ZASADY POBIERANIA I ZABEZPIECZANIA MATERIAŁU BIOLOGICZNEGO DO BADAŃ BIOCHEMICZNYCH I TOKSYKOLOGICZNYCH

Materiał do badań laboratoryjnych

Diagnostyka laboratoryjna zajmuje się badaniem płynów ustrojowych, wydzielin i wydalin, a ostatnio również, w coraz większym stopniu, określonych komórek i tkanek.

Z punktu widzenia wartości diagnostycznej wyników badań bardzo ważne jest prawidłowe przygotowanie materiału do badań. Nieprawidłowe postępowanie w tym zakresie powoduje powstawanie tzw. błędów przedanalitycznych, które, nie zmieniając wiarygodności analitycznej wyniku, zmniejszają, a niekiedy eliminują jego wiarygodność diagnostyczną.

Prawidłowe przygotowanie materiału do badań jest zdeterminowane rodzajem wykonywanego oznaczenia i jego przeznaczeniem diagnostycznym. Inne wymogi mogą dotyczyć oznaczania tych składników, których ilość lub jakość zależy od stosowanego leczenia, diety, czasu pobrania lub pozycji ciała, inne — badań przesiewowych lub takich oznaczeń, których wynik jest niezależny od wymienionych warunków.

W zasadzie materiał do badań laboratoryjnych, zwłaszcza krew, powinien być pobierany w warunkach standaryzowanych, po odpowiednim przygotowaniu chorego, a mianowicie:

- na czcz, w 12 - 16 h po ostatnim posiłku,

- w warunkach standardowej diety, z wyjątkiem oznaczenia (badań) specjalnych, wymagających określonych warunków dietetycznych,

- przed leczeniem lub po okresowym odstawieniem leków, zwłaszcza wpływających na wynik badania laboratoryjnego,

- o określonej porze dnia, zwykle, jeśli nie ma specjalnych wymagań, między 6.00 a 8.00 rano,

- w warunkach spoczynkowych, pozbawionych również obciążenia psychicznego.

Pora pobrania materiału ma duże znaczenie zwłaszcza przy oznaczeniu składników, których stężenie (lub ilość) podlega rytmom dobowym. Należą do nich m.in. stężenie jonów żelaza i potasu oraz niektórych hormonów w osoczu. Naturalnie spełnienie tych wymogów nie zawsze jest możliwe. Nie mogą one dotyczyć stanów naglących lub chorych, których odstawienie leków jest przeciwwskazane. W tych sytuacjach konieczna jest świadomość, iż wynik odbiegać od wartości obserwowanych w warunkach standaryzowanego pobierania materiału. Przykładem może być większa liczba krwinek białych oraz większe stężenie glukozy i triglicerydów po posiłkach lub większe stężenie kwasu moczowego we krwi u chorych leczonych tiazydowymi lekami hipotensyjnymi. Należy również podkreślić, że niektóre oznaczenia wymagają ściśle wystandaryzowanych warunków przygotowania badanego, a następnie pobierania, przechowywania i transportu materiału. Ich wykonywanie z pominięciem tych wymagań jest bezcelowe i może prowadzić do dezinformacji diagnostycznej.

Krew

Krew jest podstawowym materiał do badań laboratoryjnych. W zależności od rodzaju przeprowadzanych oznaczeń pobiera się krew żylną, włośniczkową, włośniczkową arterializowaną, rzadziej krew tętniczą. Rodzaj wykonywanych badań decyduje również o tym czy do oznaczenia użyta zostanie krew pełna, osocze czy surowic.

Krew pobiera się zwykle z żyły łokciowej, po założeniu opaski uciskowe, odpowiednio grubą igłą jednorazowego użytku do strzykawki łub lepiej do odpowiednich pojemników (probówek) np. próżniowych. W zależności od rodzaju badania mogą one zawierać substancje przeciw krzepliwe lub konserwujące dodawane wstanie suchym lub w postaci odpowiedni roztworów. Należy pamiętać, że pobieraniu krwi Żylnej trzeba unikać długotrwałej staży (zagęszczenia krwi) hemolizy, wywołane gwałtownym przepływem lub zwilgoceniem, oraz pobierania bezpośrednio po podawaniu wlewów dożylnych lub po wstrzyknięciu leków. U niemowląt krew można pobierać z żyły szyjnej zewnętrznej.

