Znaczenie etymologiczne i realne wyrazów

Realne znaczenie wyrazu, polega na wyjaśnieniu treści znaczeniowej wyrazu bez odwoływania się do jego budowy słowotwórczej; może ono być stosowane zarówno do wyrazów obcych niezrozumiałych dla mówiących, jak i do wyrazów swojskich, niepodzielnych słowotwórczo oraz do wyrazów o budowie słowotwórczej przejrzystej; przykładem wyrazu objaśnionego za pomocą kryterium realnoznaczeniowego jest wyraz aksamit: “tkanina z jedwabiu lub wełny, pokryta miękkim krótkim włosem”; dopiero w objaśnieniu etymologicznym znajdziemy wyjaśnienie, że aksamit jest wyrazem greckim składającym się z cząstek heksa + miton = nić, że jest to “sześcionitkowiec” (wyraz już dziś historyczny); wyrazem polskim, swojskim o temacie słowotwórczym niepodzielnym jest np. czasownik bać się, którego nie można objaśnić inaczej niż za pomocą definicji realnoznaczeniowej, znaczy on tyle, co: doznawać uczucia strachu, odczuwać strach (wg Słownika języka polskiego W. Doroszewskiego).

Znaczenie etymologiczne wyrazu, znaczenie pierwotne, wynikające z budowy morfologicznej wyrazu i jego struktury słowotwórczej, np. wyraz cymbał w znaczeniu realnym określa ironicznie kogoś ograniczonego, tępego, niezaradnego życiowo; w znaczeniu etymologicznym wyraz pochodzenia greckiego kymbalon znaczył dzwon w zegarze wybijający godziny, z czasem instrument muzyczny (strunowy, podobny do liry), szczególnie popularny na Węgrzech w kapelach cygańskich. Znaczenie etymologiczne wyrazu podaje Słownik etymologiczny A. Brücknera.

Etymologia to dział historii języka zajmujący się pochodzeniem wyrazów oraz ewolucją ich znaczenia i formy.

Bóg (bog) - w "Legendzie o św. Aleksym" - z prasłowiańskiego oznacza bogactwo, szczęście oraz wtórne, pochodzące od tych wyrazów znaczenie: ten, który udziela bogactwa, szczęścia oraz bóstwo. Do dzisiaj zawarty jest ten człon w wyrazach bogaty, ubogi.

Zboże - pochodzi od słowa Bóg, pierwotnie oznaczało bogactwo ogólnie, a dopiero później nabrało znaczenia bogactwa, majątku, dzisiejszego zboża. Od Zboża pochodzi prośba o Zbożny pobyt na ziemi, czyli o dostatnie życie.

Święty - wyraz o genezie prasłowiańskiej, którego forma uległa niewielkim przekształceniom, ale nastąpiło przesunięcie jego znaczenia. Pierwotnie znaczył: silny, mocny, potężny (w kategoriach fizycznych). Po przyjęciu chrześcijaństwa zaczął on oznaczać człowieka niezwykłego (w jakimś sensie mocnego, potężnego), ale w kategoriach moralnych charakteryzującego się niezwykłymi przymiotami ducha.

Bogurodzica - Bogu + rodzica - pierwszy człon to celownik l.p. Pochodzi prawdopodobnie od greckich słów. "Rodzica" to żeński odpowiednik "rodzic" oraz zbiorowego "rodzice".

Bydlić - z "Satyry na leniwych chłopów". Pierwotnie był czasownikiem, który obecnie już nie występuje - znaczył współżyć, postępować, być, przebywać. Etymologicznie łączył się on z rzeczownikiem bydło, który pochodził od czasownika "być". Dlatego też bydlić to być, przebywać, żyć, a bydło to majątek - to, co jest podstawą bytu, by później nabrać znaczenia krowy, woły.

Miednica - z "Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią". Pierwotnie oznaczał miskę z miedzi, dlatego żółte lica śmierci porównywane są z miednicą. Później miednica oznaczała miskę w kolorze zbliżonym do koloru miedzi, by w końcu oznaczać dużą miskę do mycia, wykonaną z dowolnego materiału.

Realne i etymologiczne znaczenie pojęć biblijnych i mitologicznych

Termin etymologia pochodzi od greckiego wyrazu "etymon" i oznacza dosłownie: prawda. Etymologia jako nauka językoznawcza bada prawdziwe, dosłowne, pierwotne znaczenie wyrazu, źródłosłów . Jako znaczenie realne wyrazu będziemy znaczenie uniwersalnie, powszechnie do dziś stosowane.

