WINCENTY POL
WYBÓR POEZJI
Wstęp. Maria Janion
Dzieje „Janusza”.
Przez Ujejskiego `W listach spode lwowa' życiorys Pola podzielony na 2 części.
Urodzony 1807. Ojciec Niemiec, oddany urzędnik carski, matka spolszczona francuska. Polak z wyboru. Po śmierci ojca 1823 pogorszenie losu. Goszcząc w Mostkach u Ziętkiewiczów zapoznał się z tradycyjną kulturą szlachecką. Miastem młodości jego był Lwów. Kolegium jezuickie w Tarnopolu, Uniwersytet lwowski.
Po ukończeniu uniwersytetu w drugim kursie filozofii, miłość do Kornelii Olszewskiej. Pierwsze próby twórcze pod wpływem romantyków niemieckich i polskich. Jeden z wczesnych utworów „Z klasztoru” wzorowany na `Cierpieniach Młodego wertera”. Zachowana we fragmentach „Powieść podolska” pisana pod wpływem „Marii” Malczewskiego. „Samobójca” zwraca się w stronę typowego wczesnego romantyzmu. W pierwszych utworach często stylizacja ludowa, folklor polski i ukraiński, kształtujące się pod wpływem takich utworów jak „Wiesław” i „Ballady i romanse”.
Chcąc otrzymać posadę lektora języka niemieckiego na Uniwersytecie Wileńskim pisał rozprawy naukowe po niemiecku.
1830 znalazł się w Wilnie, chcąc wystarać się o posadę (kuratorem Uniwersytety było Nowosilcow). Pol znalazł się w szeregach opuszczającego w 1831 r. legionu akademickiego, potem jako podchorąży w pułku generała Chłopawskiego. Współtowarzyszem był Konstanty Gaszyński.
To stało się inspiracją dla poezji żołnierskiej. Zetknął się blisko i osobiście z walczącym ludem. Opisał to doświadczenie w pamiętniku. Najwybitniejsze osiągnięcie z tego nurtu jego twórczości to „Pieśni Janusza”.
Za udział w powstaniu otrzymał krzyż Virtutu Militari. Ale przyniosło mu to też rangę poety narodowego.
Znalazł się w Prusach. Stamtąd poprowadził kolumnę emigrantów przez Niemcy do Francji. W Dreźnie poznał „anioła emigracji”, Klaudynę Potocką. Jej dedykował „Pieśni Janusza”. Powstawały one przeważnie w Dreźnie. Obok potockiej ich patronem miał być kapitan Janusz Czetwertyński. W Dreźnie spotkał też Mickiewicza.
1832 z Polecenia Bema wyjechał do Wielkopolski, a stamtąd powrócił do Galicji, do Mosktów.
Pieśni Janusza t I ukazał się dopiero 1835, choć data na okładce była Paryż 1833. To poetycka kronika powstania na Litwie, ukazuje przebieg najważniejszych epizodów powstania, prosta zasada kom pozycji: relacjonowanie wydarzeń w ich kolejności chronologicznej, a więc książeczka miała jakby ambicję historyczno-kronikarską.
Rolę narratora spełnia tu ów Janusz, pieśniarz, nieznany i ubogi uczestnik powstania, przedstawiciel narodu. Już we wstępnym śpiewie Pol eksponował programowo patriotyczny i demokratyczny charakter swojej poezji, zapowiadał wprowadzenie i użytkowanie popularnych motywów polskiej liryki opiewającej walkę narodowowyzwoleńczą. Bohaterami są przed wszystkim zwykli żołnierze powstania, szlachta i lud. Przynoszą oni własne tradycje walki o niepodległość, najczęściej przywołuje Pol tradycję konfederacji barskiej, ale też echa insurekcji kościuszkowskiej warszawskiej i wileńskiej. Zjednoczenie interesów szlachty i ludu odzyskanie niezależności narodowej. Proponowanie dopuszczenia ludu do udziału we wspólnej ofierze patriotycznej, przyznanie mu godności żywiciela i obrońcy, duchowa nobilitacja chłopa na obywatela. Wprowadzenie przedstawicieli ludu jako pozytywnych bohaterów historii, ludowego patriotyzmu. Wobec całościowego optymizmu zbioru pojawia się w niektórych wierszach poczucie straceńczego tragizmu walk powstańczych. Wystąpiły już oskarżenia o zdradę magnaterii, wypominanie Targowicy, krętactwa dyplomatyzującej „góry” powstania.
