Gatunki epickie
Nowela i opowiadanie. Bardzo krótkie zwięzłe. W noweli narrator bardzo wybiórczo wybiera fakty. Akcja rozgrywa się w bardzo krótkim odstępie czasowym. Nie ma miejsca na dygresje. Jest jednowątkowa. Opowiadanie może zawierać dygresje. W noweli narrator w zasadzie się nie ujawnia. W opowiadaniu położony jest większy nacisk na narrację, może być subiektywna. Nowela zawiera punkt kulminacyjny, zmienia życie bohatera. Prowadzi w kierunku rozwiązania sytuacji. Podczas, gdy w opowiadaniu mamy większą swobodę.
Mit – opowieść o otaczającym ludzkość świecie, zjawiskach paranormalnych. Próbował wyjaśnić odwieczne zagadnienia o ludzkim losie, świecie etc.
Poemat dydaktyczny – wierszowany traktat filozoficzny, naukowy, religijny o charakterze rozprawy pouczającej. Zawiera porady praktyczne w partiach fabularnych i opisowych. Twórcą był Gr. Hezjod. W Rzymie reprezentują je Georgiki Wergiliusza.
Poemat filozoficzny – gatunek literatury dydaktycznej, zbliżony do poematu dydaktycznego, wyjaśnienie bytu.
Baśń – jeden z fantastycznych gatunków epickich, dominują elementy fantastyki, cudowne zdarzenia, nadnaturalne postaci. Nieokreślony czas i miejsce, wierzenia ludowe i magiczne, może być osnuta na podaniach i legendach. Ukazuje problemy egzystencjalne w sposób zwarty i prosty, przystosowany dla dziecka. Odszczegółowienie fabuły. Tryumf dobra nad złem.
Ballada – gatunek synkretyczny, którego temat są niezwykłe wydarzenia. Występowały w literaturze ludowej. Rozpoczynał się od przesłania. Oparte najczęściej na motywach fantastycznych, dążą do wydobycia dziwności. Budowa fabularna.
Duma – w literaturze staropolskiej pieśń (pieśń o zmarłym rycerzu). Ukraińska epika ludowa. Charakter sensacyjno-upiorowym. Duma przekształciła się w romantyczną balladę. Sięgała często do tematyki historycznej.
Bajka – epicka opowiastka wierszem lub prozą. Bohaterami mogą być ludzie lub zwierzęta.
Romans – intrygi, nieprawdopodobne zdarzenia. Poprzedzał powstanie nowożytnej powieści.
Poemat dygresyjny – dygresje nadają charakter całemu utworowi. Beniowski Słowackiego. Dygresje na temat sztuki etc.
Sielanki – liryczny monolog. Wizja świata jest pogodna, wdzięczna. Bohaterowie to prości ludzie, beztroskie życie, nieskomplikowane uczucia. Atrybuty – warkocz, wianek i koszyk z malinami. Pora dnia to zmierzch. Sentymentalna.
Plan wydarzeń Mendla gdańskiego Marii Konopnickiej:
Nie jest to stricte narracja wszechwiedząca, ale narracja przybliża się do bohatera. Pokazuje to, że Mendel miał ciepłe relacje z ludźmi. Mendel czuje się jednym z nich, poczucie wspólnoty. Mieszka tam, czuje się Żydem, ale Polakiem. Czuje się członkiem społeczności. Polski Żyd. Mieszka w Polsce i czuje się z tą kulturą związany. Nie jest zasymilowany, ale jest Żydem akulturującym się. Mowa ezopowa – istnieją pewne sygnały, które musimy rozpoznać. Mendel Gdański jest de facto Mendlem warszawskim. Wnuczek urodził się już w Warszawie. Ma na imię Jakub – imię neutralne, biblijne, które może nosić zarówno Polak, jak i Żyd. Chodzi do polskiej szkoły teoretycznie, ale najprawdopodobniej rosyjskiej. Jest to szkoła świecka, gdzie odbywają się lekcje polskiego (podobnie jak w Syzyfowych pracach). Ma to pokazać zakorzenienie w kulturze polskiej.