Pełna krew żylna, pobiera do probówek z dodatkiem antykogaulantów, może służyć do oznaczania tych składników chemicznych, których stężenie w krwinkach i osoczu jest podobne (glukoza, mocznik), do badań morfologicznych oraz do otrzymania osocza, niezbędnego zwłaszcza w badaniach koagulologicznych. Rodzaj stosowanych antykoagulantów zależy od rodzaju wykonywanych oznaczeń. Powszechnie stosowane środki przeciwkrzepliwe oraz ich wpływ na wyniki niektórych badań przedstawiono w tabeli. W badaniach koagulologicznych oraz do oznaczania szybkości opadania krwinek czerwonych (OB) stosuje się 3,8% wodny roztwór cytrynianiu sodu mieszanego z krwią w stosunku objętościowym 1:9 (badania koagulologiczne) lub 1:4 (OB). W celu uzyskania osocza krew z antykoagulantem należy ostrożnie wymieszać, możliwie szybko odwirować i oddzielić osocze od elementów morfotycznych.

Antykogulant	Stężenie	Zastosowanie
Heparyna (sól amonowa)	0,1 mg/ml	Użyteczna w większości badaniach biochemicznych i morfologicznych nie nadaje się do badań krzepliwości krwi
Wesenian (Edta)	1,0 mg/ml	Przydatny w badaniach morfologicznych, zwłaszcza płytek krwi, internuje w oznaczeniach elektrolitów i niektórych enzymów.
Cytrynian sodu	4,0 mg/ml	Podstawowy antykogulant stosowanych w badaniach koagulologicznych, nie nadaje się do oznaczenia elektrolitów i równowagi kwasowo - zasadowej.
Szczawian potasu	2,0 mg/ml	Stosowany w badaniach hematologicznych, nienadaje się do oznaczenia elektrolitów, równowagi , kwasowo - zasadowej i niektórych enzymów.

.

W bardzo wielu badaniach biochemicznych oraz serologicznych najkorzystniejszym materiałem jest surowica. Powstaje ona w wyniku krzepnięcia krwi i refrakcji skrzepu, od osocza różni się brakiem fibrynogenu. Krzepniecie krwi i refrakcje skrzepu przyspiesza temperatura 37°C, a oddzielenie surowicy ułatwia wirowanie przy małych przyspieszeniach.

W przypadkach, w których badanie wymaga małej ilości krwi lub osocza, korzystniejsze jest posługiwanie się krwią włośniczkową, uzyskaną po jałowym nakłuciu opuszka palca lub płatka ucha. U niemowląt krew taką można uzyskać z nakłucia palucha lub pipety. Krew pobiera się albo bezpośrednio do pipety miarowej albo do kapilara pokrytego antykoagulantem, który umożliwia zachowanie krwi płynnej lub oddzielenie osocza przez mikrowirowa-nie. Krew włośniczkową stanowi najlepszy materiał o badań morfotycznych. Wadą metody jest brak możliwości ewentualnego powtórzenia badania, większe prawdopodobieństwo hemolizy interferującej w niektórych oznaczeniach, różnice uzyskiwanych wyników oznaczeń bio - chemicznych w porównaniu z krwią żylną oraz gorsze warunki zachowania aseptyki pobierania.

Badania równowagi kwasowo - zasadowej oraz prężności gazów oddechowych wymagają stosowania krwi tętniczej lub zbliżonej właściwościami krwi włośniczkowej arterializowanej. Krew tętniczą może pobierać tylko lekarz z nakłucia tętnicy ramiennej, udowej lub promieniowej. Krew włośniczkową arterializowaną uzyskuje się z nakłucia opuszka palca lub lepiej płatka usznego po przekrwieniu spowodowanym ogrzaniem lub powierzchownym stosowaniem środków rozkurczających naczynia. W obydwu przypadkach krew do badań gazometrycznych musi być pobierana anerabowo bez dostępu powietrza. Uzyskuje się to poprzez ograniczeniu do minimum czasu i powietrza zetknięcia z powietrzem atmosferycznym.

