stylu nowy tekst wzniosły dla zastosowania go do tematu pospolitego (pastisz heroikomiczny). Parodia w ścisłym znaczeniu i pastisz heroikomiczny mają wspólne cechę: wprowadzają temat pospolity bez naruszania stylu podniosłego.  

Sposoby parodiowania:

o        użycie tekstu wysokiego do zwykłego, pospolitego tematu (konieczne istnienie paratekstu).

o        transpozycja tekstu wzniosłego do pospolitego stylu.

o        zastosowanie stylu wzniosłego do tematu pospolitego.

 

Warianty parodii (Discours sur la parodie, Sallier; XVIIIw.)

1. Zamiana jednego słowa w wierszu

2. Zamiana jednej litery w wyrazie (Veni, vidi, vici Veni, vidi, vix, V. Hugo)

3. Odwrócenie sensu cytatu, bez zmian w tekście (parodia minimalna) Molier, Szkoła żon: ,,Ja tu panem, ja mówię; idź, bądź posłuszny!'' - słowa pochodzące z Sertoriusza, Corneille'a.

4. Stworzenie całego dzieła na podstawie całości lub części dobrze znanego utworu poetyckiego, którego temat oraz sens zostają odmienione w wyniku przekształcenia kilku wyrażeń (parodia właściwa)

Słownik terminów literackich o parodii: Parodia, jako odmiana stylizacji ośmieszającej cudzy styl przez odcięcie go od uzasadnień sytuacyjnych lub treściowych. W tej wersji trawestacja staje się odmianą parodii.

 

PODZIAŁ FUNKCJONALNO - STRUKTURALNY

Podział funkcjonalny (potoczny)
funkcje	satyryczna (parodia)			niestatyryczna (,,pastisz'')
gatunki	PARODIA	TRAWESTACJA	SZARŻA	PASTISZ
relacje	transformacja		naśladowanie
Podział strukturalny

UJĘCIE KLASYCZNE

Styl temat	wzniosły	Wulgarny(pospolity)
wzniosły	Gatunki wzniosłe (epopeja, tragedia)	Parodie (w ścisłym znaczeniu, pastisz heroikomiczny)
pospolity	Trawestacja burleskowa	Gatunki komiczne (komedia, opowieść komiczna)

OGÓLNA TABELA PRAKTYK HIPERTEKSTUALNYCH

relacja tryb	ludyczny	satyryczny	poważny
transformacja	parodia	trawestacja	transpozycja
naśladowanie	pastisz	szarża	falsyfikat

Trawestacja- transformacja obiektu w rezultacie użycia „niestosownego' stylistycznego wzorca do artykulacji nowego tematu bądź też częściej zachowanie fabularno- kompozycyjnego układu wzorca w celowo „nieodpowiednim” stylistycznie jego wysłowieniu. <wł. travestire = przebierać się, maskować się>; odmiana parodii; ośmieszająca parafraza utworu poważnego, zachowująca jego podstawowe elementy tematyczne i kompozycyjne przy radykalnej degradacji stylu. Posługuje się nią często satyra. Trawestacja wyszydza utwór przed oddanie jego treści w niestosownej do niego formie. Ścisłe odwzorowanie toku fabularnego przy zmianie realiów i stylu lub ścisłe odwzorowanie schematu kompozycyjno-stylistycznego przy zmianie treści. Polega na obniżeniu stylu (z poważnego w komiczny), zachowująca jego podstawowe elementy kompozycyjne oraz podejmowany temat. Stanowi odmianę parodii i jest często wykorzystywana w satyrze. Efekt komiczny uzyskuje się poprzez konfrontację poważnego tematu dzieła z jego językiem i formą (niską, potoczną, a nawet wulgarną)

Parafraza:

Według Ziomka:

Przekształcenie stylu i motywów określonego utworu, wprowadzonych w nowy kontekst. Zapleczem dla działań parafrastycznych była imitacja, rozumiana również jako naśladowanie modeli literackich. Sposoby parafrazy są zawarte w czterech podstawowych działaniach odpowiadających klasom figur retorycznych: przez dodanie, przez odjęcie, przez zamianę miejsca, przez zastąpienie. W przypadku parafrazy sposoby te tworzą opozycyjne pary odpowiadające opozycji tekstu wzoru i tekstu parafrazy. Parafrazować to nie znaczy dosłownie przerabiać utwór, ale współzawodniczyć z autorem oryginału. Owa konkurencyjność będąca poszukiwaniem innego sposobu wyrażenia ogólnej myśli poety, stanowi istotę parafrazy, która żyje tym właśnie, że daną myśl można wypowiedzieć w sposób różny, przydać jej różnego rodzaju ozdobność. Parafrazowanie jest czymś przeciwnym wszelkiemu poszukiwaniu odpowiednika, ekwiwalentu słowa. Patrząc na parafrazowanie z punktu widzenia jego celowości można zaproponować wydzielenia następujących typów parafrazy:

