PROCES KSZTAŁCENIA

Proces kształcenia to uporządkowany w czasie ciąg zdarzeń obejmujący takie czynności nauczycieli i uczniów, ukierunkowane na odpowiedni dobór celów i treści oraz takie warunki i środki jakie służą wywoływaniu zmian w uczniach, stosownie do przyjętych celów kształcenia.

Proces kształcenia (nauczania-uczenia się) może prowadzić do opanowania przez uczniów tylko określonych wiadomości i umiejętności ale może też wpływać w sposób istotny na ich wszechstronny rozwój.

W pierwszym wypadku będzie to nauczanie "informujące i wdrażające ",

jak np. wyuczenie kogoś języka obcego.

Natomiast w drugim wypadku proces ten zmierza nie tylko do przekazania uczniom wiadomości z poszczególnych dziedzin wiedzy, budowy określonych umiejętności
i nawyków, lecz również do rozwinięcia u nich zainteresowań zdolności poznawczych: myślenia, spostrzegania, uwagi, pamięci i wyobraźni.

Celem procesu kształcenia jest:

1. kształtowanie u uczniów podstaw naukowego światopoglądu,

2. wdrożenie do systematycznego i samodzielnego zdobywania wiedzy,

3. do indywidualnej oraz zespołowej działalności poznawczej,

4. wpojenie wartościowych zasad postępowania, słowem - wszechstronny,
   intelektualny rozwój dzieci, młodzieży i dorosłych.

Tak rozumiany proces "nauczania kształcącego " - albo też po prostu
proces kształcenia - określa, „kierunek zarówno udzielaniu wiadomości
i umiejętności, jak i ćwiczeniu umysłu”. Dzięki temu możliwe jest ukształtowanie człowieka wyposażonego w wiedzę, która stanowi nie tylko dorobek jego pracy intelektualnej, lecz również wytyczną jego stosunku do rzeczywistości oraz drogowskaz postępowania. Proces ten obejmuje jednocześnie wszelkie świadome, planowe i systematyczne oddziaływania dydaktyczno-wychowawcze na uczniów, zapewniając im wykształcenie ogólne lub zawodowe.

• Wykształcenie ogólne jest procesem polegającym na:

• zaznajamianiu uczniów z dorobkiem kultury nagromadzonym przez ludzkość,

• z wiedzą o przyrodzie i społeczeństwie,

• z najważniejszym i prawami rządzącymi rozwojem przyrody i życia społecznego,

• z zastosowaniem tych praw w różnych dziedzinach życia,

• na kształtowaniu umiejętności posługiwania się tymi prawami w praktyce.

Końcowym rezultatem tego procesu jest wykształcenie ogólne.
Wykształcenie to powinno być indywidualnie zorganizowanym i przeżytym
przyswojeniem systemu wiedzy, a nie jego mechanicznym odbiciem.

Ponadto jego treść nie może być encyklopedyczną mozaiką różnych nauk,
lecz ich przemyślanym doborem, niezbędnym dla zrozumienia całokształtu
życia.

• Kształcenie zawodowe jest natomiast procesem zmierzającym do
  przekazania uczniowi określonego zasobu wiedzy z dziedziny danej specjalności o charakterze produkcyjnym, rolniczo-hodowlanym, usługowym itd.

Podstawę tego procesu stanowi wykształcenie ogólne, a wynik - wykształcenie
zawodowe. Na wykształcenie to składa się zdobyta przez uczniów wiedza
oraz umiejętności specjalistyczne, które dzięki swym uzdolnieniom i zain-
teresowaniom mogą oni rozwijać, doskonalić oraz utrwalać w praktyce
zawodowej.

Kształcenie, podobnie jak uczenie się, uczenie i nauczanie, może być
organizowane i kierowane:

• bezpośrednio lub

• pośrednio.

W toku kształcenia kierowanego bezpośrednio osobą kierującą jest nauczyciel, który czuwa nad realizacją założonych celów kształcenia i współpracuje w tym zakresie
z innymi nauczycielami, rodzicami uczniów, organizacjami dziecięcymi
i młodzieżowymi itd.