W tym tomiku zarysowały się już przesłanki dualizmu ideowego Pola: reakcyjna apologia bezkrytycznie pojmowanej przeszłości szlacheckiej., sentyment do warcholskiego zawadiactwa.
Niektóre z utworów tego cyklu stanowią arcydzieła poezji prymitywu.
Prymityw ludowy i żołnierski. Korzystanie z tradycji polskiej pieśni żołnierskiej: konf barskiej, kościuszkowskiej, Legionów. Stylizacja ludowa łączy się tu z tokiem żałosnej pieśni dziadowskiej, w tym duchu napisany jest np. `Stary Ułan Pod Brodnicą”: pożegnanie żołnierza z ojczyzną w prostej żołnierskiej piosence.
Opacka nazywa balladami „Placówkę pod Birutą” i „Pożegnanie”. Pol wykorzystuje też gawędę.
Największym osiągnięciem artystycznym Pola jest umiejętność leksykalnej charakterystyki narratora i jego środowiska.
Ostatnie pieśni tomu przynoszą inną tonację, np. Belwederczyk - byronizm skojarzony z żarliwym patriotyzmem.
W tomie występuje obok Pola - ułana, apologety i belwederczyka - mesjanistyczny prorok, np. „Pierwsza rocznica 29 listopad…” „Proroctwo kapłana polskiego”
Uzupełnieniem zbioru jest gawęda „Wachmistrz Dorosz na Litwie”. Narrator, prosty, ciemny żołnierz, powstaniec listopadowy, napoleończyk, krytykujący pułk panięcy. Postać starego wiarusa częsta w poezji romantycznej.
Będąc z misja Polit. We Lwowie Pol zapoznał się z galicyjską arystokracją, m.in. hr. Kawerym Krasickim. Przyjaźnił się z Goszczyńskim, z którym w 1834 wybrał się do Krakowa. Związał się z radykalnym obozem literacko-politycznym, co potwierdził pisząc „Historię Szewa Jana Kilińskiego” i „Pieśń o ziemi naszej”.
W tych latach powstała „Pieśń o Krakusowym grodzie”, w której Pol wrócił do tematu Kościuszki. W Historii Szewca sięgnął do tematu plebejskich wystąpień Warszawy z 1794r. apologia plebejskiej tradycji powstania kościuszkowskiego. Manifest demokratyzmu. Demokratyczna tendencja panuje również w nastepnym utworze poety, poemacie „pieśń o ziemi naszej”.
Pol próbował sił w nowym, typowo romantycznym gatunku „obrazach z podróży” (por Podróż na Wschód” Słowackiego). „Pieśń o ziemi naszej” była pierwszą próbą tego gatunku. Geografia serdeczna, przesycona żarliwą troską patriotyczną”. W centrum uwagi człowiek i jego praca, a nie detal geograficzny. Narratorem pozostaje patriota i demokrata, dostrzegający przejawy krzywdy społecznej.
Na rozdrożu.
1836 otrzymał dzierżawę od hr Krasickiego - wieś Kalenicę. Opracował w ramach realizowania idei organiczkowskich wykład historii i geografii polski „Szajne-katarynka”.
1846 wyszły drukiem `Obrazy z życia i podróży'. Poetycki plon wycieczek w tatry. Upojenie góralszczyzną. Wizja zamkniętego i oryginalnego świata. Stylizacja górlaska, m.in. w wierszu XV. Próba znalezienia nowego bohatera literackiego. W wierszu VI przedstawienie losów góralskiego kowala, jako wyraziciela filozofii ludu, wiernego ideałom niezależności. Drugi w tym cyklu typ to organizator strajku górników, który w końcu przystaje do rozbójników.
Ale obok wiary w siły ludu pojawia się tu przekonanie w niemożliwości pozostawienie inicjatywy w rekach ludu „O spoczywa ludu, gdy cierpią za ciebie”.