Przy pobieraniu krwi do badań obowiązuje zasada, iż badany pozostaje pod obserwacją pobierającego do czasu całkowitego zahamowania krwawienia i wykluczenia krwiaków okołonaczyniowych. Oprócz prawidłowego pobrania krwi istotne znaczenie dla wyniku badań ma przechowywanie i transport materiału. Zbyt długie przechowywanie krwi pełnej, zwłaszcza w temperaturze pokojowej, zmienia właściwości morfologiczne krwinek, powoduje przesunięcie w stężeniach substancji wewnątrzkomórkowej i zewnątrzkomórkowych oraz zmiany wynikające z toczących się procesów metabolicznych. Stąd zasadą jest możliwie szybkie przekazanie krwi do wstępnej obróbki w laboratorium albo przynajmniej oddzielenie elementów morfotycznych od surowicy lub osocza.

Trwałość składników osocza i surowicy jest bardzo różna. Szczególną labilnością charakteryzują się enzymy, których aktywność już po kilku godzinach w temperaturze pokojowej może się zmniejszać. Większość rutynowo oznaczanych składników biochemicznych surowicy krwi nie ulega zmianie w czasie kilkudniowego przechowywania w temperaturze lodówki i wykazuje znaczną trwałość po zamrożeniu do temp. —20°C. Szybkiemu zmniejszeniu (zwłaszcza pod wpływem światła) ulega stężenie bilirubiny. Stosunkowo szybko zmienia się też stężenie triglicerydów. Stąd zasadą przy wszystkich badaniach (poza wykonywanymi ex tempore), powinno być możliwie krótkie przechowywanie materiału badań przed oznaczeniem, najlepiej w temp. 4 - 8°C.

Ślina

Ze względu na łatwość uzyskania, zmniejszone ryzyko zakażenia i niskie koszty pobierania, ślina może być alternatywnym materiałem badań w stosunku do osocza. Dotyczy to tylko tych składników, które łatwo dyfundują z osocza lub są wydzielane przez gruczoły ślinowe. Ślinę można zabierać bezpośrednio do odpowiedniego naczynia i stosować jako materiał analityczny po wcześniejszym zamrożeniu, rozmrożeniu i odwirowani albo absorbować na odpowiednich materiałach (tamponach) np. dentystycznych. Jak wynika z dotychczasowych badań, ślina może być wykorzystana do oznaczenia niektórych hormonów (kortyzon, progesteron, estrogeny) oraz do monitorowania stężenia niektórych leków. Należy jednak pamiętać, iż wyniki oznaczeń nie są równoważne z badaniem osocza, a ich interpretacja zależy od wielu dodatkowych czynników (rozcieńczenie, pH śliny, wiązanie z białkami itp.)

Mocz

Mocz jest wydaliną, której skład zależy nie tylko od czynności nerek i metabolicznych przemian wewnątrzustrojowych, lecz także od Stopnia rozcieńczenia. Inną wartość i znaczenie ma badanie próbki przypadkowej, inną zaś ocena wydalania Określonych składników moczu zbieranego w znanym przedziale czasowym. Najmniej miarodajnym materiałem jest przypadkowa próbka moczu, w której stopień rozcieńczenia zależy od bardzo wielu czynników i w której brak odczynów dodatnich może być wynikiem zbyt dużego rozcieńczenia. Z próbek jednorazowych najbardziej wiarygodna jest pierwsza porcja ranna, zbierana z tzw. strumienia środkowego przy pierwszym porannym oddawaniu moczu. Mocz nocny jest zwykle bardziej zagęszczony, wykazuje mniejsze różnice stężeń substancji rozpuszczonych i dzięki na ogół większemu stężeniu jonów wodorowych w mniejszym stopniu powoduje uszkodzenie upostaciowanych składników osadu moczu.

Mocz poposiłkowy (poobiedni), zebrany ok. 2 h po posiłku, jest szczególnie przydatny do ujawniania białkomoczu i glukozurii. Ze względu na fakt, iż składniki moczu, a zwłaszcza składniki osadu, są nietrwałe oraz dlatego, że stanowi on doskonałe podłoże bakteryjne, duże znaczenie ma w miarę możliwości jałowe zbieranie moczu do czystych naczyń i szybkie przeprowadzenie badań. Jeśli badania nie można wykonać w ciągu 1 h, mocz powinien być przechowywany w lodówce.

