9. Zmiany znaczeń znaczeniowych wyrazów.
Grzegorz A. Kleparski „Kierunki typologiczne w badaniach nad zmianą znaczeniową wyrazów.”
I. Wprowadzenie:
Badania dotyczące historycznej zmienności znaczeń wyrazów stanowią najbardziej tradycyjną dziedzinę leksykologii. Głównym wynikiem dociekań dotychczasowej analizy diachronicznej jest korpus propozycji typologicznych zmian znaczeniowych.
II. Kontrowersje wokół diachronicznej zmiany znaczeniowej.
1. Wątpliwości co do istnienia regularności i diachronicznych praw semantycznych:
Reisig - przeobrażenia treści wyrazów nie dokonują się według określonego schematu. Liczba czynników, które determinują kierunek zmian znaczeniowych jest nieograniczona. Stanowisko „anomalistów”. W efekcie tworzono jedynie rejestr wyrazów, które przeszły zmianę znaczeniową.
Stanowisko odmienne: Prawa oraz generalne tendencje dotyczące rozwoju znaczeniowego wyrazów formułowali między innymi Stern, Kleparski.
Zmiany znaczeniowe uważane przez jednych za typowe przykłady zmian semantycznych są w ogóle ignorowane przez innych lingwistów. Przykładem może być tutaj zjawisko etymologii ludowej: wątpliwości czy proces związania wyrażenia z rodziną wyrażenia genetycznie mu obcą może być uważany za przykład zmiany znaczeniowej.
Różna jest także interpretacja tzw. Substytucji, tj. zmiany znaczenia pod wpływem przyczyn pozajęzykowych. Na przykład wyraz okręt ma dziś znaczenie nieznane w czasach, kiedy nie wynaleziono jeszcze parowców czy łodzi podwodnych. Może on zatem uzyskiwać coraz to nowe znaczenie w miarę konstruowania nowych typów okrętów. Kiedyś ludzie mówiąc o podróży myśleli o koniach i dyliżansach, dziś słowo to wzbudza w świadomości użytkowników języka myśl o pociągach, samolotach, samochodach.
Przyczyną tego typu zmian jest rozwój techniki. Język rejestruje tylko zmiany zachowania się starej nazwy mimo zasadniczych zmian realnych jej desygnatu.
2. Rozbieżne opinie na temat przyczyn zmian znaczeniowych.
Konieczność nazwania ograniczonym zasobem nazw praktycznie nieograniczonej sfery realiów. Każdy element leksykalny nabywa funkcji wtórnych, zmieniających pierwotną treść znaczeniową. Pod wpływem tej tendencji następuje specjalizacja znaczenia.
Stosunek użytkowników języka do znaków słownych jako podstawowy czynnik sprawczy zmian znaczeniowych. Pod wpływem tej tendencji następują „zagęszczenia” typu czysta < czysta wódka, w którym wyraz czysta występuje w znaczeniu `czysta wódka'.
Żartobliwe lub ironiczne modyfikacje tradycyjnych znaczeń wyrazów (np. lakiernik `człowiek usiłujący upiększyć rzeczywistość').
Mechanizm mówienia z typowymi dla niego skrótami i elipsami, które powodują kondensację znaczeń członów pozostałych. Np. mała czarna, gdzie wyraz czarna ma wartość znaczeniową `czarna kawa'.
Wzajemne oddziaływanie na siebie elementów tekstu. Wyraz w pewnym otoczeniu „nasiąka” dodatkowymi właściwościami semantycznymi, narzuconymi mu przez kontekst. Często elementy znaczeniowe uniezależniają się od kontekstu i utrwalają, np. wyraz krzyż ( każdy musi nieść swój krzyż) nabrał znaczenia `cierpieć'.
III. Klasyfikacje zmian znaczeniowych.
1. Koncepcje teoretyczne i systemy klasyfikacyjne można podzielić na:
Logiczno-retoryczne
Aksjologiczne
Przyczynowe
Celowościowe
Funkcjonalne
Empiryczne
Ad. A) Najdłuższą tradycję ma klasyfikacja logiczno-retoryczna. Badacze przejęli aparat terminologiczno-pojęciowy klasycznej retoryki, za podstawę podziału przyjęli relacje logiczne między pierwotnym a wtórnym znaczeniem.
Typologia Heerdegena oparta jest na przeciwstawieniu dwóch zasadniczych kategorii procesów semantycznych, tj. przeniesień, czyli zmian jednorazowych, sprowadzających się do nadania nazwy nowemu przedmiotowi na zasadzie jego podobieństwa do pierwotnego jej desygnatu - i przesunięć czyli przeobrażeń powolnych i stopniowych, polegających na wewnętrznej ewolucji pojęcia.
W XIX wieku dostrzeżono zjawisko przesunięcia szeregowego - wyjście z obiegu lub przeobrażenie semantyczne jednego elementu wyzwala reakcję łańcuchową, tj. serię zmian. Np. łaciński czasownik dicere o pierwotnej treści `pokazywać' ,nabrał znaczenia `mówić' i wyparł z tej funkcji czasownik orare, który z kolei zyskał odcień `błagać, modlić się'.
