FORMY I NURTY ŻYCIA TEATRALNEGO
I. Piśmiennictwo łacińskie i polskie XIII - XIV w.
1. Teatr i dramat w Europie średniowiecznej.
VI i VII w. - zanikają główne przejawy dawnego życia teatralnego, zamiera tradycja starożytnego dramatu.
Na zachodzie krystalizuje się nowa postać dramatu, mająca swe korzenie w liturgii łacińskiej.
Procesowi dramatyzowania cząstek obrzędów mszalnych sprzyjały cechy liturgicznego tekstu (często dialogowanego) oraz widowiskowość nabożeństwa, w którym obok śpiewnie głoszonego słowa doniosłą rolę odgrywały symboliczne gesty, ruch procesyjny, szaty i przedmioty liturgiczne (paramenty), światła i kadzidła.
Mianem „dramatów liturgicznych” historycy teatru obejmują widowiska niejednorodne, zróżnicowane ze względu na stopień zależności od rytuału kościelnego, jak i na dobór środków ekspresji.
DRAMATYZACJE LITURGICZNE - aktorami uczestnicy nabożeństwa wraz z celebrantem, przykładem może być procesjonalne złożenie do grobu figury rozpiętego na krzyżu Jezusa, zwane DEPOSITIO CRUCIS.
OFICJA („dialogowane” lub „dramatyczne”) - uczestniczyły w nich ukostiumowane persony (księża, klerycy lub żacy ze Schola Cantorum). Postacie te toczyły dialog ułożony z wybranych fragmentów tekstu liturgicznego oraz śpiewu. Odtwarzały sceny pełne wymowy jak np. nawiedzenie grobu przez trzy Maryje.
DRAMATY WŁAŚCIWE - operowały akcją układaną na kanwie zdarzeń S. lub N. Testamentu oraz dialogiem.
Inscenizacje fragmentów liturgii zaczęły wzbogacać obrządek kościelny co najmniej od X w. Rozkwit: XII i XIII w.
Znane już w VII w. dramatyzacje procesji Niedzieli Palmowej wyłoniły się z tradycji uroczystych pochodów religijnych upamiętniających wjazd Jezusa, organizowanych w Jerozolimie od IV w.
W ciągu X w. uformowały się dramatyzacje osnute wokół zdarzeń Ostatniej Wieczerzy (Mandatum), złożenia do grobu (elevatio crucis) oraz Zmartwychwstania (depositio crucis).
Za najstarszy w świecie Zachodnim dramat liturgiczny uważa się VISITATIO SEPULCHRI - Nawiedzenie grobu, odgrywany w Anglii w II poł. X w.
Na podłożu liturgii Bożego Narodzenia powstały widowiska na temat: przybycie pasterzy do stajenki, narodziny, adoracja Dzieciątka, pokłon trzech króli.
W XII w. obok łacińskich widowisk liturgicznych zaczęły się pojawiać inne formy dramatyczno - teatralne:
a) MISTERIA - czerpały wątki ze S. i N. Testamentu, apokryfów, hagiografii. Układane po łacinie i wystawiane w kościołach. Skupiały się na samej akcji, budowane z przyrastających w chronologicznym porządku scen, niekiedy wielowątkowe. Z czasem usunięto je z świątyń i przeniesiono na place lub rynki miejskie. Misteria trwały długo, wiele godzin, a nawet parę dni lub tygodni. Wznoszono na placach sceny SYMULTANNE, składające się z wielu MANSJONÓW ( od łac. „mansio” - dom, domek), w których ukostiumowani aktorzy odgrywali poszczególne sceny. Akcja misteriów toczyła się na ziemi i w sferze pozaziemskiej (w raju lub piekle). Obok postaci ludzkich występowały nadprzyrodzone (aniołowie, diabły), a nawet osoby Boskie. Tekst dialogów był recytowany lub miejscami odśpiewywany. Do najświetniejszych, wczesnych osiągnięć sztuki misteryjnej należy starofrancuskie widowisko „Le jeu d'Adam” - „Gra o Adamie”, 1150 - 1170, prezentujące upadek pierwszych rodziców.