W trakcie kształcenia kierowanego pośrednio, sterującą rolę pełni na ogół
autor podręcznika, książki popularnonaukowej, skryptu, artykułu, audycji radiowej, programu telewizyjnego, filmu oświatowego i innych źródeł wiedzy, z których uczeń korzysta w swej samodzielnej pracy nad poznawaniem otaczającego go świata
i przez to wzbogacaniem własnej osobowości.

Tego typu uczenie się nazywane jest samokształceniem.

• Samokształcenie również ma wszelkie cechy procesu, jego inspiratorem
  i wykonawcą jest jednostka zmierzająca pogłębić swoją wiedzę w drodze indywidualnych studiów lub przy współpracy z innymi osobami, które stawiają sobie analogiczne cele.

Obejmuje ono głównie własny wysiłek uczącego się podmiotu, nie podlegający kontroli zewnętrznej i organizowany przeważnie na podstawie samodzielnie opracowanego programu. Dlatego też zasadniczym warunkiem skuteczności samokształcenia jest systematyczna autokontrola i samoocena.

W przeciwieństwie do uczenia się, uczenia i nauczania, które niekiedy
mogą mieć charakter czynności okazjonalnych, jednorazowych i przypadkowych,
kształcenie zawsze jest procesem planowym, systematycznym­ i zamierzonym.

Realizacja bowiem celów w procesie kształcenia wymaga planowego, systematycznego i długotrwałego wysiłku ze strony szkoły. Bez takiego wysiłku nie jest możliwe zapewnienie dzieciom i młodzieży pełnowartościowego wykształcenia ogólnego lub zawodowego. Ponadto jest to proces świadomie realizowany przez powołane w tym celu instytucje oświatowo-wychowawcze, wśród których szkoły odgrywają zasadniczą rolę.

Dlatego, dzieląc kształcenie na ogólne i zawodowe, czynimy tak w prze-
konaniu, iż pierwsze powinno być domeną działalności szkolnictwa
ogólnokształcącego (podstawowego i średniego), drugie natomiast - różnego rodzaju szkół zawodowych. Między wymienionymi rodzajami kształcenia nie powinno być przy tym ani przeciwieństw, ani ostrych granic, gdyż wykształcenie ogólne stanowi niezbędną podstawę kształcenia zawodowego.

W związku z szybkim rozwojem techniki, treść tego wykształcenia stale się rozszerza i zmienia.

Mówiąc o kształceniu trzeba mieć na uwadze szeroki zakres tego pojęcia:

• Ze względu na kompetencje wyróżnia się:

• Proces kształcenia ogólnego

• Proces kształcenia specjalnego (zawodowego)

• Ze względu na szczebel edukacji wyróżnia się:

• Kształcenie przedszkolne

• Kształcenie szkolne

• Kształcenie wyższe

• Kształcenie dorosłych (kształcenia przez całe życie)

• Ze względu na treść przedmiotu wyróżnia się:

• Kształcenie humanistyczne

• Kształcenie przyrodnicze

• Kształcenie techniczne, politechniczne

• Kształcenie ekonomiczne

• Kształcenie medyczne

• Kształcenie muzyczne, plastyczne

• Ze względu na miejsce wyróżnia się:

• Kształcenie stacjonarne

• Kształcenie korespondencyjne (zdalne lub zaoczne)

OGNIWA PROCESU KSZTAŁCENIA

W nowoczesnym modelu można wyodrębnić następujące ogniwa kształcenia
lub momenty nauczania i uczenia się:

1) uświadamianie uczniom celów i zadań dydaktycznych, stawianie problemów czemu powinno odpowiadać powstawanie u uczniów odpowiednich motywów uczenia się, odpowiedniego ładu wewnętrznego;

2) zaznajamianie uczniów z nowym materiałem poprzez użycie odpowiednich środków techniczno-poglądowych i słowa żywego lub drukowanego - czemu ze strony uczniów powinna odpowiadać określona działalność praktyczna: obserwacja, gromadzenie materiału do rozwiązywania problemów i przyswajanie gotowych wiadomości;

3) kierowanie procesami uogólniania - ze strony zaś uczniów opanowanie pojęć i sądów ogólnych poprzez odpowiednie operacje myślowe, rozwiązywanie problemów;

4) utrwalanie wiadomości uczniów;

5) kształtowanie umiejętności, nawyków i przyzwyczajeń;

6) wiązanie teorii z praktyką;

7) kontrola i ocena wyników nauczania, w procesie zaś uczenia się -
samokontrola.

