Parodia i pastisz. Z dziejów pojęć artystycznych w świadomości literackiej XX wieku [w:] Ryszard Nycz, Tekstowy Świat.

Parodia i pastisz - przykład modelowej literackiej ewolucji: od drugorzędnej pozycji, marginalnej roli i piętna niskiej wartości, po status wzorcowej formy i kategorii estetycznych stosowanych z równym powodzeniem na całym obszarze współczesnej sztuki.

PARODIA

Pojęcie „parodii” występuje w literaturze, krytyce oraz teorii literatury XX wieku w trzech podstawowych zakresach znaczeniowych, w których dominantami stają się:

1. kwalifikacje genologiczne,

2. kwalifikacje stylistyczne,

3. kwalifikacje kategorialne.

Parodia:

a) nazwa gatunkowa - oznaczająca typ komicznego naśladowania danego wzorca literackiego (dzieła, stylu, gatunku), które dzięki celowemu wyostrzeniu jego cech formalno-stylistycznych oraz zmianie tematycznej prowadzi do efektów ludycznych, satyrycznych lub polemicznych.

Etymologia - gr. para - „wbrew”, „przeciw”, „mimo”, „obok”; ode - pieśń./ „przeciw-pieśń”.

Gatunek ten nadbudował się zwłaszcza nad wysokimi i poważnymi wzorcami literackimi, powodując ich komiczna degradację poprzez wprowadzenie:

• błahej tematyki,

• komiczne wyjaskrawienie maniery stylistycznej.

2. odmiana stylizacji - oznacza komiczne naśladowanie wyrazistych i rozpoznawalnych wzorców stylistycznego ukształtowania wypowiedzi - tyleż indywidualnych, co kolektywnych, zarówno literackich, jak różnych socjolektów społecznych, zawodowych albo środowiskowych. Rezultat ośmieszającej demaskacji przynosi karykaturalna intensyfikacja stylistycznych cech wzorca, np. zacytowanie tekstu, w nowym parodystycznym kontekście. Nie obejmuje zwykle całego tekstu, dotyczy bowiem na ogół pewnych fragmentów lub aspektów, w których parodiowanym obiektem są różnorodne wzorce wypowiedzi językowych.

3. technika artystyczna - zarazem przedmiotu i narzędzia literackiego przedstawienia. Respektowanie odróżnienia wprowadzonego przez Tynianowa:

• parodystyczności - użycie parodystycznych form w nieparodiowanej funkcji, np. „wykorzystanie jakiegoś utworu jako wzorca dla nowego utworu”

• parodyjności - zorientowanie, niekoniecznie komiczne, jakiegoś utworu na inny lub przeciw niemu)

Uważana jest także za ważny czynnik innowacji formalno-stylistycznych.

4. kategoria estetyczna - nie jest ograniczona wyłącznie przez pojęcie komizmu albo funkcję destrukcyjną.

5. metoda strukturalizacji - „destrukcyjno-konstrukcyjną”:

• dzieł nowoczesnej literatury, np. Manna, Joyce'a, Gombrowicza, Fowlesa

• dziedzinie plastyki, np. Magritte, Rauschenberg

• w muzyce, np. Strawiński, Penderecki

• w filmie, np. Fellini, Lucas, Allen, Lynch

• wśród praktyków, historyków i teoretyków architektury postmodernistycznej

6. ogólna zasada organizacji artystycznej utworów literackich - prowadzi do zbudowania nowej oryginalnej struktury utworu.

• Kanon form parodystycznych:

• Batrachomyomachia - parodia Iliady

• Silloi Tymona z Fliuntu - parodie antycznych poematów dydaktyczno-filozoficznych

• Paratragedie - parodie tragedii (np. Arystofanes parodiuje Eurypidesa)

• Parodia sacra - parodie tekstów i gatunków liturgicznych

• Poemat heroikomiczny

• Utwory: Boileau, Scarrona, Pope'a, Woltera

• Don Kichot Cervantesa

• Tristam Shandy Sterne'a

• Polska parodia - jako gatunek, np.:

• Krasicki (np. Monachomachia, Myszeidos)

• Węgierski (Organy)

• Koźmian

• Mickiewicz

• Słowacki

• Fredro

• Skarbek

• Prus

• Polska parodia - osobny gatunek zabawy, krytyki, polemiki, np.:

• Belmont

• Boy-Żeleński

• Iwaszkiewicz

• Tuwim

• Słonimski

• Samozwaniec

• Swiniarski

• Mrożek

• Parodia - była usytuowana na marginesie głównego genologicznego nurtu literatury. W hierarchii rodzajowej przypadło jej miejsce formy wtórnej i wyłącznie destrukcyjnej.

