Jean-Pierre Vernant
Edyp bez kompleksu
1900 rok - Freud publikuje Marzenia senne → pierwsze przytoczenie mitu o Edypie
w miłości dziecka do matki i nienawiści do ojca dostrzegł ten splot impulsów psychicznych, od którego zależało późniejsze pojawienie się nerwic
odkrycie o uniwersalnym zasięgu: potrzeba czułości / nienawiści do rodzica → znalazło potwierdzenie w micie
pod jakim względem Król Edyp potwierdza obserwacje dokonane na chorych w XX wieku?
dla Freuda interpretacja mitu nie stanowi żadnego problemu → mit jest czytelny i przejrzysty dla psychiatry,
a oczywistość nadaje teoriom lekarza gwarancję uniwersalności → naszym zadaniem jest znalezienie tego (oczywistego dla Freuda) sensu
sens jest dany w reakcjach odbiorców - w emocjach, jakie wywołuje spektakl Króla Edypa → wieczny sukces tragedii poświadcza, że w psychice dziecka istnieją skłonności podobne do tych, które wiodą Edypa do zguby
uniwersalizm popularności: Edyp jest w jakimś sensie naszym losem, nosimy w sobie to samo przekleństwo → Edyp spełnia pragnienie naszego dzieciństwa, o którym usiłujemy zapomnieć
materią tragedii są marzenia, które śnił każdy z nas → błędne koło jeśli odniesiemy tekst i teorię do świata onirycznego współczesnego widza → błędne koło zamyka stwierdzenie, że teoria Freuda na pewno jest dobra,
a nie opiera się na wnikliwych analizach
widać różnicę między ujęciem freudowskim a psychologią historyczną
Freud wychodzi od intymnego przeżycia wewnętrznego publiczności bez historycznego umiejscowienia → brak odniesienia do kontekstu socjlokulturowego
psycholog historii zacznie od kontekstu socjokulturowego, bada dzieło metodami analitycznymi
problem Króla Edypa → problem kontekstu historycznego, społecznego i umysłowego, który nadaje dramatowi jego wagę znaczeniową
dopiero po zbadaniu relacji społeczno-kulturowych antyku można zająć się analizą psychologiczną utworu
materia tragedii jest marzenie senne, myśl społeczna z V wieku → nowy ład obywatelski → zakwestionowana poprzez tragedię Sofoklesa
tragedia wyraża sprzeczności myśli społecznej
czas powstania tragedii (VI wiek) → prawo zaczyna wypracowywać pojęcie odpowiedzialności → świadomość zbrodni / późniejsza kategoria wolnej woli → w jakiej mierze człowiek jest rzeczywistym źródłem własnych działań?
historyczny charakter tragedii z punktu widzenia Freuda jest zupełnie niezrozumiały → jeżeli materią tragedii jest rodzaj marzenia uniwersalnego, a przeżycie tragiczności wypływa z kompleksu uczuć, to dlaczego tragedia nie pojawiła się w ogóle w innych cywilizacjach?