W wierszu VIII rybka - moralistka z górskiego potoku poucza młodzieńca: pragnieniu wielkości przeciwstawia filozofię poprzestawania na małym.
Arcydziełem stylizacji samrackiej gawędy są „Przygody JP. Benedykta Winnickiego w podróży…”. Utwór zapowiadał też przesunięcia ideowe w ideologii Pola: zwrot ku przeszłości, nowy bohater - szlachcic (rozczarowanie polityka i ludem).
Ujejski stwierdził, że `Janusz już przed rokiem 1846” przestał być Januszem”. Podczas powstania w trakcie podróży do Lwowa zatrzymał się w majątku Tytusa Trzecieskiego - Polance, gdzie napadły na niego i jego rodzinę kupy chłopskie. Trafił na kilka miesięcy do więzienia do Jasła. A więc miłośnik ludu ucierpiał strasznie podczas rabacji Jakuba Szeli.
Z okresu więziennego pochodzi szereg utworów, jak „Siedm psalmów pokutnych w duchu Dawidowym…” „Rok 1846”, „Z więzienia”.
Umacnia się program ideowy Pola, którego fundamentem staje się tradycjonalizm, ślepe uwielbienie przeszłości, odwrót od współczesności.
Będąc redaktorem „Biblioteki Naukowego Zakładu Ossolińskich” odbył daleka podróż, z tego powodu posądzano go o konszachty z władzami austriackimi.
Podczas Wiosny Ludów objął urząd adiunkta sztabu lwowskiej Gwardii Narodowej, które stracił z powodu podejrzeń o lojalizm. Wydarzenia 1848 przyniosły dwa utwory „Widzenie Janusza”, „Słowo a sława”, w których występuje maniera wieszczenia, prorokowania
Pan Wincenty Pol.
1849-52 był Pol profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego historii i geografii.
Stracił stanowisko.
Napisał niepozbawiona moralizatorstwa gawędę „Senatorska zgoda” czy „Sejmik w Sądowej Wiszni”, w której dał apoteozę warcholstwa szlacheckiego.
Przejawy immoralizmu, opisywanie z niefrasobliwa dobrodusznością przejawów moralnego rozkładu szlachetczyzny.
„Mohort” (pierwotny podtytuł „poemat chrześcijański” - napisany z zamiarem nakreslenia wzoru ascetycznego żołnierza - patrioty. Mohort jako towarzysza otrzymał samego Józefa Poniatowskiego. Koncepcja Kresów wschodnich jako ostoi szlacheckiej cnoty - stamtąd wywodzi się Mohort. Poemat ten, sławiący `żołnierza Rzeczpospolitej”, zwracał się przeciwko patriotyzmowi buntowniczemu współczesnych dążeń wyzwoleńczych”. Narracja utrzymana w poetyce monumentalizacji i heroizacji: Mohort odrzuca ordery i zaszczyty oferowane przez króla, ponosi heroiczną śmierć na polu chwały. Ale styl patetyczny nie dominuje, przewagę ma element obyczajowy. Gawęda szlachecka + poemat rycerski.
Inny poemat z tego czasu to „Pacholęcie hetmańskie”.
Odmienna problematyka wystąpiła w poemaci\e „Wit Stwosz”. - rozważania nad celem sztuki, pochwała stanowej hierarchii społeczeństwa średniowiecznego, średniowiecze przedstawione jako epoka ładu społecznego. Ale centralną sprawą jest problem charakteru i celów sztuki. Sztuka jest narzędziem oddziaływania Boga nma człowieka i jej ideał daje się wyprowadzić tylko z prawd Bożych. C chrześcijańskiego artystę winna cechować pokora. Stworz przejawił pychę odrzucając możliwość wejścia Dos tanu szlacheckiego.
Postać Stwosza był taż transpozycją losu Polaków.
W tomie „Z podróży po burzy” znajdują się utwory liryczne z lat 1846-48. Charakter często okolicznościowy. Górującym motywem zbioru są wydarzenia rewolucyjne. Nasilenie niechęci do współczesności, obskuranckie potępienie wszelkich nowości.
Wybuch nienawiści do reformy uwłaszczeniowej osiągnął szczyt w wierszu „przednówek skończony”, w którym Pol nie ukrywał satysfakcji z powodu trudności, jakie cierpiała gospodarka chłopska.