Gatunkowo rozumiana parodia jest kwalifikacją całego tekstu lub jej autonomicznego fragmentu. Parodia danego gatunku nie należy do owego gatunku, który jest tutaj tylko obiektem satyrycznego przedstawienia. Własności, które podziela z parodiami innych wzorców, typu i charakteru powiązań między planem parodiowania a parodiującym utworu, wskazują na jej przynależność do wspólnego albo odrębnego gatunku czy rodzajowej odmiany.

• Michaił Bachtin - koncepcja satyry menippejskiej połączona z powyższym rozumowaniem, stała się dla niego powodem do stwierdzenia, że istnieje specyficzny bezgatunkowy, hybrydyczny rodzaj parodystycznego piśmiennictwa literatury starożytnej, który destruował stopniowo hierarchiczną budowę gatunków literackich (np. pisz o tym, że parodystyczny sonet nie należy do gatunku sonetu, który jest tutaj bohaterem parodii).

Nowe ujęcie parodii - Bachtin i formaliści.

• W okresie nowożytnym szczególnie istotną rolę spełniła parodia w powstaniu i rozwoju form powieściowych, np. Rabelais'go, Cervantesa, Fieldinga, Sterne'a, Austen, Gogola.

• Gatunkowe znaczenie parodii - wprowadzają XVII- i XVIII- wieczne poetyki klasycystyczne.

• Romantyzm wiąże parodię z ironią, w tym zwłaszcza z ironią romantyczną (Schleglowską - jak dobrze pamiętam chodziło o dystans do siebie samego i otaczającego świata, np. „Ariostyczny uśmiech” Balladyny).

• W okresie modernizmu parodia występowała sporadycznie jako narzędzie krytyki literackiej. Parodie piszą Staff, Reymont. A rolę odgrywa w ramach satyryczno-pamfletowej poetyki w twórczości Nowaczyńskiego.

• Znaczenie i liczebność parodystycznych realizacji wzrasta w przejściowej fazie Młodej Polski, około 1910 - środek ośmieszenia młodopolskiej maniery stylistycznej itd., np. w utworach: Słówka Boya-Żeleńskiego, Historia maniaków Jaworskiego, Zakopanoptikon Struga, 622 upadki Bunga Witkacego. Stylizacja parodyjna pełni tu funkcje ludyczne, krytycznoliterackie i satyryczne, jest także istotnym komponentem poetyki groteski. „Młodopolszczyzna” jako dominujący wzorzec stylistyczny odsłania w tym kontekście niezamierzenie autoparodystyczny charakter - stosując hiperboliczny i wysoki styl jako formę artykulacji nie tylko doniosłej i poważnej, lecz także banalnej czy nawet pospolitej.

• W okresie międzywojennym parodyjna stylizacja była chetnie wykorzystywana przede wszystkim przez pisarzy z kręgu Skamandra (Tuwim, Słonimski, Lechoń, Iwaszkiewicz) oraz Kwadrygi (Gałczyński, Flukowski).

• Przełom formalistyczny - potraktowanie parodii jako stylizacyjnej techniki, oraz powiązanie jej z narodzinami i rozwojem nowożytnej powieści.

• W XX-wiecznej polskiej literaturze - formy stylizacji parodyjnej u np.: Tuwima, Gałczyńskiego, Witkacego, Gombrowicza, Mrożka, Lema, Głowackiego.

• W okresie powojennym, uprawiana byłą początkowo przez pisarzy wcześniej nia zainteresowanych, np. Gombrowicza, Tuwima (Kwiaty polskie), Gałczyńskiego (Teatrzyk „Zielona gęś”).

• U schyłku lat 50 parodia stała się narzędziem satyrycznej demaskacji socrealistycznych schematów w sferach: języka ideologii, stylów i gatunków publicystyczno-dziennikarskich socrealizmu, powieściowych szablonów stylistyczno-fabularnych, poetyki socrealistycznej.