W wielu przypadkach istotną wartość diagnostyczną ma dopiero badanie dobowej zbiórki moczu. Zbiórkę rozpoczyna się po odrzuceniu pierwszej porcji rannej i kończy na pierwszej porannej porcji moczu oddanej w dniu następnym. Mocz zbiera się do czystych naczyń, umożliwiających bezpośrednie oddawanie moczu, o całkowitej objętości ok. 2 i i przechowuje się w temp. 4 w lodówce. Zależnie od rodzaju planowanych oznaczeń możliwe jest stosowanie środków konserwujących, takich jak tymol, toluen lub formalina, Przyczyną błędnych wyników badania moczu dobowego może być zewnątrzpochodne zanieczyszczenie bakteryjne lub chemiczne, niedokładna zbiórka dobowa, zastosowanie nieodpowiednich środków konserwujące a także niestaranne wymieszanie zebranego moczu przed pobraniem próbki do badania. Przybliżonym kryterium

kompletności dobowej zbiórki moczu może być ilość wydalonej kreatyniny, która jest osobnicze stała i wynosi 1 5—25 mg/kg beztłuszczowej masy ciała na 24 h.

Stosowanie środków konserwujących ma na celu zahamowanie wzrostu ewentualnej flory bakteryjnej, zahamowanie rozkładu labilnych składników rozpuszczonych oraz zapobieżenie uszkodzeniu upostaciowanych składników osadu moczu. Używane środki konserwujące i ich użyteczność w określonych badaniach moczu przedstawiono w tabeli.

Do oceny wydalania glukozy u chorych na cukrzycę lub stężenia białka stosuje się porcjową dobową zbiórkę moczu, poddając analizie kolejne porcje i zwracając szczególną uwagę na wydalanie wymienionych składników w moczu zebranym w 2—3 h po posiłku.

Chemiczne środki konserwujące i ich zastosowanie w badaniach moczu

Konserwanty	Ilość na zbiórkę	Uwagi
Toluen	20 - 40 ml	Może być odrzucony przy pobieraniu próbki do badania, nie internuje w większości badań.
Tyrol	Kilka krysztalików	Przeciwdziała rozpadowi elementów morfotycznych, internuje w oznaczeniach albumin, kortukosteroidów i barwników żółciowych.
Formalina	3 - 4 ml 40%	Utrwala elementów upostaciowane osadu, wpływa na oznaczenia glukozy.
Kwas solny 36%	10 - 15 ml	Stosowany jest przy zbiórce moczu na oznaczenia amin katecholowych, kwasu wanilinomigdałowego, kortykosteroidó i niektórych innych hormonów

Niektóre badania wymagają specjalnego sposobu postępowania z moczem. Na przykład w celu oznaczenia aldosteronu lub serotoniny celowe jest zakwaszenie moczu kwasem octowym lodowatym, a do oznaczania porfiryn konieczna jest ochrona zbieranego moczu przed światłem i alkalizacja węglanem sodu.

Kał

Kał, wydalany u dorosłych w ilości 80 — 200 g/24 h, zawiera, oprócz niestrawionych resztek pokarmowych, składniki wydzielane do światła przewodu pokarmowego, złuszczone nabłonki, endogenną florę bakteryjną i wodę. Resztki pokarmowe stanowią ok. 1/4 suchej masy świeżego kału. Do badań mikroskopowych i rzadko wykonywanych ilościowych badań biochemicznych stosuje się próbki wymieszane lub pobrane z różnych miejsc kału. Badania bilansowe wymagają homogenizacji i analizowania dobowej zbiórki kału. Stosowane są rzadko do oceny dobowego wydalania tłuszczów lub białek.

Wydzieliny przewodu pokarmowego

Do niedawna w ocenie czynności przewodu pokarmowego stosowano badanie wydzielin: soku żołądkowego, soku dwunastniczego, soku trzustkowego i żółci.

Sok żołądkowy - jest wydzieliną wyspecjalizowanych komórek ściany żołądka zawiera ponad 99% wody, ok. 0,5% stałych składników organicznych i soli mineralnych oraz zmienne ilości kwasu solnego Jego skład ulega dużym wahaniom, stąd pobieranie musi odbywać się w warunkach ściśle wystandaryzowanych. Sok żołądkowy pobiera się na czczo, po wprowadzeniu zgłębnika do światła żołądka (ok. 50 cm), odsysając najpierw sok zalegający, a następnie aspirując wydzielinę W określonym czasie. Zwykle zbiera się 4 15 - minutowe frakcje wydzielane w warunkach podstawowych na czczo i podobne 4 frakcje po pobudzeniu wydzielania histaminą lub pentagastryną Do badań, zwłaszcza mikroskopowych, nadaje się wyłącznie świeży sok żołądkowy. Przeciwwskazaniem cło zgłębnikowania żołądka jest niewydolność Krążenia, zaawansowana miażdżyca naczyń, żylaki przełyku oraz uszkodzenie błony śluzowej żołądka, m.in. w następstwie wrzodu lub zatrucia zasadami.