CZYNNOŚCI NAUCZYCIELA I UCZNIA W PROCESIE KSZTAŁCENIA

OGNIWA PROCESU KSZTAŁCENIA

CZYNNOŚCI NAUCZYCIELI

CZYNNOŚCI UCZNIÓW

Uświadomienie uczniom celów i zadań kształcenia Działania sprzyjające uświadomieniu uczniom celów i zadań kształcenia; Poznanie nowych faktów Zaznajomienie uczniów z nowymi rzeczami i zdarzeniami Nabywanie pojęć Kierowanie procesem nabywania pojęć Poznanie prawidłowości i systematyzowanie wiedzy Kierowanie procesem poznawania prawidłowości i praw naukowych Przechodzenie od teorii do praktyki Kierowanie procesem przechodzenia od teorii do praktyki Wykonywanie zadań praktyczno wytwórczych Organizowanie zajęć praktyczno-wytwórczych Sprawdzanie osiągnięć Sprawdzanie i ocena osiągniętych przez uczniów kompetencji

Działania służące wytworzeniu pozytywnej motywacji do nauki stosownie do zaaprobowanych celów Poznawanie nowych rzeczy i zdarzeń Procesy uogólniające służące wytworzeniu pojęć Poznawanie prawidłowości i praw naukowych oraz systematyzowanie wiedzy Nabywanie umiejętności i nawyków Działania praktyczne służące wytworzeniu przedmiotów i zmian w otoczeniu Samokontrola osiągnięć uzyskanych w toku uczenia się

WNIOSKI DYDAKTYCZNE:

• Konieczne jest uwzględnienie w procesie dydaktycznym: obserwacji, myślenia
  i praktyki

• Konieczne jest zachowanie harmonii między poznaniem bezpośrednim i pośrednim.

TOKI KSZTAŁCENIA

Wg W. Okonia

Tok pierwszy - Przyswajanie wiedzy przez uczniów

Obejmuje następujące momenty:
- zetknięcie ucznia z nowymi wiadomościami,
- skojarzenie ich z wiadomościami wcześniej nabytymi,
- uporządkowanie nowych wiadomości,
- zastosowanie wiadomości w nowych sytuacjach.

Kolejność tych czynności jest nieodwracalna, co zdecydowanie wpływa
na ograniczenie liczby możliwych odmian tego toku postępowania. Mogą się one
różnić tylko w szczegółach dotyczących na przykład zastosowania jakichś
osobliwych sposobów przedstawiania nowego materiału czy kojarzenia go
jakichś środków dydaktycznych czy rozwiązań organizacyjnych, lecz w swym
głównym zarysie psychodydaktycznym pozostają bez zmiany.

Tok drugi - Samodzielne dochodzenie przez uczniów do nowej

wiedzy przez rozwiązywanie zagadnień.

Ten nowy tok sprzyja rozwijaniu myślenia uczniów w toku rozwiązywania problemów.

Opiera się on na innym modelu czynności uczniów, a mianowicie obejmuje:

• znalezienie się ucznia w sytuacji problemowej i sformułowanie wynikających
  z niej pytań,

• wyłonienie na podstawie samodzielnych poszukiwań odpowiedzi na te pytania,

• sprawdzenie tych odpowiedzi na drodze teoretycznej lub praktycznej,

• uporządkowanie wiadomości i odpowiednie ich utrwalenie,

• zastosowanie wiadomości w nowych sytuacjach.

