Ryszard Nycz „Parodia i pastisz”
PARODIA
Znaczenie terminu
- 3 podstawowe zakresy znaczeniowe; dominanty:
Kwalifikacje genologiczne
Kwalifikacje stylistyczne
Kwalifikacje kategorialne
Parodia – nazwa gatunkowa (odmiana rodzajowa), oznaczająca typ komicznego naśladowania danego wzorca literackiego – uzyskanie efektów ludycznych, satyrycznych, czy też polemicznych, dzięki celowemu wyostrzeniu jego cech formalno-stylistycznych.
Etymologia:
Parodia gr. para – wbrew, przeciw, pomimo, obok; ode – pieśń = „przeciw pieśni” [ pieśni przedrzeźniającej]
Przykłady:
„Batrachomymachia” parodia Iliady
Paratagedie parodie tragedii
Poemat heroikomiczny stricte parodystyczny
W Polsce: Krasicki, Mickiewicz, Słowacki, Mrożek.
Problem:
Parodia jako gatunek była często krytykowana, gdyż, np. wg Kiremidijana sztuka jest mimetyczna, jest naśladowaniem rzeczywistości. Parodia zaś naśladuje inne dzieła sztuki, nie naturę, tym samym nie jest dziełem sztuki, nie może być gatunkiem.
Parodia jako gatunek kwalifikuje cały tekst lub jego autonomiczną część. Ważne jest, że parodia danego gatunku nie należy do tego gatunku.
Michaił Bachtin wyprowadził wniosek o istnieniu specyficznie bezgatunkowego, hybrydycznego rodzaju parodystycznego piśmiennictwa, który dal podwaliny pod różnojęzyczną powieść nowoczesną: „(… )Sonet w sonecie parodystycznym nie jest gatunkiem, jest przedmiotem przedstawienia, bohaterem parodii(…)”.
Nowe ujęcia parodii wiąże się z potraktowaniem jej jako stylizacyjnej techniki i powiązaniem jej z narodzinami powieści nowożytnej.
Parodia jako odmiana stylizacji oznacza komiczne (lub tylko krytyczne) naśladowanie wyrazistych i rozpoznawalnych wzorców stylistycznego kształtowania wypowiedzi. Staje się techniką artystyczną stosowaną przez wielu wybitych powieściopisarzy – Rabelais’a, Cervantesa, Austen, Gogola, Dostojewskiego, Manna, Joyce’a, Nabokova. Tak rozumiana parodia nie obejmuje zwykle całego tekstu, a jedynie pewnych jego fragmentów czy aspektów. Istotne jest tutaj dostrzeżenie szczególnej techniki artystycznej, rozróżnienie planów parodiowanego i parodiującego, odróżnienie parodystyczności [ np. wykorzystanie jakiegoś utworu jako wzorca dla nowego utworu] od parodyjności [ zorientowanie jednego utworu przeciw innemu] .
Parodia jako kategoria estetyczna jest obecna wszędzie tam, gdzie występuje przekaz artystyczny podwójnie zakodowany. Jest różnicującym powtórzeniem, a dystans wyrażany jest poprzez ironię. Charakteryzuje specyficzną metodę strukturalizacji – „destrukcyjno – konstrukcyjną” . Określa ogólną zasadę organizacji artystycznej polegającą na krytycznej rearanżacji i rekonekstuaalizacji rozmaitych wzorców wypowiedzeniowych, co prowadzi do zbudowania nowej oryginalnej struktury utworu.
Parodia w procesie historycznoliterackim.
W Młodej Polsce dominującym wzorcem stylistycznym był autoparodystyczny charakter uwydatniony w hiperbolicznym i emfatycznie wysokim stylu.
Okresie między wojennym parodię najchętniej wykorzystywano w kręgu Skamandra i Kwadrygi, gdzie pełniła funkcje satyryczno – krytyczne.
Doniosła role parodia pełniła w utworach Stanisława Ignacego Witkiewicza. Stała się dominującą techniką artystyczną groteski.
U Witolda Gombrowicza zauważyć można parodię konstruktywną.
W okresie powojennym , u schyłku lat 50. Parodia stała się narzędziem satyrycznej demaskacji socrealistycznych schematów. Od lat 60. Zyskuje coraz większą popularność i znaczenie, staje się narzędziem satyry i groteski, a wewnętrzną krytyką publicznego języka – „języka gazet” i „języka władzy”.
Współcześnie należy do najpowszechniej stosowanych artystycznych technik – teatr absurdu, poezja lingwistyczna, lit. groteskowa, proza autotematyczna, niefikcyjna i metafikcyjna.
Funkcje, aspekty, terminologiczne konteksty.
Funkcje:
# funkcja ludyczna – rzadko występuje w czystej postaci – bezinteresownej zabawy literackiej będącej popisem zręczności stylistyczno – warsztatowej parodysty oraz żartobliwym ujawnieniem sekretów i ograniczeń stylów wzorca. Częściej bywa komponentem złożonej strategii.