Rozkwit misteriów w Europie Zachodniej to XIII i XIV w.
b)MIRAKLE - widowiska, w których prezentowano wątki hagiograficzne i apokryficzne oraz związane z nimi cuda. Najwcześniejsze - w XII w. wystawiono w Anglii „Grę o św. Katarzynie”. We Francji w XIII w. układano w język narodowym mirakle - Jeana Bodela - „Gra o św. Mikołaju”, Rutebeufa „Cud o Teofilu”. W miraklach najczęściej ukazywano dzieje upadku grzeszników, którym w krytycznym momencie Maryja lub święci pomagali uniknąć potępienia.
c) MORALITET - rozwój to XIV, XV i pocz. XVI w., obszar Niemiec, Holandii, Francji, Anglii. Moralitety ukazywały los Człowieka (Każdego - „Everymana”), który w obliczu nagłego zagrożenia śmiercią wyzwalał się od ziemskich pokus i wkraczał na drogę cnoty. Ta decyzja sprawiała, że na Sądzie Bożym doznawał on odpuszczenia win. Dzieje bohatera miały przedstawiać w symbolicznym skrócie historię ludzkości: od stanu łaski, poprzez pokusę i upadek, po pokutę uwiecznioną zbawieniem. Prócz zwykłych postaci otaczały człowieka uosobienia (Śmierć, Sumienie, Cnoty, Przywary), a także aniołowie i szatani, czasem Osoby Boskie. Akcja toczyła się bądź na ziemi, bądź w przestrzeni supranaturalnej, poetyka moralitetu wystrzegała się wszelkiej konkretności. Motywem znamiennym dla fabuły moralitetowej była psychomachia. Z pełnym powagi i tragediowego patosu mieszały się elementy komiczne. Najwcześniejsze inscenizacje moralitetowe - w Niemczech, XII w. Moralitet został potem wchłonięty przez łacińską dramaturgię humanistyczną.
Znane dzieła późnośredniowieczne:
angielski „Mankind” („Ludzkość”) - 1470 r., holenderski „Elckerlyc” („Każdy”). W moralitecie francuskim zauważono skłonność do zastępowania uogólnionego bohatera (Homo) przez postacie reprezentujące stany lub typy ludzkie.
Wiedzę o głównych gatunkach i dziełach dawnego dramatu czerpano ówcześnie ze scholiów lub dzieł gramatycznych.
DIOMEDES - gramatyk z II poł. IV w., przeciwstawienie tragedii i komedii poparł na właściwościach przedmiotu przedstawionego: bohaterami tragedii mogli być herosi, wodzowie i królowie, komedii - postacie skromne i pospolite; materie tragedii stanowił zbrodnie i wygnania, komedii - miłość i porwania dziewic; w tragedii pomyślny układ losu zmieniał się zawsze w smutek, w komedii - przeciwnie (Ars grammatica - sztuka gramatyczna).
Podobne wątki u Izydora z sewilli. Teoretycy XIII w. - m. in. Jan z Garlandii i Wincenty z Beauvais, przyczynili się do ugruntowania ogólnego przeciwstawienia tragedii i komedii.
Izydor z Sewilli - „Etymologia”, w rozdziale o widowiskach uznał występy teatralne za zabawę, rodzaj gry równej popisom gimnastycznym, cyrkowym czy zapaśniczym. Dojrzałe średniowiecze, w nawiązaniu do etymologii sformułowało teorie sztuki nazwanej „teatryką” (theatrica).
Pojawiały się czasem odwołania do wzorów rzymskich - np. w X w. mniszka Hrotswitha z Saksonii sięgnęła po literacką formę dzieł Terencjusza dla przedstawienia materii religijnej i budującej.
XII w. - KOMEDIA ELEGIJNA - gatunek posługujący się dystychem elegijnym (klasycznym metrum łacińskim), Włochy i Francja. Twórcą WITALIS z BLOIS. Utwory: „Geta”, „Aulularia”(„Skarb”). Tematyka: przygodowo - miłosna podana w konwencji komicznej lub sentymentalnej. Dialogi przeplatane z narracją. Inne utwory (anonimowe): „Pamphilus”, „De nuncio sagaci”(„O chytrym posłańcu”), „Babio”.
XIV w. - powstają łacińskie komedie inspirowane wzorami antycznymi.