Ten tok pracy stwarza już znacznie większy margines swobody, w zależności
bowiem od tego, czy uczeń rozwiązuje zagadnienia teoretyczne lub praktyczne,
czy weryfikuje rozwiązania sposobem teoretycznym lub praktycznym, zmienia
się tok jego postępowania. Inne nie mniej ważne zmiany zależą od stopnia
samodzielności uczniów w wysuwaniu, formułowaniu, rozwiązywaniu zagadnień

i weryfikacji rozwiązali.

Tok trzeci - Rozwijający operacje uczniów w działaniu.

obejmuje następujące czynności:

• poznanie celu działania oraz jednej lub więcej reguł, które mają być
  zastosowane w działaniu,

• ustalenie modelu działania,

• pokaz działania wzorowo wykonanego,

• pierwsze, dokładnie kontrolowane próby uczniów,

• ćwiczenia w sprawnym wykonywaniu całości działania.

W procesie tym zakres swobody jest stosunkowo wąski. Co najważniejsze,
nie można tu odwracać dwu głównych faz działania: orientacyjnej, która reprezentuje teorię, jaka ma być zastosowana w działaniu i operacyjnej (która przedstawia tu praktykę w jej ścisłym znaczeniu, może też obejmować działanie o charakterze intelektualnym, a więc np. opanowywanie reguł ortograficznych, uczenie się języka obcego czy rozwiązywanie zadań matematycznych).

Tok czwarty - Ukierunkowujący uczucia i postawy młodzieży.

Tok ten wiąże się z procesami emocjonalnymi w procesie kształcenia. Potrzeba jego zastosowania pojawia się wtedy, gdy intencjonalnie i w sposób pedagogicznie zasadny eksponuje się jakieś wartości moralne, estetyczne, społeczne, polityczne czy religijne po to, aby uczniowie wyrobili sobie własny stosunek do nich, a zarazem tworzyli mozolnie swój system wartości, uświadamiali sobie cele wartościowego życia i wytyczali kierunki własnego postępowania.

TYPY LEKCJI

Wyróżnienie czterech toków nauczania-uczenia się uwzględniających łącznię
podstawowe cele i kierunki kształcenia, stanowi podstawę do pogodzenia
rozbieżnych poglądów na budowę lekcji. Istnieją czterech główne typy lekcji odpowiadające czterem strategiom (tokom). Brak w procesie kształcenia, a nawet
w całym cyklu dydaktycznym któregokolwiek typu mówi o zlekceważeniu jakichś celów kształcenia, a więc o jakiejś luce w wielostronnym kształceniu dzieci, młodzieży czy dorosłych.

TOK LEKCJI „PODAJĄCEJ”

Dotychczas nauczyciele najczęściej stosują w budowie lekcji tok pierwszy, co jest przejawem tradycjonalizmu dydaktycznego i daleko idącej jednostronności. Stosunkowo najpełniej opracowana klasyfikacja lekcji wyodrębnia następujące typy:

-lekcje kombinowane,

-lekcje. na których wprowadza się nowy materiał,

-lekcje, na których ma miejsce utrwalanie wiadomości,
-lekcje, mające na celu uogólnianie i systematyzację materiału,
-lekcje mająca na celu kształtowanie umiejętności i nawyków,

-lekcje, na których ma miejsce sprawdzanie wiadomości.

Podstawowy typ tego postępowania to lekcja obejmująca następujące momenty procesu kształcenia:

- organizacyjne i psychiczne przygotowanie klasy do pracy,

- sprawdzenie pracy domowej,

- przedstawienie i opracowanie nowych treści,

- integrowanie nowych treści z dawniej nabytymi i ich systematyzowanie,
- utrwalanie nowych treści przez próby stosowania ich w nowych sytuacjach,
- wyjaśnienie założeń pracy domowej.