Ukazując etymologiczne i realne znaczenie wybranych pojęć biblijnych i mitologicznych, będziemy przestrzegać następującej kolejności:

1. znaczenie etymologiczne,

2. znaczenie realne

Wśród badanych pojęć znajda się przede wszystkim związki frazeologiczne, ale i zwroty, wyrażenia, nazwy własne i osobowe;

Pojęcia biblijne:

Eden

1. stworzony przez Boga rajski ogród, gdzie przebywali do chwili popełnienia grzechu prarodzice (Adam i Ewa) i żyli w szczęściu i harmonii , płynęły przez niego cztery rzeki: Piszon, Gichon, Chiddekel, Eufrat, rosły drzewo życia i drzewo poznania dobra i zła, (I Mojż. 2, 8-25),

2. Arakadia, kraina wiecznego szczęścia, miejsce bezpieczne, oaza,

Judasz

1. jeden z apostołów Chrystusa, "jeden z dwunastu", który wydał nauczyciela za trzydzieści srebrników, uczestniczył w Ostatniej Wieczerzy i pojmaniu Jezusa, (Mar. 14, 43-50, Łukasz 22, 47-53, Jan 18, 2-11)

2. zdrajca, obłudnik, człowiek fałszywy,

Sodoma i Gomora

1. miasta w Palestynie nad Morzem Martwym, za nieprawość mieszkańców zniszczone przez Boga "ogniem i siarką"

2. moralny upadek, miejsce wszelkiej rozpusty, niemoralność, nieobyczajność, również: rozgardiasz, wielkie zamieszanie

miłosierny Samarytanin

1. bohater "Przypowieści o miłosiernym Samarytaninie", który w czasie podroży spotkał napadniętego przez zbójców Lewitę (wróg), opatrzył go jednak, zapewnił pomoc lekarza, nie oczekując w zamian żadnej korzyści, robiąc to wbrew społecznym uprzedzeniom, z potrzeby duszy (Łuk. 10, 29-37)

2. człowiek kierujący się w życiu miłosierdziem, mający litość dla innych, pomocny, bezinteresownie świadczący dobro

hiobowe wieści

1. Hiob - "maż sprawiedliwy", bohater mądrościowej księgi Hioba, sprawiedliwy, bogobojny człowiek, którego Bóg doświadczył, zsyłając na niego dla próby cierpienia i choroby

2. złe, dramatyczne wiadomości, zwiastun nieszczęścia, zapowiedź upadku, katastrofy

strój Adama, strój Ewy

1. prarodzice (Adam, Ewa) byli nadzy, kiedy popełnili grzech (zerwali zakazany owoc) zauważyli brak stroju, zawstydzili i z liści figowych spletli opaski na biodra i uda (I Mojż. 3, 7)

2. brak stroju, nagość, negliż

zakazany owoc

1. owoc z drzewa w środku ogrodu , owoc z drzewa poznania dobra i zła, który Bóg zabronił zrywać Adamowi i Ewie, źródło pragrzechu (I Mojż. 2, 8-17 )

2. zabroniona, niedozwolona, rzecz, przyjemność, tabu

Wieża Babel

1. sięgająca nieba budowla w Synear - symbol ludzkiej pychy (powstała, by ludzie mogli dostać się do nieba i rozmawiać z Bogiem), wieża, gdzie "pomieszał Pan język całej ziemi", a budowniczych rozproszył po całym świecie (I Mojż. 11, 1-9)

2. przemieszanie języków, chaos, nieporozumienie, zamęt, chaos, niemożność porozumienia się

Apokalipsa

1. biblijny koniec świata przedstawiony przez św. Jana, Sąd Ostateczny, dosłownie: odsłonięcie, objawienie, opis końca świata (pełen znaków, wizji, symboli), jako gatunek - księga apokryficzna, pisana pod pseudonimem przez Żydów

2. katastrofa, koniec świata, ostateczne zniszczenie, zagłada, również: katastroficzna wizja przyszłości

ciemności egipskie

1. jedna z plag, zesłanych przez Boga na Egipt za ucisk Izraelitów, "ciemność w całej ziemi egipskiej przez trzy dni" (II Mojż. 21-29)

2. wszechogarniające ziemie, nieprzebyte ciemności

grzmieć jak trąba jerychońska

1. trąby , które obwieściły zagładę miasta Jerycho

2. krzyczeć, eksponować głosem swoją obecność i znaczenie,

przejść przez ucho igielne

1. w znaczeniu dosłownym: wąska i niska brama miejska prowadząca do Jerozolimy, w znaczeniu metaforycznym pojawia się w słowach Chrystusa: "Prędzej wielbłąd przejdzie przez ucho igielne, niż bogacz wejdzie do Królestwa Niebieskiego"

2. dokonanie rzeczy niemożliwej, zrealizowanie pozornie nierzeczywistego planu

Pojęcia mitologiczne:

puszka Pandory

1. puszka, in. beczka Pandory - gliniana, szczelnie zamknięta beczka, którą kobiecie podarowali bogowi, zsyłając ją na ziemię. Otworzona przez Epimeteusza, brata Prometeusza ukazała swoje wnętrze - były w niej wszelkie troski, nędze i choroby, które opanowały świat, "jak kruki obsiadły biedną ludzkość".