Manifest zaciekłego antydemokratyzmu.
1864 bezimiennie wydany w Lipsku tomik „Kilka kart z krwawego rocznika” - będący odpowiedzią na wydarzenia polityczne. 9 utworów poświęconych wydarzeniom powstania styczniowego, uderzająca całkowita aprobata walki narodowowyzwoleńczej, obraz powstańców konwencjonalny u tradycyjny. Tradycje szlacheckie, mesjanizm. Ostatni wielki utwór Pola „Sygnał”, prosta i piękna piosnka patriotyczna.
Utwory autoepigońskie: Z Wyprawy wiedeńskiej; Pieśń o domu naszym; dramat w trzech aktach wierszem pt. Powódź; Legendy o Janie Kantym; Rok myśliwca.
PIEŚNI JANUSZA
POŻEGNANIE
Dziewczyna żegna wyjeżdżającego na wojnę Stasia, daje mu szkaplerzyk, krzyżyk, każe modlić się rano i wieczorem o bożą opiekę, pożegnaniu wtóruje złowrogie krakanie wrony. Ale prędzej szara przędza zmieni się w srebro, nim Stać przyjecie w swaty do dziewczyny.
Stylizacja ludowa, śpiewny, paralelny tok.
PLACÓWKA POD BIRUTĄ
(góra leżąca na Żmudzi pod Połogą. Mogiła Biruty, bohaterki żmudzkiej, na której była świątynia mniszek pogańskich, kościół św. Jerzego, dziś jest tam tylko krzyż)
Morskie fale kołyszą się gwałtownie. Pod Biruta błyszczy broń polskich obozowiczów. Połowa żołnierzy pasie konie, połowa nie zsiadła z wierzchowców. Gdy zaświta, powitają ich strzały pogańskich janczarek.
Żołnierz chce odpocząć, zasypia na ziemi i śni o rodzinnych stronach, o swych dawnych walkach w sprawie narodowej: o ziemi Przemyskiej, Karpatach, bocianim gnieździe na chacie, o dworze łowczego i swej ukochanej panience. Obudził go szczęk broni, mara senna rozmywa się, wsiada na koń i rusza - ta zorza jest nie dla nich.
STARY UŁAN POD BRODNICĄ
(Brodnica leży na pograniczy Kongresowej Polski, tam, gdzie wojska polskie pod wodza Rybińskiego wkroczyły do Prus. Po poddaniu się Modlina i Zamościa 5 X 1831.
Pod Brodnicą stacjonuje wychodzące z kraju wojsko. Nadbiega tam kobieta i pyta, dlaczego żołnierze opuszczają Polskę, porzucają. Ułan jej nie słucha, ciska na ziemię kaszkiet, zapieka mu się krew w oku. Wiatr rozwiewa mu siwe włosy. Skarży się swemu koniowi, że odkąd żyje, kraj upadał już trzy razy, trzy razy on walczył za niego. Źle odpłacają się im obu: dla konia brak obroku, dla niego nie ma grobu. Tłukł głową o lance, podarł chorągiew, połową otarł łzy i zebrał w nią ziemię, drugą połową przewiązał ranę i poszedł z młodymi, i zginął gdzieś tak jak oni.
PROROCTWO KAPŁANA POLSKIEGO
Motto De La Mennais: „Próżno wołają, żeś w grobie/ Alblowiem powiadam Tobie/ Że się Twe rany zagoją/ Że ten grób kolebka twoją.
Wytrwaj, mój ludu! - apeluje podmiot liryczny. Już świta twój ranek, nastaje dawny początek. Podmiot widzi przyszłe losy narodu: tysiące ramion, wielkich głosów tysiąc. Polska będzie przewodzić ludom, jej cnota rozleje się na świat, jeśli wytrwa, stanie się potężna i cała, powstanie w ziemi ojcow od Morza do Morza, stanie się płodny jako boża ziemia, Tatry będą wiecznym pomnikiem Polskiej chwały, gdzie wzrosły polskie Orły. Wody polskie będą grały Jej cześć, a koroną jej - będzie sklepienie niebieskie. Sam naród Polski zdziwi się władzą swych cudów, wieszcze polscy będą prorokami. Księga Polski stanie się Ewangelią Ludów, a jej krew - Sakramentem dla ludów ginących w niewoli i głodzie. Naród Polski wybawi je przez swoje święte rany.