TOK LEKCJI „PROBLEMOWEJ”

Tok "problemowy" spotyka się z coraz większym zrozumieniem w szkoła.
Lekcja typu problemowego obejmuje co najmniej następujące części:

- przygotowanie uczniów do pracy,

- sprawdzenie pracy domowej, jako nawiązanie do lekcji poprzedniej,

- stworzenie sytuacji problemowej i sformułowanie przez uczniów zagadnienia

głównego oraz kwestii z nim związanych,
- ustalenie planu pracy i w toku jego realizacji sformułowanie pomysłów
rozwiązania,

- sprawdzenie pomysłów rozwiązania na drodze empirycznej lub teoretycznej,

- usystematyzowanie i utrwalenie nowych wiadomości,

- zastosowanie ich w nowych sytuacjach praktycznych bądź teoretycznych -
na lekcji bądź w zadanej pracy domowej.

TOK LEKCJI „OPERACYJNEJ”

W najczęściej spotykanym typie lekcji i tego rodzaj u wyróżnić można następujące części:

- przygotowanie klasy do pracy i sprawdzenie zadania domowego,

- uświadomienie sobie przez uczniów zadania lekcji,

- ustalenie zasad i reguł umożliwiających wykonanie tego zadania,

- wzorowy pokaz danej czynności.

- wykonywanie pierwszych działań przez uczniów pod kontrolą nauczyciela,
- ćwiczenia systematyczne, odpowiednio urozmaicane,

- zadanie pracy domowej sprzyjającej utrwalaniu sprawności.

Tok "operacyjny" w jego głębszym rozumieniu polega na usunięciu w świadomości ucznia bariery między teorią i praktyką, praktyką i teorią. Ma on młodego człowieka doprowadzić do tego, by rozumiał działalność ludzi, w tym i swoją własną, by zarazem chciał i potrafił doskonalić własne sprawności zwłaszcza w wybranych dziedzinach, by zarazem te sprawności służyły nie tylko jemu, ale i innym ludziom,

TOK LEKCJI „EKSPOZYCYJNEJ”

Oparte na toku czwartym zajęcia dydaktyczne obejmują zazwyczaj:

- przygotowanie klasy do pracy,

- poznanie i zrozumienie wiadomości o eksponowanym dziele i jego twórcy,
- uczestnictwo w ekspozycji dzieła niekiedy powtarzanej w całości lub we
fragmentach,

- dyskusja na temat głównych wartości dzieła

- twórcza aktywność uczniów zależna od charakteru dzieła.

Podstawową częścią tych zajęć jest jednorazowa lub wielokrotna ekspozycja jakichś wartości danego dzieła. Jej przeprowadzenie z wykorzystaniem odpowiednich środków artystycznych i technicznych decyduje o sile i głębi przeżycia, rozstrzyga więc niejako sprawę powodzenia dalszych części zajęć.

WNIOSKI DYDAKTYCZNE:

• Razem wzięte wszystkie cztery podstawowe typy lekcji (zajęć) oraz ich rozliczne odmiany tworzą wielkie bogactwo.

• Należy wybierać ten tok dla danych zajęć, który najlepiej odpowiada ich celom i treści oraz zainteresowaniom i potrzebom uczniów

MATERIAŁ (TREŚĆ) ZDARZEŃ SKŁADAJĄCYCH SIĘ NA PROCES KSZTAŁCENIA OBEJMUJE:

• nauczycieli,

• uczniów, przy czym proces modyfikuje się w zależności od stopnia ich zaawansowania w nauce (uczniowie poszczególnych stopni szkoły ogólnokształcącej, szkół zawodowych, szkół dla dorosłych, studenci, uczestnicy kursów), jak również od poziomu zdolności i uzdolnień,

• treść kształcenia,

• środowisko dydaktyczno-wychowawcze, a więc warunki lokalowe, materialne wyposażenie szkoły, w tym bogactwo i nowoczesność środków dydaktycznych, czas i sekwencja zajęć dydaktyczno-wychowawczych, organizacja i atmosfera pracy w szkole i zakładach, gdzie odbywa się praktyka uczniów.

Kupisiewicz Cz. „Podstawy dydaktyki ogólnej” W-wa 1977 Państwowe Wydawnictwa Naukowe s.22

Okoń W. „ Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej” W -wa 1995 Wydawnictwo „Żak” s.135

Dydaktyka ogólna i metodyka str. 10

Opracowała: Mgr Jolanta Szabłowska

---