1. Przedstawienie postaci Mendla i jego codziennych czynności, życia w Warszawie:
a) opis znajomych, klientów i sąsiadów starego Żyda;
b) przedstawienie postaci jedynego wnuka Mendla – Jakuba;
c) opis dnia codziennego dziadka i wnuka (wspólny obiad, praca, nauka, modlitwy szabasowe, itp.)
d) wspomnienie domu rodzinnego, a także zmarłych już członków rodziny Mendla (rodzice, żona, najmłodsza córka);
2. Szykanowanie Jakuba przez kolegów z klasy.
Kuba wraca do domu i płacze, że nazwali go Żydem. Mendel próbuje przekazać wnuczkowi, że bycie Żydem nie jest niczym złym. Mówi spokojnie. Mówi, że nie jest obcy, jest tutejszy, ma prawo tutaj być.
3. Wizyta dependenta – pierwsze informacje o planowanych napaściach na Żydów.
Zaczynają schodzić się ludzie, którzy kiedyś byli w dobrych stosunkach z Mendlem. Pojawiają się elementy charakterystyki pośredniej. Młody dependent głupkowaty – narracja oceniająca, nie jest neutralna. Sympatia narratora jest to stronie Mendla.
4. Wizyta zegarmistrza:
a) potwierdzenie informacji o planowanych napaściach;
b) długa dysputa między Mendlem a zegarmistrzem;
Dependent i zegarmistrz odwracają się od Mendla, reagują zadowoleniem na pogróżki o pogromie Żydów. Ukryty antysemityzm, który się przebudza. Pojawiają się dwie osoby, bo daje to szersze rozeznanie. Multiplikacja oznacza wzmocnienie. To nie jest już przypadek. Mendel w dyskusji ma przewagę. Umie przedstawić argumenty i poprzeć je przykładami, jego przeciwnicy posługują się stereotypami – język dyskursu antysemickiego. Ma to pokazać głupotę antysemityzmu, żeby nie kierować się stereotypami. Burzy się sielankowy świat, relacja między tymi osobami. Mendel zaczyna tracić wiarę. Niepokój. To nie jest ten sam Mendel, którego widzimy na początku.
Zmiana nastawienia Mendla pokazana poprzez język ciała, króciutki opis bohatera.
5. Dzień pogromu Żydów:
a) wizyta studenta – kolejne ostrzeżenie Mendla przed atakami;
b) przybycie znajomych kobiet w celu niesienia ratunku Mendlowi i Kubie;
c) przybycie napastników przed dom Mendla;
d) bohaterska postawa starca;
e) zranienie Kuby kamieniem przez kogoś z napastników;
f) „ludzki” gest studenta – stanięcie w obronie Żyda (punkt kulminacyjny);
g) odejście wściekłych napastników;
6. Pointująca całość rozmowa studenta z Mendlem („śmierć” miłości Żyda do jego „małej ojczyzny” – Warszawy).
Pauza emocjonalna zastosowana po to, aby wyciszyć odbiorcę. Po pozornym wyciszeniu do mieszkania wbiega student i karze uciekać – zaczyna się pogrom Żydów. Jest to punkt kulminacyjny. Poprzedza rozwiązanie. Katastrofa nie wydarza się na planie zewnętrznym, lecz wewnętrznym osobowości bohatera. Student mówi, że nic się nie stało, dziecko zostało tylko draśnięte. A jednak. :< zmieniło się zachowanie Mendla, podejście do ludzi. Osoby poprzez antysemityzm są zmuszone do weryfikacji swoich światopoglądów.
Nowela to krótki utwór pisany prozą, z wyraźnie zarysowaną akcją dotyczącą najczęściej jednego wątku. W noweli nie ma zazwyczaj wątków pobocznych, szczegółowych opisów przyrody itd. Bohaterowie nowel są najczęściej postaciami standardowymi, typowymi, nie ma tu miejsca na pogłębione analizy psychologiczne, reprezentują raczej typ poglądów niż osoby „z krwi i kości”. Treść nowel dotyczy konkretnego problemu, akcja toczy się szybko zmierzając do punktu kulminacyjnego i rozwiązania.
