ZMIANY ZNACZENIOWE WYRAZÓW (ROZSZERZENIE, ZAWĘŻENIE, PRZESUNIĘCIEM AŻ W)

Charakter przeobrażeń semantycznych:

A. całkowity - pierwotne znaczenie zanika, a utrwala się znaczenie wtórne B. częściowy - stabilizacja znaczenia wtórnego nie osłabia żywotności znaczenia pierwotnego (znaczenia współistnieją w ramach jednego wyrazu, który staje się jednostką polisemiczną)

Homonimia (z danym brzmieniem wiążą się treści genetycznie sobie obce):

a) heterogeniczna/etymologiczna (trzeba znać etymologię, aby wiedzieć, że nie ma żadnego związku między analizowanymi wyrazami, a jest to jedynie przypadek, że brzmią tak samo)

np. wędzić 'konserwować dymem^' i 'łowić ryby' (od drugiego znaczenia dziś mamy: zwędzić 'ukraść^')

b) słowotwórcza

np. cielny 'od krowy cielnej^' i 'od ciała^',

opakować od 'zawinąć w osłonę^'' i „przeinaczać, przekręcać^' (dziś mówi się: na opak),

rzeczny 'związany z rzeką^' i 'związany z rzeczą^',

rzeczka 'mała rzeka^', 'mała rzecz^'

odmówić 'nie wyrazić zgody, 'udzielić odpowiedzi^'

obradować 'odbywać obrady^', 'ucieszyć^'

przezroczysty 'od przejrzeć, przezierać^' i 'następujący w co drugim roku^'

Niezależna derywacia - wielokrotne powołanie do życia tej samej struktury słowotwórczej,

w odmiennych środowiskach i w różnych okresach rozwoju języka, np. chłodnik 'zupa

z botwinki na zimno^', 'chłodna alejka, altana^',

badylarz w myślistwie: 'łoś - byk^', ogólnie 'podmiejski ogrodnik^'

białka - staropolskie i średniopolskie 'kobieta^' lub 'biała bułka^' i współczesne 'biała

wiewiórka^'

l

homonimia, czy polisemia?

Polisemia, gdyż niezależnie od istotnych różnic odnośności realnej wyrazu, dadzą się one podporządkować jednemu znaczeniu ogólnemu, które wyznacza jego struktura, np. chłodnik 'zupa z botwinki na zimno', 'chłodna alejka, altana',

Homonimia, gdyż kolejne zastosowania wyrazu są całkowicie odmienne pod wzgl. semantycznym,

np. kamienica 'budynek mieszkalny^', 'kamieniołom', ciemniak 'człowiek niewykształcony, niekulturalny', 'osoba ociemniała, ślepiec'

Charakterystycznym przykładem niezależnej derywacji są formacje z sufiksem -nik, występujące we współczesnej polszczyźnie, z których duża część był już raz wyzyskana w niezależnej od obecnego znaczenia funkcji semantycznej. Np. odpowiednik dziś jest w zw. z formą 'odpowiadać, zgadzać się z czymś' kiedyś oznaczał

'buntownik, wróg, przeciwnik, odpowiadający w sposób wrogi

pośrednik kiedyś oznaczał 'punkt położony w środku' lub 'człowieka chwiejnego, o niezdecydowanym stanowisku', dziś: 'osoba ułatwiająca kontakty dwóch kontrahentów' pamiętnik kiedyś oznaczał 'człowieka pamiętającego, naocznego świadka, kronikarza', dziś to 'indywidualne zapiski przeżyć'.

Produktami niezależnej derywacji są też często formacje z sufiksami -/ca, -/ca, -ec: Np. męczennica 'kobieta męczona' 'miejsce kaźni', różaniec 'przyrząd do modlitwy', 'ogród różany'

Zmiany treści

Zawężenie znaczenia (specjalizacja):

Ograniczenie treści leksemu - pierwotna (genetyczna) treść szersza ulega zawężeniu w historii stosowania leksemu.

chromota - kiedyś: 'kalectwo w ogóle'; później: 'ciężkie kalectwo nogi, kulenie' pochwa i poszwa - najpierw wyrazy synonimiczne oznaczające 'to, co pokrywa, pokrycie'; później zróżnicowały się, stabilizując w znaczeniach: 'futerał na broń' i 'pokrowiec płócienny na pościel'

podeszwa - kiedyś oznaczała: 'spód stopy^', 'spód obuwia^', fundament, podstawa budynku^';

dziś ostatnie znaczenie zostało wyeliminowane

szarak - kiedyś: 'zając^',, ale i 'każdy samiec koloru szarego^'; dziś ostatnie znaczenie zostało

wyeliminowane

złodziej - osoba 'co złość działa (również kradnie, ale nie tylko)^'; dziś tylko: 'osoba

zabierająca cudzą rzecz^'

rękojeść - kiedyś: 'część przedmiotu (wszelkiego) specjalnie wykonana po to, by służyła do

jego trzymania, uchwyt^'; dziś: 'nazwa uchwytu broni, np. szabli, szpady^'

rycina - do XVI w. była używana jako 'nazwa rzeźby w ogóle^'; dziś: 'dzieło sztuki

reprodukowane z rzeźbionej płyty^'

gromada - kiedyś: 'wielka ilość, mnóstwo czegoś, kupa, stos^'; dziś: 'przygodne skupisko ludzi^'

gwara- kiedyś: 'zdolność, umiejętność mówienia, mowa^'; dziś: 'mowa ludu^'

nagroda - kiedyś: 'zapłata, wynagrodzenie w ogóle^'; dziś: 'premia, wyróżnienie pieniężne^'

bydło - kiedyś: 'majątek, podstawa bytu^'; dziś: 'zwierzęta domowe - krowy, cielęta, woły^'

jarzyna - kiedyś: 'zasiew wiosenny, zboże jare^'; dziś: 'roślina ogrodowa, warzywo^'

nierząd- kiedyś: 'brak rządu, niedowład w zarządzaniu czymś^'; dziś: 'prostytucja^'