Sok dwunastniczy - jest mieszaniną wydzieliny gruczołów dwunastnicy (Brunnera), żółci i soku trzustkowego. Uzyskuje się go przez zgłębnikowanie dwunastnicy na głębokość ok. 75 cm na czczo, po uprzedniej aspiracji zalegającego soku żołądkowego. Przy wybiórczej ocenie soku trzustkowego pobudza się jego wydzielanie dożylnym podaniem sekretyny i pankreozyminy. Sok dwunastniczy z przewagą żółci można uzyskać pobudzając wydzielanie dodwunastniczym podaniem oliwy, wlewem 40—75 ml ogrzanego 25% roztworu siarczanu magnezu lub dożylnym podaniem cholecystokininy. Podobnie jak w przypadku soku żołądkowego, badanie wydzielin dwunastnicy należy przeprowadzać w świeżym materiale, wciągu 30 min do 1 h od pobrania.

Postępy w diagnostyce obrazowej oraz rozwój diagnostyki laparaskopowej zdecydowanie ograniczyły laboratoryjne metody oceny funkcji przewodu pokarmowego oparte na badaniach soków trawiennych. Niemniej jednak badania tego typu w dalszym ciągu stanowią podstawę ilościowej oceny rezerw czynnościowych narządów uczestniczących w procesie trawienia i wchłaniania.

Płyny biologiczne - materiałem badań laboratoryjnych mogą być również niektóre płyny wypełniające przestrzenie wewnątrzustrojowe i ulegające znacznym zmianom w stanach patologicznych. Należy do nich płyn surowiczy jamy opłucnej ł otrzewnej, płyn mózgowo-rdzeniowy, płyn stawowy oraz płyn owodniowy.

Płyn surowiczy - w warunkach fizjologicznych występuje w małych ilościach. Jego ilość zwiększa się w chorobach przebiegających ze zwiększonym wytwarzaniem lub zmniejszonym wchłanianiem, przybierając postać płynu przesiękowego lub wysiękowego. Pobieranie wykonywane wyłącznie w stanach patologicznych, kiedy objętość płynu jest zwiększona, polega na nakłuciu odpowiedniej jamy ciała i aspiracji odpowiedniej ilości płynu.

Płyn mózgowo - rdzeniowy Jest bezbarwną cieczą, wytwarzaną przez sploty naczyniowe komór mózgowych, wypełniającą komory i przestrzenie podpajęczynówkowe. Do celów diagnostycznych płyn pobiera się przez nakłucie odpowiednich przestrzeni płynowych: lędźwiowej, podpotyłicznej lub komorowej. W zależności od miejsca pobrania występują nieznaczne różnice w składzie płynu. Z nakłucia lędźwiowego u osoby dorosłej uzyskuje się 6-10 ml płynu mózgowo- rdzeniowego. Oprócz objętości, diagnostycznie ważne jest ciśnienie, którego miarą jest szybkość wypływu płynu. Należy pamiętać, że domieszka krwi w pierwszych porcjach pobieranego płynu mózgowo-rdzeniowego może być następstwem urazu w wyniku nakłucia.

Płyn stawowy - jest dializatem osocza wzbogaconym w kwas hialuronowy.

Wypełnia przestrzenie stawowe. Rzadko stosowane pobieranie płynu polega na nakłuciu przestrzeni śródstawowej i pobieraniu płynu do 2 jałowych probówek, z których jedna zawiera antykoagulant — heparynę.

Płyn owodniowy - ze względu na skład cząsteczkowy przypomina ultra-przesącz osocza. Zawiera ok. 2,6 g białka w 100 ml i wypełnia jamę owodni. Uzyskuje się go przez nakłucie. Ma istotne znaczenie w diagnostyce prenatalnej: ułatwia m.in. ustalenie terminu porodu.