Jedną z najbardziej znanych nowel okresu pozytywizmu jest „Mendel Gdański” Marii Konopnickiej. Sprawdźmy, czy utwór spełnia cechy gatunku. Akcja „Mendla Gdańskiego” dotyczy jednego wyrazistego tematu – jest nim problem asymilacji Żydów w społeczeństwie polskim i kwestia antysemityzmu. Utwór jest krótki, jak przystało na nowelę akcja toczy się w ciągu zaledwie kilku dni, w Warszawie. Głównym bohaterem jest Mendel Gdański, Żyd mieszkający w jednej z warszawskich kamienic razem z wnukiem. Maria Konopnicka przedstawia cechy charakteru Mendla – jest on człowiekiem starym, doświadczonym przez życie, samotnie wychowuje jedynego wnuka, dziesięcioletniego Jakuba. Mendel to człowiek uczciwy, pracowity i pogodny, przywykł do miejsca, w którym mieszka, lubi obserwować życie toczące się w kamienicy i na ulicy. Ciężko pracuje, by zarobić na chleb i utrzymać wnuka. Inne postaci noweli to dziesięcioletni Kubuś, o którym niewiele wiadomo – chłopiec boi się swoich prześladowców.
Zegarmistrz, sąsiad Mendla, który mówi o szykowanych pogromach Żydów, to nie żywa postać, ale figura posługująca się zbiorem sloganów, powtarzanych przez przeciwników Żydów. Mężczyzna jest niezbyt inteligentny i nie ma własnego zdania. Nie umie też zrozumieć argumentacji innych, jest głuchy na słowa Mendla polemizującego z powtarzanymi przez niego poglądami. Zdaniem zegarmistrza Żydów trzeba bić za to, że są Żydami, poza tym wyzyskują oni Polaków i mają dużo dzieci, co – jak sugeruje zegarmistrz – zagraża polskiemu społeczeństwu. Mendel po kolei rozprawia się z tymi sztandarowymi argumentami antysemitów, ale rozmówca pozostaje na nie głuchy i nie daje się przekonać. Inną postacią jest student, człowiek niepozorny i brzydki, o którym niewiele wiadomo. Kiedy staje w obronie Mendla i jego wnuka, przyjmuje szlachetną i godną postawę.
Akcja noweli Marii Konopnickiej toczy się bardzo szybko: w pierwszy dzień Mendel, pracujący jak zwykle w swoim warsztacie, obserwuje z niepokojem obcych kręcących się na podwórku. Stary człowiek czuje, że dziwne odwiedziny mogą zwiastować kłopoty. Kolejnego dnia jego wnuk wraca do domu bez czapki, zgubił ją uciekając przed wyrostkiem, który wyzywał go od Żydów. Potem Mendel dowiaduje się od mieszkańców kamienicy, pendenta i zegarmistrza, o szykowanych pogromach. Następnego dnia wzburzony motłoch wdziera się na ich uliczkę i chce pobić Mendla i jego wnuka. Ratuje ich wspomniany student – to moment kulminacyjny noweli. Atak spowodował, że Mendel załamał się, nie czuje się już bezpiecznie w mieście i kraju, w którym żyje od urodzenia.
Utwór Marii Konopnickiej ma wszelkie cechy noweli – pełni funkcję moralizatorską potępiając nieuzasadnione prześladowania Żydów, wciela w życie hasła pozytywizmu – asymilacja tej grupy społecznej była jednym z ważnych postulatów literatury pozytywistycznej. Opisane wydarzenia dotyczą aktualnych problemów społeczeństwa, jako że do prześladowań Żydów dochodziło w drugiej połowie XIX wieku. Mimo smutnej wymowy nowela próbuje zmierzyć się z tym problemem.
Życie ubogich warstw warszawiaków zostało ukazane bardzo dokładnie, autorka wspomina najemnych robotnikach spieszących do pracy, kobietach zatrudnionych w fabryce cygar, ulicznych wyrostkach gotowych wziąć udział w każdej awanturze, jaka toczy się w mieście. Z punktu widzenia publicystycznego noweli nie można nic zarzucić – dotyka palącego problemu, z jakim próbowali się zmierzyć polscy pisarze tamtych czasów. Konopnicka ostrzega przed skutkami nienawiści skierowanej do odrębnych grup społecznych – zamiast integrować się i pracować na rzecz wspólnego dobra prześladowani zamykają się wśród swoich. Tracą oni, traci również na tym społeczeństwo polskie.