Działalność HISTRIONÓW (JOKULATORÓW) - zajmowali się widowiskami wędrownymi, świeckimi. Uważa się ich za spadkobierców starożytnych mimów, od których miel przejąć wzory późnoantycznych przedstawień pantomimicznych oraz różne odmiany satyryczno - obyczajowej farsy. Działalność histrionów była poddawana ostrej krytyce Kościoła, a czasem także władz świeckich.
Podział histrionów:
I grupa - ekspozycje ruchowo - gestyczne bez udziału słowa, a z towarzyszeniem muzyki, podobne do popisów tanecznych czy cyrkowych z wykorzystaniem masek i kostiumów,
II grupa - uprawiali teatr zbliżony do farsy obyczajowo - społecznej, o wyraźnych akcentach satyrycznych,
III grupa - histrioni występujący z towarzyszeniem instrumentów muzycznych i pragnący uprzyjemnić ludziom czas,
IV grupa - opiewali władców i żywoty świętych, „nieśli ludziom pociechę” (mogli liczyć jako jedyni na aprobatę ze strony duchownych).
2. Początki życia teatralnego w Polsce.
Widowiskowość stanowiła nieodłączną cechę form życia zbiorowego - zabaw, obrządków (pogrzebowych lub weselnych), uroczystości dworskich (koronacje , biesiady), głośnej lektury, medytacji. Teatralizacja obejmowała sferę gestu, mimiki i wpływała na tekst słowny. Przedmioty i stroje stawały się w pewnych sytuacjach rekwizytami.
XIII i XIV w. - pojawiają się formy dramatu w liturgii oraz widowiska świecki na wzór zachodnioeuropejski.
Najstarszy scenariusz obu typów widowisk zachował się w antyfonarzu krakowskim z poł. XII/XIII w. Zawiera „Processio in dominica palmarum” oraz oficjum o nawiedzeniu grobu - „Visitatio sepulchri”.
pocz. XIV w. - dramatyzowano w Polsce inne części Liturgii Wielkiego Tygodnia: Ostatnią wieczerzę, złożenie krzyża i podniesienie krzyża. Uczestnikami ich byli tylko duchowni.
We wszystkich dramatyzacjach, poszerzających zasadniczy obrzęd kościelny, podstawową rolę odgrywał ruch (przeważnie procesjonalny), a nadto gesty, symbolizujące treści teologiczne oraz spełniające podobną rolę paramenty. Z polifonią znaków wizualnych był zestrojony tekst słowny, komponowany z łacińskich śpiewów liturgicznych. Nie istniał podział na odtwórców ról i widzów, nie było person ani dialogu, a gesty i ruchy były dalekie od aktorskiego mimetyzmu.
Natomiast technika dramatyczna oficjów stała na wyższym poziomie. Pojawiały się ukostiumowane persony, których kwestie, składane z umiejętnie dobranych fragmentów tekstu liturgicznego lub specjalnie pisane, komponowały się w dialogi. Zadaniem person było unaocznienie uczestnikom obrzędu zdarzeń wybranych z historii ewangelicznej.
Zachowały się nieliczne świadectwa wystawiania w Polsce w XIV w. misteriów. „Grę Wielkanocną” („Ludus Paschalis”) oglądano w 1377 r. w Krakowie na Kazimierzu. Z terenu Śląska pochodzi łacińsko - niemiecki tekst widowiska pasyjnego ze sceną opłakiwania Jezusa przez Marię i Jana ( tzw. „Plactus I”).
W XIII w. pojawiają się w Polsce jokulatorzy. Histrioni dzielili się na tych, którzy skupiali się przy dworach ludzi możnych, aby służyć swym panom rozrywką oraz na wędrownych, siejących zgorszenie. Występy jokulatorów na dworach pańskich polegały na odśpiewywaniu przy wtórze instrumentu pieśni o świętych oraz o bohaterach.
II. Polskie i łacińskie piśmiennictwo późnego średniowiecza. Twórczość w języku łacińskim. Formy teatralne.
Popularne łacińsko - polskie ekspozycje parateatralne związane ze świętami Bożego Narodzenia były w Polsce późnego średniowiecza przypuszczalnie kontynuacją wcześniejszej tradycji np. jasełka bernardyńskie we Lwowie. Środowiska bernardyńskie organizowały widowiska jasełkowe dla masowego odbiorcy.