Paul - źródłem wszelkich zmian w języku, w tym również zmian semantycznych, jest „zwykła działalność językowa”. Zasadą klasyfikacji Paula są stosunki logiczne łączące nowo powstałe znaczenia z dawnymi. W klasyfikacji Paula występują cztery kategorie:
Zwężanie znaczenia (np. pątnik - pierwotnie `podróżnik', potem `podróżnik wędrujący do miejsc świętych').
Rozszerzanie znaczenia (np. robota - `praca niewolnicza', potem `praca wszelkiego rodzaju').
Przeniesienia znaczenia (np. guz `narośl na ciele', wtórnie `zapięcie').
Inne przypadki (wypadki figur retorycznych).
Klasyfikacja Paula zupełnie ignoruje momenty genetyczne. Zasad logiczna nie jest w stanie objąć całego bogactwa zmian znaczeniowych.
Ad. B) Klasyfikacje aksjologiczne: Jaberg wprowadza dwie nowe klasy przeobrażeń semantycznych, tj. amelioracja (polepszenie) znaczenia i degradacja (pogorszenie) znaczenia. Często można mówić o czystej zmianie wartości emocjonalnej lub stylistycznej wyrazu bez przeobrażenia jego treści logicznej, np.:
Amelioracja - Wyraz kobieta jeszcze w XVI wieku był nazwa obelżywą i pogardliwą. Etymologiczny związek z rzeczownikiem kob `chlew'.
Degradacja - Gbur - wyraz niemieckiego pochodzenia, oznaczający `zamożny chłop', nabrał treści pejoratywnej `ordynarny prostak'.
Klasyfikacja aksjologiczna jest równie zawodna, jak klasyfikacja logiczno-retoryczna.
Ad. C) Klasyfikacje przyczynowe: Sperber mówi o procesie ekspansji wyrazów emocjonalnie nasyconych. W okresie I wojny światowej szczególnie silne reakcje emocjonalne w społeczeństwie wywoływała dziedzina militariów. W języku ogólnym rozpowszechniły się metafory do których jako podstawa posłużyły terminy wojskowe, np. karabin maszynowy używany w znaczeniu `kobieta rodząca jedno dziecko po drugim'.
Koncepcja Sperbera reprezentuje w teorii zmian znaczeniowych nurt zwany psychologizmem.
2. Kategoria przeobrażeń regularnych obejmuje dwa typy zmian: zmiany asymilatywne i zmiany komplikatywne.
Zmiany asymilatywne dokonują się pod wpływem obserwacji podobieństw odbieranych za pomocą określonego zmysłu, np. zmysłu wzroku. Mechanizm zmian komplikatywnych polega na krzyżowaniu się i zazębianiu doznań różnych zmysłów, np. ewolucja przymiotnika ostry, pierwotnie odnoszącego się do doznań dotykowych, wtórnie zaś używanego na określenie bodźców wzrokowych, smakowych itd. Proces ten jest też określany mianem syntezji - użycie jednej nazwy w stosunku do róznych typów percepcji zmysłowej.
Ad. D) Klasyfikacje celowościowe. Klasyfikacje teleologiczne (celowościowe) zmierzały do wyświetlenia skutków, a nie przyczyn zmian znaczeniowych. Za jeden z zasadniczych bodźców przesunięć semantycznych uważa Schmidt potrzebę nazwania nowych zjawisk. Kolejne czynniki zmian to:
Dążenie do precyzji - proces specjalizacji znaczeniowej i różnicowania treści elementów współfunkcyjnych.
Dążenie do wygody - prowadzi do różnego rodzaju skrótów strukturalnych, powodujących „zagęszczenia” semantyczne.
Socjologiczna teoria zmian znaczeniowych - interpretacja dwóch procesów, tj. zwężania (specjalizacji) i rozszerzania (generalizacji) znaczeń, wiążąc je ze zjawiskami wędrówki wyrazów z języka ogólnego do odmian środowiskowych i odwrotnie: z gwar środowiskowych do leksyki ogólnonarodowej. Wyrażenie zbić z tropu znaczyło pierwotnie `zmylić psy gończe'.
Ad E. Ullmann bierze za podstawę funkcjonalną ( relacyjną) koncepcję znaczenia, którą definiuje jako [...] zwrotną relację między kształtem a sensem. Wyodrębnia on trzy kategorie zmian:
Przesunięcia nazw:
na zasadzie podobieństwa sensów, np. ucho (dzbana);
Na zasadzie styczności sensów.
Przesunięcia sensów:
na zasadzie podobieństwa nazw, np. przykłady etymologii ludowej;
na zasadzie styczności nazw.
Zmiany mieszane.
IV. Zakończenie
W większości przytoczonych klasyfikacji działa jakaś ogólna zasada porządkowania materiału (logiczna, psychologiczna, socjologiczna itp.). Nie istnieje obecnie żadna, powszechnie przyjęta klasyfikacja przeobrażeń semantycznych wyrazów.