Inne materiały do badań

Poza materiałami omówionymi wyżej, materiałem do badań laboratoryjnych, zwłaszcza morfologicznych i histochemicznych, mogą być: szpik, bioptaty węzłów chłonnych, śledziony, innych tkanek oraz płyn nasienny.

Szpik kostny - uzyskuje się go przez nakłucie kości płaskich: mostka, wyrostka dodatkowego kręgów lędźwiowych lub grzebienia biodrowego. Morfologiczna ocena barwionych rozmazów szpiku ma duże znaczenie w diagnostyce hematologicznej. Służące tym samym celom badania rozmazów miazgi węzłów chłonnych śledziony wymagają wykonania technicznie trudniejszego nakłucia tych narządów,

Bioptaty tkankowe - pobieranie i badanie laboratoryjne bioptatów tksnkowych jest stosowane rzadko, m in. w rozszerzonej diagnostyce bloków metabolicznych.

Nasienie - badanie nasienia ma podstawowe znaczenie w diagnostyce leczeniu bezpłodności męskiej.

Jak wynika z powyższego omówienia przedmiotem badań laboratoryjnych może być bardzo różnorodny materiał biologiczny. Należy podkreślić, że jego wybór, uzależniony istniejącym problemem medycznym (profilaktycznym, diagnostycznym), musi przede wszystkim uwzględniać dostępność materiału do badań oraz obciążenia dla chorego, wynikające z jego pozyskania. Stąd też, mimo niewątpliwego postępu umożliwiającego bezpośredni wgląd w metabolizm komórki, generalną zasadą jest korzystanie z materiału łatwo dostępnego, pobieranego metodami nie inwazyjnymi, głównie krwi i moczu. Badanie innych, trudno dostępnych materiałów biologicznych powinno być ograniczone do tych przypadków, w których prawidłowe postępowanie lekarskie bez takich badań jest niemożliwe.

Należy pamiętać, iż inwazyjne pobieranie materiału, np. zgłębnikowanie przewodu pokarmowego, nakłucia jam ciała, pobieranie szpiku innych bioptatów tkankowych zawsze niesie pewne ryzyko. W wielu przypadkach mogą występować istotne przeciwwskazania do pobierania określonego materiału Tak jak zawsze w postępowaniu lekarskim o wyborze rodzaju badań i niezbędnego do nich materiału powinien decydować interes chorego.

Postępowanie z materiałem biologicznym

Materiał biologiczny przeznaczony do badań laboratoryjnych, niezależnie czy jest pobierany od chorych czy osób subiektywnie zdrowych, może być źródłem zakażenia. Z tego względu przy pobieraniu, transporcie i badaniu materiału biologicznego zawsze należy przestrzegać zasad ograniczających możliwość zakażenia zarówno osób badanych, personelu pobierającego, jak i pracowników laboratorium wykonujących badanie.

W przypadku pobierania krwi do badań laboratoryjnych podstawową zasadą jest skuteczne odkażenie miejsca nakłucia oraz stosowanie odpowiedniego jednorazowego sprzętu do pobierania (igły, nożyki, kapilary, strzykawki, probówki). Optymalnym sposobem jest korzystanie z zamkniętych systemów próżniowego pobierania krwi bezpośrednio do odpowiednich strzykawko--probówek umożliwiających transport, przechowywanie, wstępną obróbkę, a często również ostateczne wykonanie badania.

Ze względów epidemiologicznych wszelkie czynności związane z materiałem biologicznym należy wykonywać z odpowiednią ostrożnością zawsze stosując odpowiednie Środki ochronne (np. rękawiczki lateksowe) zabezpieczające przed bezpośrednim kontaktem pobieranej krwi lub moczu z powłokami ciała. Bardzo ważna jest odpowiednia inaktywacja wszelkich materiałów pozostających w sposób celowy (igły, gaziki, kapilary, probówki, pojemniki na mocz itp.) lub przypadkowy (zabrudzone przyrządy lub powierzchnie robocze) z krwią moczem i innym materiałem przeznaczonym do badań laboratoryjnych.

Przestrzeganie zasad postępowania z materiałem potencjalnie zakaźnym oraz prawidłowe niszczenie wszelkich pozostałości po badaniach laboratoryjnych jest niezbędnym warunkiem eliminacji występujących w opiece zdrowotnej zakażeń wewnętrznych, zwłaszcza wirusami zapalenia wątroby, a także HIV.

---