2. źródło zła, suma wszelkich nieszczęść, kłopotów

pięta Achillesa

1. Matka Achillesa, boginka Tetyda tuż po urodzeniu zanurzyła dziecko, trzymając je za piętę w wodach Styksu. Ciało Achillesa (poza piętą) stało się nieśmiertelne. Zwycięzca Hektora został pomszczony przez Parysa, który ugodził go w piętę.

2. czyjaś słaba strona, brak, niedomóg, np. "Fizyka była w szkole jego piętą Achillesowa".

koń trojański

1. zbudowana przez Greków wielka drewniana maszyna, wewnątrz której ukryci byli wojownicy. Wprowadzona nocą do Troi stała się przyczyną jej zguby. Schowani w brzucha konia Grecy nocą otworzyli bramy miasta i wprowadzili żołnierzy. Miasto zostało zniszczone i ostatecznie zdobyte. Przed wprowadzeniem drewnianego konia do miasta ostrzegał kapłan Laokoon i jego dwaj synowie.

2. zasadzka, pułapka, podstęp

narcyz

1. Narcyz - mitologiczny młodzieniec, którego znały wszystkie nimfy, człowiek niezwykle piękny, lecz zapatrzony w siebie, kochał jedynie łowy, nie był zdolny do uczuć. Kiedy ujrzał w odbiciu wody własne odbicie - zakochał się sam w sobie, zapominając o całym świecie. Umarł z tęsknoty, a jago grobie wyrósł piękny biały kwiat o złotym sercu.

2. chorobliwe zauroczenie samym sobą, przekonanie o własnej wartości, piękności, samozachwyt, samouwielbienie, egoistyczna i ślepa miłość własna

syzyfowa praca

1. Syzyf - przebiegł król, ulubieniec bogów, bywalec olimpijskich uczt, za zdradę boskich sekretów i podstęp (zniewolenie boga śmierci Tanatosa) został przez bogów ukarany. "W Hadesie wymierzono mu ciężką karę: miał wynieść wielki kamień na bardzo wysoką i stromą górę". Wtoczony na szczyt kamień spada w przepaść, a bohater musi rozpoczynać pracę od początku. Jego trud nie ma końca.

2. praca bezefektowna, trudna, ciężka, niekończący się wysiłek, działania z góry skazane na niepowodzenie.

ambrozja

1. ambrozja - roznoszony przez Hebe i Ganimedesa pokarm bogów o magicznej mocy , słodki, rozkoszny dla podniebienia "dawał moc ciału, pogodę myślom i nieśmiertelność duszy".

2. wykwintny, doskonały smakołyk, specjał

stajnia Augiasza

1. stajnie króla Elidy, właściciela olbrzymiej trzody. Jan Parandowski pisze, że Augiasz "miłą nieprzebrane stada bydła - samych wołów trzy tysiące", przez trzydzieści lat nie czyścił stajni: "zebrało się tyle nawozu, że wszyscy mieszkańcy Elidy nie mogliby tego oczyścić. Sprzątnięcie stajni Augiasza było jedną z dziesięciu prac Herkulesa.

2. wielki bałagan, nieczystość, chaos, nieporządek, które wymagają natychmiastowego sprzątnięcia, usunięcia.

nić Ariadny

1. nić Ariadny, in. kłębek Ariadny - kłębek nici ofiarowanych Tezeuszowi, pogromcy Minotaura przez zakochaną w nim Ariadnę, córkę króla Minosa i siostrę karykaturalnego stwora. Dziewczyna podarował bohaterowi kłębek nici i pouczyła go, "co ma robić". Nakazał mu żeby przywiązał nici u wejścia do labiryntu. Dzięki temu mógł po zabiciu Minotaura, wyjść bezpiecznie z labiryntu.

2. sposób, metoda rozwiązania kłopotów, trudnej sytuacji.

złote runo

1. złote runo - cel wyprawy mitycznych Argonautów, cudowna skóra barania ze złotą wełną, pilnie strzeżona przez smoka.

2. bogactwo, dostatek, najwyższe wartości

pod egidą

1. egida - cudowna tarcza wykonana przez Zeusa ze skóry zmarłej Amaltei. Puklerz ten skutecznie chronił przed strzałami, dlatego Zeus zawsze używał go w czasie walki.