wg Freuda przeżycie tragiczności w Królu Edypie związane jest z marzeniami o zjednoczeniu z matką, o śmierci ojca - które są kluczem do tragedii: legenda o Edypie jest reakcją naszej wyobraźni na te dwa marzenia - dorosłym towarzyszy uczucie odrazy, w legendzie jest trwoga i samoukaranie
to Sofokles mówi o wydłubywaniu oczu etc - wg legendy Edyp umiera spokojnie jako król Teb → Freud nie znał się na mitologii, nie znał innej wersji od sofoklesowej
Freud uważa, że jeśli ktoś chciał wywołać uczucie tragiczności, to musiał posługiwać się marzeniem Edypa - Vernant zauważa, że powstała masa dramatów antycznych bez tego motywu
całą skomplikowaną grę konfliktów trzeba uchwycić przez wiele rozszczepień, czyli tragicznych napięć: napięcia w słownictwie, bohaterze tragicznym
napięcie toczy się jakby na dwóch planach:
płaszczyzna codziennego ludzkiego życia
płaszczyzna sił religijnych, w ukryty sposób ingerujących w losy świata
aby zrodziła się świadomość tragiczna, płaszczyzny muszą na siebie najść ale jednocześnie być od siebie różne
tragiczny sens odpowiedzialności rodzi się wtedy, kiedy działalność ludzka staje się przedmiotem refleksji,
ale jeszcze nie zdobyła ostatecznej autonomii, by wystarczyć sama sobie → działania ludzkie zazębiają się
z potęgą boską
człowiek jest tylko kontrapunktem głównego tematu
w analizie każdego dramatu trzeba respektować wszystkie płaszczyzny tragedii - związki i opozycje
Freud upraszcza i redukuje całą mitologię do jednej legendy, a wszystkie tragedie do jednej sztuki, sztukę
do jednego elementu fabuły, a element do marzenia sennego
freudowska interpretacja Króla Edypa nie wywarła wpływu na prace hellenistów → zignorowali to → psychoanalityk odebrałby to jako, próbę zagłuszenia prawdy
dyskusja rozgorzała po wystąpieniu Didera Anizeu (1966), który przywrócił tezę Freuda
Anizeu odkrywa to, czego badacze nie dostrzegają → udowadnia, że nie chcieli dostrzec
Vernant podejmuje dwie sprawy Anizeu (istotne dla jego celów i wystarczające dla przedmiotu tej analizy)
można na prawie każdej stronie odkryć fantazmat Edypa
niemal każdy grecki mit reprodukował w formie nieskończonych wariantów temat kazirodczego związku z matką o zabójstwa ojca → Edyp jest uwieńczeniem mitologii
w takiej (zretuszowanej) mitologii Anizeu hellenista nie rozpoznaje znanych sobie legend
uczony specjalista zajmujący się mitologią mógłby powiedzieć, że nie znajdziemy dwóch mitów o identycznym sensie; natomiast gdyby tak było, to byłoby to tylko synonimiczne prawo gatunku
analityk nagina legendy do wymogu modelu, który zna zanim jeszcze zajmie się legendami
Hezjod opowiada o teogonii - jeśli mit zostanie streszczony, to dojdzie się do wniosku, że Gea (Ziemia) dwa razy popełniła kazirodztwo, a Kronos kastruje ojca, by wypędzić go z łoża ojca → bez znajomości całości można uznać, że opowieść ma charakter pro-edypowy
Anizeu pomija np. to, że Uranos jest „synem szczególnym”, bo poczętym bez stosunku płciowego → nie ma zatem edypowego trójąta
z Kronosem zaś Gea się nie łączy → poślubia Reę po wyeliminowaniu ojca
w rzeczywistości mity greckie nie mówią o żadnym innym bogu ani żadnym innym herosie, który zostałby pozbawiony męskości przez swoich synów czy przez kogokolwiek w ogóle
Anizeu uważa, że Hefajstos cierpiał na kompleks Edypa → odpowiada na pragnienie matki, by był jej fallusem
i wyzuł z posiadania ojca → wg niektórych wersji Hefajstos został poczęty bez udziału ojca; nie wiadomo czy to (zazdrosny i zagrożony) Zeus zrzuca syna z niebios czy może Hera; poza tym - żądza Hefajstosa skierowana jest do Charis!
nawet gdyby pożądał Afrodyty - dlaczego miałaby być substytutem matki?
bogowie na Olimpie to jedna rodzina → jakby nie było: albo mezalians albo ednogamię
Grecy uznawali kazirodcze związki za całkowicie normalne i legalne → poza związkiem z ojcem (hańba
i zbrodnia)
nie można też utożsamiać uczuć rodzinnych z pragnieniami kazirodczymi → dla Greków związki rodzinne
to dziedzina stosunków międzyludzkich, w której uczucia osobiste i postawy religijne są nierozdzielne → philia → to, co się ma → rodzina = wszystko; każdy członek rodziny jest dla innego swoistym alter ego, w tym sensie philia jest przeciwieństwem eros - miłosnego pożądania skierowanego ku innemu niż ja
wg Anzieu, córki Edypa też mają skłonności kazirodcze, bo chcą stać się towarzyszkami jego życia → wynika
to natomiast z faktu, że ojciec jest ślepy i potrzebuje pomocy, one podtrzymują go w nieszczęściu - taki jest obowiązek dziecka w stosunku do rodzica
wysnuto też tezę, że pragnienie posiadania ojca zostaje przeniesione na brata - Antygodna dokonała pochówku Polinika → robi to, bo głosi równość religijnego obowiązku, wierność kultowi zmarłych
w dramacie najważniejsza jest opozycja philia-eros, przywiązanie rodzinne-pożadanie erotyczne → zmieszanie tych przeciwieństw nie czyni teksty jaśniejszym, ale niszczy sztukę
czy Edyp ma kompleks Edypa?