1. Taka, w której nacisk położony jest na ukazanie warsztatowej sprawności parafrazującego; taki typ parafrazy można nazwać parafrazą wariacyjną,

2. taką, która parafrazuje dzieło ze względu na nie samo i traktuje je jako część tradycji literackiej, z której czerpanie jest dobrym prawem poety; ten typ parafrazy można nazwać parafrazą imitacyjną,

3. taką, która chce być pośrednikiem pomiędzy oryginałem a adresatem, współuczestniczy w czytelniczej recepcji oryginału; można ją nazwać parafrazą interpretacyjno- wyjaśniającą,

4. taką, która wykorzystuje możliwość zmian w stosunku do oryginału w celach doraźnej interwencji w rzeczywistość pozaliteracką; ten typ można nazwać parafrazą utylitarną.

Opowiadanie a nowela:

Nowela - to, jak podaje słownik terminów literackich, "prozaiczny utwór epicki niewielkich rozmiarów o skondensowanej i wyraziście zarysowanej akcji".

Cechą ogólną noweli, której rodowód sięga ustnego opowiadania, jest prosta, sprawozdawcza, ale żywa, utrzymująca zainteresowanie odbiorcy, narracja.

Oto cechy noweli:

- ograniczoność jej trwania (ograniczoność czasu strukturalnego), licząca się z granicami wytrzymałości i skupienia odbiorcy,

- wypełnienie czasu strukturalnego treściami najistotniejszymi, o charakterze obiektywnym (selekcja treści statycznych, opisów, właściwych powieści, na korzyść dynamicznych - przebiegu, następstwa faktów),

- skoncentrowanie uwagi na jednej sprawie lub ważnym fakcie (jednowątkowość; eliminacja wątków ubocznych, rozluźniających ciągłość, osłabiających napięcie odbiorcy i zainteresowanie treścią),

- dynamika treści: bieg zdarzeń, wywołujący oczekiwanie następstw i ostatecznego końca z tym większym napięciem, im więcej przeczuwanych możliwości rozwiązania,

- punkt kulminacyjny, szczytowy - w momencie dla noweli najważniejszym, wywołujący najsilniejsze napięcie - odsunięty, jak w utworze dramatycznym, najdalej ku końcowi.

Przedstawione cechy noweli pozwalają stwierdzić, i czyni to E. Kucharski, że jest ona konstrukcją zwartą i jednolitą. Należy też zauważyć, że dramatyczna konstrukcja noweli staje się jej cechą podstawową, uwarunkowaną przez kolejne, wyżej wymienione. Potwierdza to Grzegorz Zając, który jako cechę nowelową umieszcza na pierwszym miejscu właśnie dramatyczną konstrukcję, opartą o przyczynowo - skutkowy rozwój akcji. Taką właśnie, opartą na akcji, nowelę J. Putrament nazywa nowelą intrygi. Punkt kulminacyjny umieszczony jest bowiem przy końcu utworu, tuż przed rozwiązaniem akcji. Nowelami "sytuacyjnymi" nazywa G. Zając te, których dramatyczna konstrukcja zbudowana jest na umieszczonym w nich centralnie zdarzeniu, wcale nie tożsamym z punktem zwrotnym czy kulminacyjnym. Kompozycyjną rolę zdarzenia upatruje badacz w wywołaniu przez nie kluczowych dla struktury utworu sytuacji. Obok tych kwestii należy także zwrócić uwagę na takie elementy w budowie noweli, jak przedakcja - ekspozycja, zawierająca informacje niezbędne do zrozumienia przedstawionych później wypadków dramatycznych. Jak twierdzi E. Kucharski, poetyckie opisy i sytuacyjne nastroje nie przystają do noweli, dla której formą podawczą, uprzywilejowaną, bo naturalną dla tego gatunku, jest narracja.

opowiadanie - to utwór o jednowątkowej fabule, "bliski noweli ze względu na wielkość i ciążenie przebiegu zdarzeniowego ku wyraźnie akcentowanemu zakończeniu". Różnica w stosunku do noweli, głosi hasło słownikowe, polega na daleko posuniętej swobodzie kompozycyjnej, epizodyczności fabuły, obecności dygresji, partii opisowych i refleksyjnych. Dramaturgia może w tej formie występować jednak w opowiadaniu nie jest kształtowana w ciągu całego utworu.

Bibliografia:

Ryszard Nycz, Parodia i pastisz,

Gerard Genette, Palimpsesty,

Jerzy Ziomek, Parodia jako problem retoryki,

Stanisław Sierotowiński, Słownik terminów literackich.

---