# funkcja satyryczna – występuje wszędzie tam, gdzie parodystyczna realizacja staje się narzędziem ośmieszającej demaskacji zjawisk w ostatecznym rachunku pozaliterackich i pozajęzykowych. Ośmieszenie, czy zdemaskowanie przeciwnika w taki sposób było szczególnie użytecznym narzędziem w polityczno – ideowych kampaniach.
# funkcja krytyczna – traktowanie parodii jako formy krytyki literackiej. w tym charakterze przejawia się ona jako polemika literacka z negatywnie ocenianym dorobkiem przeciwników lub tradycją, której pragnie się pisarz przeciwstawić. Najpełniej jednak swe możliwości ujawnia w formie quasi-recenzji lub quasi-krytyki literackiej. Krytycznemu osądowi podlegają wartości autentyczności, bezpośredniości, naturalności, oryginalności.
# funkcja konstrukcyjna – realizuje się w odrębnym trybie organizacji parodystycznego utworu. Stanowi swoiste uzupełnienie funkcji krytycznej zmierzające przede wszystkim do destruowania bądź obnażenia niesprawności konwencji. Jest mechanizmem stylotwórczym, a także gatunkotwórczym. Pozawala na dopracowanie oryginalnej, dynamicznej i wysoce złożonej struktury, która może służyć artykulacji nowej problematyki oraz kreacji własnego świata dzieła. Wskazuje na nowe możliwości artystycznego wyrazu, sygnalizuje istotne implikacje.
Aspekty:
+ aspekt autoreferencjalny – związany z każdą formą parodyjną, dostrzegany bywa zwłaszcza w okresach zainteresowanych poszukiwaniem i podkreśleniem swoistych autonomicznych jakości literatury.
Parodia okazuje się być krytycznym przedstawieniem samej literackości literatury, krzywym zwierciadłem sztuki. Jest to forma autonomiczna.
+ aspekt intertekstualny - wskazujący na sposób i miejsce zakorzenienia dzieła w tradycji literackiej, języku i kulturze, realizujące cele poniekąd przeciwstawne wobec aspektu uprzednio wspomnianego. Skutkiem tematyzacji aspektu intertektualnego bywa, m.in. zademonstrowanie niesamoistności i niesamowystarczalności tekstu. Jest to forma usytuowana i uwarunkowana siecią relacji z innymi tekstami i kodami kulturowej rzeczywistości.
Odróżnienie od innych pojęć:
- od satyry – językowy charakter;
- od ironii – tematyzacja obu planów wypowiedzeniami ;
- od centonu i kolażu – wyższy poziom, na którym dokonywane są parodystyczne przekształcenia;
Relacje między burską, trawestacją, a parodią:
Niejasne i złożone. Są to pokrewne gatunki. Występuje krzyżowanie się i nakładanie ich cech wyróżniających ,a także trudne jest zastosowanie rozróżnień opartych na klasycznej hierarchii stylistyczno – tematycznej- gatunkowej.
PASTISZ
W sztukach plastycznych pastisz miał znaczenie rodzaju naśladowania [fałszerstwa] polegającego na użyciu motywów oraz cech stylistycznych charakterystycznych dla dzieł wybitnego twórcy bądź ogólnie pojętej maniery stylistycznej.
Bywa kwalifikowany jak parodia na trzy sposoby: jako gatunek, forma stylizacji bądź osobna kategoria estetyczna. Wg G. Genette parodia i pastisz to dwa odrębne zjawiska hipertekstualne – transformacja ludyczna i imitacja ludyczna.
Strategia pastiszowa polega na całkowitym zastąpieniu leksyki i składni, realizujących dany wzór wypowiedzi, inną leksyką i składnią – polega na rekombinacji materiału. Twórca pastiszu wykorzystuje tylko osobliwe cechy wypowiedzeniowe wzorca, może przyjmować charakterystyczne słowa, początki frazeologizmów, fragmenty zdań.
Funkcje:
# funkcja ludyczna – jako literacka zabawa i popis warsztatu.
# funkcja krytyczno – dydaktyczna - świadectwo kompetencji i czynnego rozumienia reguł badanych poetyk.
Pastisz jest falsyfikatem, może być jednorodny pod względem stylu z tym dziełem, które naśladuje. Nie imituje konkretnego utworu lecz tworzy nowy, nieistniejący wcześniej imitujący produktywne siły tkwiące w danej poetyce.
# funkcja rekreatywna - formalna organizacja o nowej samodzielnej charakterystyce i doniosłości estetycznej. Ma za zadanie dostrzeżenie i wypełnienie luki w istniejących paradygmatach.
Zasada apokryfu – chwyt konstrukcyjny polegający na wypełnieniu luki, utworzeniu brakującego ogniwa, szansy artykulacji czegoś w sposób, w jaki nie został nigdy wypowiedziane.