Edyp wiedział, że ma przybranych rodziców - powinien wrócić do Koryntu, byłby bezpieczny, powinien poślubić młodą dziewczynę - nie byłaby jego matką
postępując inaczej Edyp realizuje swoje przeznaczenie (czyli swoje marzenie)
„szczególna pomyłka” - nie wraca do Koryntu - pomyłka symptomatyczna
zasadnicze niedpatrzenie Anzieu - Edyp nie wiedział, że Meropa i Polibos nie są jego prawdziwymi rodzicami → dlatego też opuszcza Korynt!
Edyp wcześniej usłyszał gdzieś, że jest podrzutkiem - dlatego udał się do Delf, tam jednak dowiedział się,
że będzie spał z własną matką i zabije ojca - dlatego odchodzi z Koryntu → psychologia postaci, odkrywanie swojego pochodzenia
wyrocznie w tragedii jest zawsze enigmatyczna - nie kłamie, ale zostawia ryzyko popełnienia błędu → Edyp nie dostał od Apolla odpowiedzi na swoje pytanie
błąd Edypa: interpretuje słowa wyroczni, jakby odpowiadały na pytanie o pochodzenie, ten błąd wypływa
z dwóch cech charakteru Edypa:
1) jest zbyt pewny siebie, zbyt ufa własnej interpretacji i nie jest w stanie poddać jej w wątpliwość
2) jest pyszny, zawsze chce być pierwszy, zawsze chce być panem
Edyp wierzy, że umie rozwikłać każdą zagadkę → szuka mordercy Lajosa, tragizm polega na tym, ze stopniowo dociera do niego fakt, że sam nim jest
ceną jaką Edyp zapłacił za jasnowidzenie (przekonany, że jest natchniony przez bogów) są oczy → dzięki cierpieniu zrozumie, że ten, kto wyniósł się ponad bogów jest od nich niższy
Jokasta w decydującym momencie odwodzi Edypa od poznawania prawdy o swoim pochodzeniu → on myśli,
że boi się iż jest synem pasterzy etc. i wyjdzie na jaw mezalians
Anizeu od początku fałszuje sens sztuki, mówiąc że Edyp wie, kim są jego rodzice → taka „pomyłka” jest konieczna dla interpretacji psychoanalitycznej
gdyby Edyp był przekonany i wierzył, że jest kochanym dzieckiem władców Koryntu, to nie mógłby cierpieć na kompleks Edypa → w życiu Edypa rolę matki grać może tylko Meropa, nie Jokasta, której nie widział nigdy przed przybyciem do Teb
Anizeu twierdzi, że Edyp znalazł szczęście w łożu matki, bo odnalazł pierwotne szczęście, odebrane mu, kiedy został od niej oddzielony → łoże to stanie się dla niego i Jokasty znakiem nieszczęścia
stosunki typu edypowego we współczesnym znaczeniu tego słowa, między Edypem i Jokastą byłyby sprzeczne
z intencją tragedii, skoncentrowanej wokół tematu absolutnej władzy Edypa i pychy, którą taka władza nieuchronnie rodzi
Anizeu przypisuje kazirodcze skłonności Kreonowi - pożądanie w stosunku do siostry → szwagrowie konkurują nie tylko o tron, ale też o kobietę
Edyp nie jest zazdrosny o Jokastę, jest tylko przekonany o tym, że Kreon mu zazdrości bogactwa, siły, potęgi,
ale nie w sensie erotycznym
Freud zwrócił uwagę na słowa Jokasty „ludzie w swoich snach dzielą łoże z matką” → nie oznacza to jednak,
że sen ma rolę odsłaniania pragnień, ale że ma moc wróżebną
sen traktowany jako ahistoryczna rzeczywistość - element / fakt kulturowy, uwydatniony przez badania psychologii historycznej
nie streszczam całości wywodu z 221-223 str. bo to przytoczenie z mitologii
3