OBRAZY Z ŻYCIA I PODRÓŻY
VIII. NAD BRZEGIEM ZDROJU.
Dumny, dzielny, obcy wśród Tatrów Młodzieniec stał nad potokiem górskim. Zastanawiał się, po co nosza swoją nędze w góry, skoro wracają stąd z tęsknotą i żalem, bo czy się mierzą z potęga górskiej natury, czy z ludem gór, duch i serce nie wytrzymuje miary.
W potoku pojawiła się rybka. Zganiła młodzieńca: świat wokół jest piękny, on jest młody, dlaczego więc bluźni? Tak jak ona płynie z woda, on ma płynąć ze swoim wiekiem. Kiedy młodzieniec nie zdoła sprostać ani temu co wielkie, ani temu co małe, niech sobie wyobrazi, że jest malutki jak rybka - która prowadzi proste, skromne, wesołe życie. Źle jest rybok wielkim, bo je łowią, źle też wylatującemu nad swoje gniazdo ptakowi. Świat godzi w to, co jest wyniosłe i samotne, i wielkie. To co małe, nikomu nie zawadza, ale za to tego, co jest małe, jest wiele - jest silne swoja liczbą. Mrówki, pszczółki, ziarno zborza, piasku, perły, krople, źrenica, gwiazda.
`Więc lepiej zlać się w miłość z drugiemi'.
XV. CO PRĘDZEJ
Motto „ W tych chmurach i górach Chłodno, lecz swobodno”.
Przewodnik - Góral pospiesza pana, bo nadchodzi mgła. Jeśli dostaną się na hale, pod kosodrzewina, rozpali ognisko i będą bezpieczni. Na Krywaniu zaś bezpiecznie nie jest - można spaść, jeśli rozgląda się na boki.
O zmroku Góral zdołał doprowadzić wędrowców na halę. Rozpalili ognisko. Wśród mgły majaczyły kształty turni niczym jakieś duchy.
O świcie mgła dalej była i słonce choć wzeszło, nie świeciło. Ale mimo to nabrali otuchy dzięki wierze w Opatrzność. W górach rośnie pieśń, myśl zrywa łańcuchy, tu wszystkie przepaści znów zakrywają się przed oczyma, niczym w młodości. Pod morzem mgly jest całt naród, do którego spłyną po mgle na łódkach.
SZAJNE-KATARYNKA
OBRAZEK O KOŚCIUSZCE
Na szkle widać kopiec na Górze św. Bronisławy - Muzyka gra: „Poloneza Kościuszki”.
Podmiot objaśnia, kto leży pod kopcem na Gorze Bronisławy - wielki naczelnik, ukochany wódz ludu, co powiódł go w bój boso, z kosami. Prosi o zdrowaś Maryja, a kto prawdziwie wierzy - tego prosi o dobre uczynki.
PSALMY POKUTNE
PSALM 37.
Panie, nie strofuj mnie w swojej zapalczywości… (łac Miserere mei, Domine)
Ukorzenie się za swoje grzechy i prośba o ratunek od wrogów. Rymowany. Swobodna parafraza.
KILKA KART Z KRWAWEGO ROCZNIKA
SYGNAŁ
Na trąbkę:
w krwawym polu srebrne ptasze, poszli w boje chłopcy nasze.
Refren: Hu, ha, krew gra, duch gra, hu ha.
I niech matka zna, jakich synów ma.
Obok orła znak Pogoni, poszli nasi w bój bez broni.
Refren.
Matko polski żyj! Jezus Maria, bij!
Przy odgłosie bębnów Werbel:
Wezwanie fajfrów (trębaczy) i tamborów (doboszy) do marszu na bory, pola, a kto jest ochoczy duchem, niech przewodzi narodowi, który za nim pójdzie.
Niech bagnet wije się jak piorun, rozwinąć sztandary, pobić lub zginąć, A matka ojczyzna niech zyje!
+ Mohort
+ przygody Jp Benedykta Winnickiego