2. opieką, protekcja, patronat, przewodnictwo

strzała Amora

1. Amor -mitologiczny bożek miłości, przedstawiany jako uskrzydlony, nagi chłopczyk z łukiem w dłoni. Jego kult ma pradawny charakter, Amora czciły przedhelleńskie ludy beockie (w Tespiach, Parion, Lekturach w Lakonii, nad Hellespontem). Hezjod widział w Amorze prastare bóstwo

ziemi, jego czciciele w Tespiach - syna Hermesa i Artemis (bogowie płodności i podziemi), a wersja, która obowiązuje do dziś zakłada, że był on synem Afrodyty, najmłodszym z bogów, który nigdy nie dorósł i nie dojrzał, na zawsze pozostając uroczym, figlarnym chłopcem. Amor rozdzielał strzały miłości i nienawiści

2. symbol nagłej, niespodziewanej miłości

róg Amaltei

1. Amalteja - koza która karmiła swoim mlekiem Zeusa,. Kiedy ułamała róg, Zeus go pobłogosławił i w ten sposób powstał "róg obfitości". Po śmierci Amaltei Zeus z jej skóry zrobił cudowną tarcze, egidę. Jak czytamy w "Mitologii" Jana Parandowskiego: ""Kiedy Amaltea złamała sobie jeden róg, Dzeus wziął go w swe boskie ręce i pobłogosławił, tak, ze odtąd napełniał się on wszystkim, czego zapragnął ten , kto go posiadał"

2. bogactwo, niewyczerpane, niegasnące zasoby, bogactwa.

Kiedy słyszysz wyraz śpiewak, od razu staje ci przed oczyma Luciano Pavarotti czy Placido Domingo, koniecznie we fraku , z orkiestrą symfoniczną w tle i oczywiście tylko na jakiejś przestronnej scenie ogromnego teatru. Po prostu wiesz niemal od zawsze, że śpiewak to ktoś, kto występuje w klasycznym repertuarze operowym. Jednym słowem - znasz realne znaczenie tego wyrazu i nie musisz już zaglądać do słownika. Teraz natomiast dowiesz się, co nazywamy znaczeniem etymologicznym. Otóż jest to znaczenie, które wynika z budowy słowotwórczej wyrazu. Wyraz śpiewak powstał od czasownika śpiewać przy użyciu formantu -ak. Formant ten, jak możesz sprawdzić w rozdziale o kategoriach rzeczownika, służy do tworzenia nazw wykonawców czynności. Wynika stąd, że znaczenie słowotwórcze wyrazu śpiewak to po prostu ktoś, kto wykonuje czynność śpiewania.

Nietrudno zauważyć, że w przypadku interesującego nas wyrazu śpiewak jego znaczenie realne nie pokrywa się ze słowotwórczym. Śpiewa, i to zawodowo, np. Piasek, a nikt przecież nie nazwie go śpiewakiem, bo kogoś takiego nazywa się po polsku piosenkarzem. Znaczenie realne tego wyrazu jest węższe niż słowotwórcze, bo ogranicza się tylko do ludzi zajmujących się śpiewem operowym. Podobnie mówca to nie każdy, kto mówi (takie znaczenie wynika z budowy wyrazu), ale ktoś, kto wygłasza przemówienie publicznie.

Wiele jest też wyrazów, których budowa słowotwórcza w ciągu setek lat ich używania tak się zatarła, że bez dogłębnych studiów nad językiem nie da się ustalić, w jaki sposób one powstały i jakie było ich pierwotne znaczenie. Czasownik zaszczycić miał przejrzystą budowę dla rycerzy, którzy używali szczytów (czyli tarcz). Oni wiedzieli, że zaszczycić to tyle, co zasłonić szczytem, czyli ochronić. Ale już w naszych czasach słowo to ma nieco inne znaczenie i trudno domyślić się, od czego powstało. Zaczynamy traktować je jak wyraz niepodzielny słowotwórczo, bo nie widzimy granicy między formantem i podstawą. Taki właśnie proces nazywamy leksykalizacją.

Ćwiczenie 1

	znaczenie słowotwórcze	znaczenie realne
stolarz	ktoś, kto wykonuje stoły	wykonuje różne konstrukcje z drewna, nie tylko stoły
jeździec	ktoś, kto jeździ	wyłącznie ten, kto jeździ na koniu
pisarz	ktoś, kto pisze	wyłącznie ten, kto pisze utwory literackie
warszawiak	mieszkaniec Warszawy	mieszkaniec Warszawy
lekarka	kobieta lekarz	kobieta lekarz
bielizna	wyroby z białego płótna	obrusy, ręczniki, ścierki, odzież spodnia w dowolnym kolorze

Znaczenia pokrywają się: warszawiak, lekarka;
Znaczenie realne jest węższe: jeździec, pisarz;
Znaczenie słowotwórcze jest węższe: stolarz;
Znaczenia rozmijają się: bielizna.