• Od lat go parodystyczna poetyka zyskuje stopniowo coraz większe znaczenie. Gombrowiczowskie formuły parodiopisarstwa uważane są za bardzo atrakcyjne, np. Kapuściński, Pilch. Parodia staje się narzędziem satyry i groteski, np. Głowacki, Mrożek. W ludycznej grze konwencjami łatwo się łączy z pastiszem i innymi formami stylizacji, np. Andrzejewski, Konwicki. Niekiedy wchodzi także w związki z techniką kolażu, np. Różewicz. Bywa dialogiem z tradycja literacką, np. międzyrzecki, Parnicki. Zajmuje się krytyką publicznego języka „gazet” i „władzy”, np. Barańczak, Krynicki, Pawlak, Pluta.

• Stosowana do rozmaitych celów, pełniąca różnorodne funkcje parodyjna stylizacja należy we współczesnej polskiej literaturze do najpowszechniej stosowanych artystycznych technik np. teatr absurdu, poezja lingwistyczna, literatura groteskowa, proza autotematyczna itd.

• Nobilitacja stylizacji parodyjnej we współczesnej literaturze wynika z:

• szerokiego rozpowszechnienia

• artystycznej rangi, jaką zyskała w dziełach najwybitniejszych pisarzy

• szczególnej roli spełnianej w rozwoju form literackich

• artystycznej funkcji poszczególnych „chwytów” parodystycznych

Rozpoznanie to jest zasługą przede wszystkim rosyjskich formalistów (Szkłowski, Tynianow, Eichenbaum) i Bachtina - dzięki ich dociekaniom parodia z peryferyjnej pozycji w hierarchii form artystycznych przesunęła się do centrum.

• W dwudziestowiecznej świadomości estetycznej obok nacechowania destrukcyjnego, wysuwa się na pierwszy plan aspekt kreatywny.

• Lata 60 XX wieku - intensywna recepcja dzieł Witkacego i Gombrowicza, dostrzeżenie twórczości Mrożka, w centrum uwagi pojawiają się stylizacyjne, parodystyczno-pastiszowe formy pisarstwa, pisma formalistów oraz Bachtina. Julian Tuwim układa pierwszą polską Antologię polskiej parodii literackiej - chociaż dodaje „literatura nasza uboga jest w utwory tego rodzaju.

• Doniosłą rolę parodia pełniła w dramatach i powieściach Witkacego. Wszechstronnie i wielofunkcyjnie stosowana, służyła za technikę artystyczną groteski.

• W pisarstwie Gombrowicza zyskała również nowe, pozytywne znaczenie parodii konstruktywnej (termin Michała Głowińskiego) jako kategorię określającą zasadę artystycznej organizacji tekstu a nawet całościowej poetyki.

• Nierzadko obiektem parodii bywają formy literatury niskiej tj. romans (Na ustach grzechu Magadaleny Samozwaniec),powieść kryminalna, poetyka dzieła naukowego, recenzje teatralne i literackie, kalendarze, poradniki, bibliografie, donosy, drobne gatunki prasowe.

• Za najważniejsze funkcje parodii uważa się:

• funkcję ludyczną - najczęściej bywa komponentem złożonej strategii parodyjnego dzieła, w której element gry z konwencjami literatury należy do składników najtrwalszych.

• funkcję satyryczną - gdzie parodystyczna realizacja staje się narzędziem ośmieszającej demaskacji zjawisk w ostatecznym rachunku pozaliterackich i pozajęzykowych.

• funkcję krytyczną - powoduje niekiedy traktowanie parodii jako formy krytyki literackiej, w postaci polemiki literackiej z negatywnie ocenianym dorobkiem poprzedników lub tradycja, której pragnie się pisarz przeciwstawić.

• funkcję kryptogramu literackiego - formułowany w paradoksalnym trybie zabawowo-destrukcyjnej charakterystyki, np. Witkacy, Gombrowicz, Mrożek.

• funkcję quasi-recenzji albo quasi-krytyki, np. formaliści.