Rozszerzenie znaczenia /generalizacial:

Jedna z cech semantycznych składających się na znaczenie wyrazu podlega zatarciu i automatycznie zwiększa się liczba przedmiotów, które można nazwać tym samym wyrazem.

piwnica - kiedyś: 'pomieszczenie do przechowywania piwa^'; następnie 'pomieszczenie do

przechowywania różnej żywności^'

strawa - kiedyś: 'uczta pogrzebowa^'; dziś 'posiłek^'

niewiasta - kiedyś: 'synowa^'; później: 'kobieta^'

pieniądz - kiedyś: 'drobna moneta miedziana^'; dziś: 'środek płatniczy w ogóle^'

rok - kiedyś: 'termin sądowy, czas pomiędzy jednym posiedzeniem, a drugim^'; dziś: 'okres

dwunastu miesięcy^'

rodzaj - kiedyś również: 'ród, pokolenie, płeć^'; dziś tylko: 'typ, gatunek^'

słuszny- kiedyś: 'zasługujący na słuchanie^'; dziś: 'zasługujący na aprobatę'

Paragon - kiedyś: 'nazwa niemieckiej rodziny, produkującej bloczki do automatów

kasowych^'; dziś: 'pokwitowanie zakupu^'

Przesuniecie (przeniesienie) znaczenia (metaforyzacia, metonimizacja);

Jest swego rodzaju odpowiedzią zasobu leksykalnego na komunikacyjne potrzeby użytkowników języka, przejawiające się m.in. w zapotrzebowaniu na nowe określenia. Jest to jeden z najczęściej reprezentowanych typów zmian znaczeniowych leksemów, opierający się na mechanizmie przesuwania się centrum znaczeniowego leksemu. Prowadzi to do stopniowego zacierania się centrum podstawowego znaczenia pierwotnego i wchodzenia na to miejsce wtórnego .znaczenia p ery f e rycz n ego. W konsekwencji tego przeniesienia, mającego podstawy w kategorii podobieństwa, następuje metaforyzacja i utrwalenie się nowego znaczenia.

Sposoby:

• metonimia

• metafora

• przesunięcie dominanty znaczeniowej

przystojny- kiedyś: 'taki, który komuś przystoi, stosowny^' ; dziś: 'ładny, atrakcyjny'

sklep- kiedyś: 'pomieszczenie do przechowywania żywności'; dziś: 'punkt sprzedaży'

żona - kiedyś: 'kobieta'; dziś: 'małżonka'

wojsko - kiedyś: 'tłum, gromada, wielka masa'; dziś: 'armia'

kaganiec - kiedyś: 'żelazny koszyk, w którym przechowywano żar' lub 'abażur od lampy';

dziś: 'ochronna siatka zakładana na pysk zwierzęcia'

guzik, guziczek-kiedyś: 'mała narośl na ciele ludzkim'; dziś: 'rodzaj zapięcia'

kiosk - kiedyś: 'altanka' lub 'sklepik z tytoniem'; dziś: 'mały punkt sprzedażowy, zwykle

z prasą'

dukać - kiedyś: 'kumkać (odgłos wydawany przez żaby)'; dziś: 'nieudolnie się wypowiadać,

źle czytać'

piszczel - kiedyś: 'piszczałka'; potem: 'różne przedmioty wydrążone lub puste w środku';

dziś: 'kość goleni'

bezduszny- kiedyś: 'martw/; dziś: 'pozbawiony życzliwości'

cecha - kiedyś: 'nazwa znamienia wypalanego przez właściciela na skórze zwierzęcia'; dziś:

'właściwość'

poklask - kiedyś: 'fizyczna czynność klaskania'; dziś: 'uznanie, aplauz, niekoniecznie

okazywane fizycznie'

bolączka - kiedyś: 'miejsce, które boli (ew. wrzód)'; dziś: 'trudność, zmartwienie'

brak - kiedyś (z niem.): 'wybór' , 'to, co zostało wybrane jako najlepsza część czegoś' ; dziś:

'coś wyeliminowanego z powodu złej jakości'

księżyc - kiedyś: 'syn księcia' , 'młody pan' ; dziś: 'satelita Ziemi'

postęp - kiedyś: 'o chodzie, postępowanie' ; dziś: 'ciąg zmian, zmierzających ku coraz

doskonalszemu'

jasełka - kiedyś: 'figurki obrazujące narodzenie Chrystusa w stajence' ; dziś: 'widowisko na

temat narodzenia Chrystusa'

cieką wy -kiedyś: 'szybko biegający', potem: 'szybko upływający' ; dziś: 'interesujący'

bezcenny-kiedyś: 'bez wartości, nic nie wart' ; dziś: 'drogocenny, kosztowny'

Zmiany wartości stylistycznej wyrazów:

- polepszenie (melioracja)

- pogorszenie (degradacja)

---