„Parodia i pastisz”

Parodia (gr. „para – „wbrew”, „przeciw” oraz „mimo”, „obok”; ode – pieśń), jako „przeciw pieśni (pieśń przedrzeźniająca). Oznacza typ naśladowania komicznego danego wzorca literackiego: dzieła, stylu, czy gatunku, które dzięki wyostrzeniu jego cech formalno-stylistycznych oraz zmianie tematycznej prowadzi do efektów satyrycznych, polemicznych, czy ludycznych (Ludyczność (łac. ludus – zabawa, gra) – cecha literatury pięknej, polegająca na jej zdolności do zaspokajania potrzeby rozrywki.
Parodia gatunku nadbudowuje się zazwyczaj nad wysokimi i poważnymi wzorcami literackimi, powodując ich komiczną degradację poprzez wprowadzenie obcej im - a niskiej czy błahej tematyki oraz komiczne wyjaskrawienie maniery stylistycznej. Za przykład mogą tu posłużyć: „Bartachomyomachia” – parodia „Iliady”, „Silla” Tymona z Flintu – parodia antycznych poematów dydaktyczno-filozoficznych, paratragedie – parodie tragedii, parodia sacra („Uczta Cypriana”) – parodia tekstów liturgicznych, poemat heroikomiczny, literatura obca: Boilleau, Scarron, Pope, Wolter, „Don Kichote” Cervantesa, a w literaturze polskiej: Krasicki, Koźmian, Mickiewicz, Słowacki, Fredro, Skarbek, Prus, Boy-Żeleński, Tuwim, Iwaszkiewicz, Słonimski, Mrożek.
Parodia traktowana jako odmiana stylizacji oznacza komiczne lub krytyczne naśladowanie wyrazistych i rozpoznawalnych wzorców stylistycznego ukształtowania wypowiedzi. Ośmieszenie, demaskacja, ujawnianie ograniczeń, literacką krytykę uzyskuje się zazwyczaj poprzez karykaturalną intensyfikację (wzmocnienie) stylistycznych cech wzorca. Parodia ta nie dotyczy całości tekstu, lecz odnosi się jedynie do pewnych jego fragmentów, w których parodiowanym obiektem są różnorodne wzorce wypowiedzi językowych.
W okresie młodopolskim występowała ona sporadycznie jako narzędzie krytyki literackiej. Jej znaczenie wzrastało w przejściowej fazie Młodej Polski, około 1910 roku, kiedy to stała się ośrodkiem satyrycznej polemiki polityczno – światopoglądowej, krytyki modernistycznej mentalności wzorców kulturowych ( „622 upadki Bunga” Witkacego, „Słówka” Żeleńskiego). Parodia w literaturze dwudziestowiecznej pełni pewne funkcje. Funkcję ludyczną (polega na traktowaniu języka wypowiedzi jako materiału komizmotwórczego), funkcję satyryczną (demaskacja, ośmieszanie) funkcję krytyczną (traktowanie parodii jako krytykę literacką), funkcję konstrukcyjną (uzupełnienie funkcji krytycznej, zmierzająca do zdestruowania - zrujnowania niesprawności konwencji- cech charakterystycznych dla dzieła, będące jej obiektem, a co za tym idzie, możliwość kreacji własnego świata dzieła, tj. utwory Manna, Nabokova, czy Gombrowicza). Przy charakterystyce parodii wazne jest również uwzględnienie dwóch jej stałych aspektów. Aspekt autoreferencjalny w odniesieniu do dwudziestowiecznej literatury jest on uwydatnieniem parodyjnej formy. Ze względu na ów wymiar, parodia staje się krytyką literackiego poznania, sztuka jako krzywe zwierciadło, krytyczne przedstawienie samej literackości literatury. Aspekt intertekstualny wskazuje na sposób i miejsce zakorzenienia dzieła w tradycji literackiej, języku i kulturze.



W okresie postmodernistycznej estetyki zaistniał pastisz, który stał się konkurencją dla parodii. Bywa on klasyfikowany na trzy sposoby: jako gatunek, forma stylizacji, bądź jako osobna kategoria estetyczna. W okresie klasycyzmu definiowano go jako rodzaj naśladowania (w określonych warunkach fałszerstwa) polegającego na użyciu motywów oraz cech stylistycznych charakterystycznych dla dzieł wybitnego twórcy bądź ogólniej pojętej maniery stylistycznej, a połączonych w sposób, który dawał wrażenie nowego, oryginalnego dzieła naśladowanego wzoru. Pastisz pełni dwie funkcje. Pierwsza z nich to ludyczna – jako literacka zabawa oraz funkcję krytyczno – dydaktyczną („rozumieć się na czymś”; móc wykonać).
Parodia i pastisz, dwie marginalne formy dwudziestowiecznej sztuki, często ze sobą utożsamiane, dostarczają rodzaje technik, postaw artystycznych. Niekiedy także są traktowane jako wykluczające się wzajemnie zjawiska i wtedy to parodia reprezentuje awangardowy modernizm, pastisz zaś – postmodernizm. W obydwóch formach widzieć jednak należy historyczne, równoprawne kategorie.