9. Zmiany znaczeń wyrazów.

DOBRA STAROPOLSKA

Wśród zmian w zakresie słownictwa średniowiecznego były i takie, które polegały na przeobrażeniach znaczenia lub zabarwienia uczuciowego danego wyrazu.

Przykłady:

• Bydło - szersze znaczenie `posiadłość', które zacieśnia się w znaczeniu `pecus'

• chromota - `trwałe, ciężkie okaleczenie, połączone zazwyczaj z obcięciem lub złamaniem jakiegoś członka' zmierza ku zacieśnieniu znaczenia do `okaleczenie nogi'

• skutek - `czyn', później `wynik', które pozostało do dziś.

• Ksiądz - najstarsze znaczenie `princeps, ksiązę', później `sacerdos, kapłan'

• Kmieć - w XI-XIII w. wyraz ten nazywa `wysokiego urzędnika', z czasem znaczenie: `członek starszyzny wiejskiej'.

DOBA ŚREDNIOPOLSKA

Przeobrażenia słownikowego zasobu doby średniopolskiej dokonywały się nie tylko dzięki przyrostowi neologizmów i ubytkowi archaizmów. W wielu wypadkach zachodziły zmiany znaczenia lub zabarwienia uczuciowego wyrazu pozostającego w użyciu. Rozwój polegał na tym, że zrazu obok siebie istniały dwa warianty znaczeniowe tego samego wyrazu, a po krótszym albo dłuższym czasie jeden z nich bądź to zupełnie znikał, bądź tez posługiwano się nim tylko rzadko i w szczególnych warunkach kontekstowych albo sytuacyjnych.

Przykłady zmiany znaczenia:

Wyraz	Pierwotne znaczenie	Zmiana znaczenia
List	Liść	„List według pospolitego używania jest rozmowa nieprzytomnych (=nieobecnych) przez pismo”
Poczet	Rachunek, obrachunek	Świta, orszak
Sklep	Zasklepione budowanie	Lokal kupca: sklep korzenny, żelazny itp.
Płeć	Ciało, rodzaj	Utarte wyrażenia: płeć męska, różnica płci, płeć piękna.
Szczyt	Puklerz	Metaforyczny wariant: wierzchołek lub poprzeczna, węższa ściana domy.
Mężczyzna	Zbiór mężów	Człowiek płci męskiej
Grzeczny	Pochodzi od wyrażenia przyimkowego k rzeczny, więc znaczył: taki, co jest rzeczny, stosowny, ładny	Obyczajny, dobrze wychowany, posłuszny
Suty	Sypany	Sowity, obfity
Gorliwy	Zawisny, zazdrosny; Gorąco zajmujący się czymś	Gorąco zajmujący się czymś
Prawie	Jak potrzeba, prawidłowo, w sam raz, zupełnie	Ledwie nie, bez mała, w przybliżeniu.

Przykłady zmiany barwy uczuciowej:

Wyraz	Znaczenie pierwotne	Zmiana znaczenia
Pospólstwo	Społeczeństwo; Inne pogardliwe znaczenie	Pejoratywny wariant: pospolity tłum, motłoch, gawiedź.
Dziad	Ojciec ojca lub matki, przodek (szacunek)	żebrak, ktoś ubogi.
Nędznik	Biedny, pozbawiony środków	Podlec, łotr, łajdak
Cygan	Nazwa plemienna	Włóczęga, szalbierz, matacz, krętacz, złodziej

---