- nie ma wątków pobocznych
- zredukowana ilość bohaterów
- zwięzłość, brak opisów przyrody oraz charakterystyki
- mocno zarysowany punkt kulminacyjny stanowiący zarazem moment przełomowy w życiu bohatera
- wyraźne zakończenie z puentą, które jest sensem całej noweli
- narrator III os. zachowuje dystans do przedstawionych zdarzeń
Noc wielkiego sezonu
Cały czas narracja. Rzadko dochodzi do rozwoju akcji. Mnóstwo opisów, dygresji. 13ty miesiąc, czas fikcyjny. Jeśli jesteśmy w innym wymiarze to zachowanie ojca, który skacze po półkach, jest w pełni normalne. W opisie sklepu uderza poetyckość. Akcja nie zmierza w kierunku kulminacji.
Dzieje się w trzynastym, fałszywym miesiącu roku. Są to białe kartki w księdze kalendarza lub stronice apokryfu. Ojciec siedzi w sklepie. Rachuje, przelicza. Marzy o swoich ptakach. Bele różnobarwnych materiałów, ułożone na półkach odcieniami, sprawiają, że Ojciec jest dla narratora kimś, kto rządzi kolorami świata. Na każdą porę roku, porę sezonu, czy dnia – ma on odpowiedni kolor. Barwy współgrają z dźwiękami (synestezja w języku opisu). Pora Wielkiego Sezonu to jesienne zakupy. Sklepiki i kramy są wtedy otwarte do późna, zachęcają klientów „kolonialną pstrokacizną”. Ojciec nasłuchuje przy witrynie sklepowej. Przewiduje wielki tłum kupujących. Przeraża go to. Gorączkowo szuka subiektów, ale ci zajęci są skradaniem się do pokoju Adeli. Flirciarze idą po gzymsie kamienicy, by dostać się do służącej przez okno. Wzburzony kupiec staje sam przed tłumem klientów. Krzyczą: „Jakubie, handlować! Jakubie, sprzedawać!”.
Porównania biblijne: Ojciec – Mojżesz, sklep – dolina Kanaanu, góra Synaj, handlowanie – czczenie Baala. W pomieszczeniu panuje harmider, Ojciec spełnia kapryśne żądania ludzi. Wśród odwiedzających sklep są mężowie Wielkiego Zgromadzenia, pospolity lud, „gawiedź bez twarzy i indywidualności”. Kiedy sytuacja się uspokaja, poszczególni klienci jakby znikają po kątach sklepu, krzyki cichną – przestrzeń pod sufitem wypełnia się barwnymi ptakami z dawnej hodowli Ojca. Wzruszony mężczyzna podziwia fantastyczne ptasie pióra. Nagle tłum zaczyna rzucać w ptaki kamieniami. Zwierzęta padają martwe na podłogę. Zrozpaczony Ojciec przygląda się im z bliska i znajduje obrzydliwe, odrażające, chorobliwie zniekształcone twory albo tylko części różnych ciał. Widzi „tandetną anatomię”, „wiechcie piór wypchane starym ścierwem”, ale też zwyczajne przedmioty: pawie pióra, wachlarze, „w które niepojętym sposobem tchnięto jakiś pozór życia”. Ojciec wraca smutny do domu. Jest już świt. Rozczochrana Adela robi kawę w młynku. Kot myje się w słońcu.
- 1. Opozycyjny względem opisu, jeden z dwóch podstawowych elementów wypowiedzi narracyjnej. Cechy charakterystyczne opowiadania to: forma czasu przeszłego (czas teraźniejszy, tzw. praesens historicum używany w przypadku opowiadania unaoczniającego, którego zadaniem jest uplastycznienie i urealnienie opowiadanych zdarzeń), następstwo przyczynowo-skutkowe.
2. Utwór prozatorski charakteryzujący się prostą, najczęściej jednowątkową fabułą. Od noweli, oprócz większej swobody kompozycyjnej, różni się możliwością wprowadzenia epizodów, dygresji, opisów i partii o charakterze refleksyjnym. Cechą charakterystyczną opowiadania jest wyraźne eksponowanie pozycji narratora. Do wieku XX opowiadanie jako gatunek o niedokładnie sprecyzowanych cechach rozwija się niejako podrzędnie wobec innych gatunków epickich (np. → powieści i → noweli).