• funkcję konstrukcyjną - realizuje się w odrębnym trybie organizacji parodystycznego utworu, niesprowadzalnej do reguł organizacji parodiowanych, jest mechanizmem stylotwórczym - umożliwia odnalezienie własnego stylistycznego idiomu i gatunkotwórczym - prowadzi do nowych reguł genologicznych w rezultacie krytycznej transformacji i reorganizacji spertryfikowanych wzorców.

• Konstrukcja parodii umożliwia wypracowanie oryginalnej, dynamicznej struktury oraz kreacji własnego świata dzieła, np. Tomasz Mann, Joyce.

• Stałe aspekty towarzyszące parodii:

• aspekt autoreferencjalny - dostrzegany bywa zwłaszcza w okresach zainteresowanych poszukiwaniem i podkreślaniem swoistych, autonomicznych jakości literatury. Parodia pojęta w ogólniejszym znaczeniu okazuje się krytycznym przedstawieniem samej literackości literatury, krzywym zwierciadłem sztuki; autoparodią jako formą autoprzedstawienia. Z tego punktu widzenia zaliczyć ją należy do jednej z postaci autotematycznego nurtu literatury, który zapoczątkowuje w Polsce powieść Irzykowskiego. Parodia staje się formą wewnętrznej samowiedzy literatury oraz krytyką literackiego poznania.

• aspekt intertekstualny - wskazuje na sposób i miejsce zakorzenienia dzieła w tradycji literackiej, języku kulturze, realizuje cele przeciwstawne wobec aspektu autoreferencjalnego. Skutkiem tematyzacji tego aspektu bywa zademonstrowanie niesamoistności i niesamowystarczalności tekstu, uzależnionego w swym statusie i jakościowym wyposażeniu od istnienia innych określonych tekstów.

• Językowy charakter parodii odróżnia ją do satyry, której przedmiot jest pozajęzykowy (np. cechy ludzkie).

• Tematyzacja obu planów wypowiedzeniowych nie pozwala utożsamić jej z ironią.

• Od starożytnego centonu i jego awangardowego „odpowiednika” - kolażu różni ją wyższy poziom, na którym dokonywane są parodystyczne przekształcenia.

• Nieostre i złożone stosunki łączą parodię z:

• burleską - ośmieszenie wysokiego stylu przez wprowadzenie niskiego tematu lub na odwrót, np. Ofiara królewny Jana Lemańskiego.

• trawestacją - transformacja obiektu w rezultacie użycia „niestosownego” stylistycznie wzorca do artykulacji nowego tematu albo zachowanie fabularno-kompozycyjnego układu wzorca w celowo „nieodpowiednim” stylistycznie jego wysłowieniu, np. Brak węzła Zbigniewa Herberta (tragiczny węzeł zastąpiony parodyjnym rozwiązaniem).

Krzyżują się i nakładają ich cechy wyróżniające i nawarstwiają problem zasadnicze trudności zastosowania rozróżnień hierarchii stylistyczno-gatunkowej.

• Historyczne rozumienie parodii nie zawsze obejmowało komponent komiczny jako cechę dla niej konstytutywną. Nierzadko natomiast parodystyczna strategia bywała narzędziem groteski.

PASTISZ

• Pojecie pastiszu uzyskało status literaturoznawczego terminu w okresie klasycyzmu, kiedy to trafiło do pism z zakresu poetyki z dziedziny sztuk plastycznych, gdzie miało znaczenie - rodzaju naśladowania polegającego na użyciu motywów oraz cech stylistycznych charakterystycznych dla dzieł wybitnego twórcy bądź - ogólnie pojętej maniery stylistycznej, a połączonych w sposób, który dawał wrażenie nowego, „oryginalnego” dzieła naśladowanego wzoru.

• Pastisz klasyfikowany bywa jako: gatunek, forma stylizacji, osobna kategoria estetyczna.

• Gérard Genette - uznaje parodie i pastisz za odrębne zjawiska „hipertekstualne”, negując jednocześnie możliwość pojmowania parodii w gatunkowym znaczeniu i zarazem dopuszczając możliwość jedynie gatunkowego rozumienia pastiszu - „Twórca pastiszu przejmuje styl i ten styl dyktuje mu tekst” (parodie i trawestacje nie zajmują się gatunkiem).

• Wolfgang Karrer - strategia pastiszowa polega nie tyle na całkowitym zastąpieniu leksyki i składni, realizujących dany wzór wypowiedzi, inna leksyka i składnią - polega raczej na rekombinacji materiału. Twórca pastiszu ma prawo wykorzystywać nie tylko osobliwe cechy wypowiedzeniowe wzorca, lecz także przejmować charakterystyczne słowa czy fragmenty poszczególnych zdań.

• Jako odmianę stylizacji traktuje pastisz Janusz Sławiński.

• Stanisław Balbus uznaje pastisz za elementarną formę stylizacji w szerokim rozumieniu.

• Traktowany zasadniczo jako rodzaj parodii spełniał przede wszystkim funkcje: literackiej zabawy i popisu sprawności warsztatowej - pełnił funkcje ludyczną, np. Leśmian, Tuwim Wlazł kotek...

• Rozumiany jako świadectwo kompetencji i czynnego rozumienia reguł badanych poetyk, na plan pierwszy wysuwał funkcję krytyczno-dydaktyczną.

• Tuwim dawał za wzór pastisze Marcela Prousta.

• W refleksji historyków sztuki i literatury często pojawia się porównanie zjawiska pastiszu z fałszerstwem - falsyfikatem. W przypadku najbardziej udanych odróżnia pastisz jedynie wyraźna metatekstowa informacja utrzymana w formie trybu warunkowego, np. „Julian Tuwim mówi, że Leśmian napisałby...”.

• Pastiszowe dzieło jest w istocie nieodróżnialne od dzieł będących oryginalnymi realizacjami danego wzorca czy stylistycznego idiomu, może być obiektywnie jednorodne z oryginałem.

• Pastisz jest wyłącznie forma jednogłosową, a nie jak parodia dwugłosową

• Wedle dewizy hermeneutycznej „by lepiej zrozumieć autora, niż on sam siebie rozumiał” - stworzenie w wykonaniu pastiszu, utworu realizującego zasady twórcze, w sposób równie kreatywny i adekwatny, co oryginalne wytwory tej poetyki.

• Postulat pastiszowy - re-kreacja wzorca.

• Lippsowska teoria wczucia - przykład Ludwiga, który chciał pisać dokładnie jak Szekspir.

• Jerzy Ziomek - przywołując koncepcje Kazimierza Wyki, wsparł swą argumentację na solidnym fundamencie strukturalizmu w wydaniu generatywnego językoznawstwa Chomsky'ego - „pastisz tworzy utwór nowy i przedtem nie istniejący imitując produktywne siły tkwiące w danej poetyce”.

• Pastisz daje rezultat „złudzenia optycznego”.

• Piśmiennictwo apokryficzne - najstarsza forma sztuki falsyfikatu - „pastiszopisarstwa”.

• Traktowany jako rodzaj fałszywej kopii albo źródłowej reprodukcji.

• Rozumiany jako „naśladownictwo bez modela”.

• Pojęty jako imitacja interpretacji - głos w dyskusji nad rozumieniem dzieła.

• Pastiszopisarstwo ujawnia i twórczo wyzyskuje utajoną produktywność pierwowzoru - poetyki, stylu, gatunku - i uwyraźnia jego walory.

• Dostrzeżenie a następnie wypełnienie luki dzieła - zasada apokryfu.

• Formy pastiszowe w literaturze polskiej - np. Wariacje pocztowe i Pomysł Kazimierza Brandysa, Bochiń Tadeusza Konwickiego, aspekty pisarstwa Andrzejewskiego, Grochowiaka, Wojaczka, poetyckie „imitacje” Jarosława Marka Rymkiewicza.

• Frederic Jameson - przypisał pastiszowi cechy patologiczne kultury postmodernistycznej.

• Pastisz cechuje symptom uwięzienia w przeszłości, a postmodernistyczna wrażliwość jest „oczekiwaniem przeszłości i nostalgią przyszłości” - przyszłość dla pastiszu jest zamknięta, przeszłość otwarta i podatna na zmiany.

Parodia i pastisz - formy metaliterackie i metamimetyczne. Parodia - innowacyjność awangardowego modernizmu/ Pastisz - postmodernistyczna funkcja zaktywizowania formotwórczych zasobów tradycji.

---