Notatki z 2 rozdziałów książki:
I. Patologie społeczne
1.1 Próba definicji
Patologię możemy zdefiniować jako naukę o cierpieniu.
Wg Adama Podgóreckiego patologia społeczna to: „ ten rodzaj zachowania, ten typ instytucji, ten typ funkcjonowania jakiegoś systemu społecznego czy ten rodzaj struktury, który pozostaje w zasadniczej, nie dającej się pogodzić sprzeczności ze światopoglądowymi wartościami, które w danej społeczności są akceptowane” ( uzależnił patologię od ludzkich ocen)
W definicji patologii muszą być uwzględnione takie kryteria jak:
występowanie zjawiska w większej zbiorowości
brak społecznej akceptacji dla tego rodzaju zachowań
konieczność wykorzystania całej siły społeczności, aby sobie z tym problemem poradzić
Ostatecznie patologię definiuje się najczęściej jako negatywne zjawisko społeczne, które musi uwzględniać następujące warunki:
1.Naruszenie norm i wartości.
2.Destruktywność zachowania mierzoną skalą potępienia społecznego.
3.Występowanie w większej zbiorowości lub w skali masowej.
4.Konieczność wykorzystywania zbiorowej siły w celu przeciwstawiania się tego rodzaju problemom.
Adlerowie wyodrębnili trzy rodzaje zjawisk patologicznych:
przestępczość
grzech
zły smak
Kwaśniewski wyróżnił dwa typy dewiacji:
1.Pozytywną dotyczy ona naruszania norm, które jednak nie ma na celu szkodzenia, lecz przeciwnie jej celem jest dobrostan, pomyślność, rozwój. Ten typ dewiacji wyróżni kilka charakterystycznych cech:
- jest odstępstwem od normy powinności
- jest nieegoistyczna w swojej motywacji
- jest wyrazem buntu
- jej skutkiem jest pozytywna reorganizacja
Dewiacja pozytywna utożsamiana jest z takimi zachowaniami, jak: nonkonformizm, altruizm, nieprzystosowanie, innowacyjność, twórczy niepokój.
2.Negatywną jest natomiast odstępstwem od nakazu obowiązku, jest szkodliwa i destruktywna zarówno w swoich motywacjach, jak i konsekwencjach. Dewiacja negatywna byłaby właśnie przedmiotem zainteresowania patologii społecznej.
Patologia wg J. Malca- patologią społeczną jest ogół przypadków śmiertelnych, obniżenia poziomu moralnego, pogorszenia samopoczucia i strat materialnych spowodowanych naruszeniem reguł prakseologicznych, moralnych i prawnych oraz postępowaniem autodestruktywnym.
Autor ten przyjmuje 3 podstawowe kryteria oceny zjawisk dewiacyjnych:
1.Śmierć ludzi, osłabienie ich odporności fizycznej i psychicznej, wzrost zachorowalności i chorobowości, uszkodzeń ciała, nasilenie stresów.
2.Internalizację wadliwych norm i wzorców.
3.Straty mienia.
Dewiacja - łac. devio - „schodzenie z drogi”
Dezorganizacja - dotyczy zaburzenia struktur
Dezintegracja - zaburzenia w stosunkach między ludzkich, jednak związanych z funkcjonowaniem w grupach. Pojęcie te zostało wprowadzone przez Thomas i Znanieckiego, wymienili oni następujące symptomy tego procesu:
istnienie konkurencyjnych, pozostających w konflikcie norm i wartości
rozluźnienie więzi grupowych, alienacja, izolacja
rozwój techniki
spadek znaczenie instytucji religijnych
wzrost postaw roszczeniowych w zakresie praw i wartości
wzrost nałogów i unikanie kontroli społecznej i nadzoru
wzrost indywidualizmu, zanik stopniowy konformizmu
wzrost preferencji hedonistycznych, poczucia niepowodzenia, poszerzenie wolności osobistej
popularność filozofii sukcesu materialnego i wzrost postaw rywalizacyjnych
1.2Relatywizm czy rygoryzm moralny - dylematy współczesności
Rygoryzm etyczny bywa też nazywany absolutyzmem lub radykalizmem etycznym. Jako źródło praw uznaje siły wyższe, niezależne od człowieka, niepodlegające ludzkiej kontroli, tzn Boga, Absolutu, Naturę, dla tego też prawa te nie mogą podlegać negocjacji.
Przeciwieństwem rygoryzmu etycznego jest RELATYWIZM, który za podstawową zasadę uznaje równoprawność istnienie systemów normatywnych i zakłada implicite, że są one wynikiem pewnego rodzaju umowy społecznej, są więc działem ludzi.
Rygoryści etyczni wysuwają pod adresem zwolenników relatywizmu etycznego następujące zarzuty:
relatywizm prowadzi w ostateczności do kwestionowania wszelkich norm i wartości, a przynajmniej do obniżenia ich znaczenia, skoro mogą istnieć odstępstwa od reguł
rodzi poczucie pustki, ponieważ podkreślając umowność wartości, podważa znaczenie celów ludzkich dążeń
powoduje instrumentalizację wartości i norm, skoro wszystko zależy od punktu widzenia
przyczynie się do wzrostu patologii społecznej, dostarczając łatwych usprawiedliwień dla łamania norm. Proces ten dodatkowo pogłębia wysoce ceniona zasada indywidualizmu, jako że sprzyja mnożeniu się wyjątków od istniejących norm
powoduje chaos strukturalny, ponieważ niezmienne wartości i normy przestają być czytelnym drogowskazem zachowań ludzkich
Wybrane teorie dewiacji
1.TEORIA ANOMII
sformułowana przez Durkheima,
dewiacja jako efekt niedostatecznej kontroli społecznej
poszukiwanie źródeł patologii w niedoskonałości natury człowieka
cechy, które najlepiej określają człowieka w teorii anomii to egoizm i nienasycenie
internalizacją norm i wartości Durkheim nazwał „ obecnością społeczeństwa w człowieku”
anomia jednostki jest stanem w którym normy tracą znaczenie regulacyjne dla zachowań człowieka, anomia oznacza dokładnie tyle co „beznomie”, ale chodzi tutaj o motywacyjną siłę działania norm , nie zaś całkowity ich brak
Anomijnymi faktami społecznymi, są:
zjawiska, które powodują rozpad więzi między ludzkich np. rozpad rodziny
nieprzewidywalność procesów społecznych np. kryzys
brak oczekiwanych nagród za zachownie zgodne z normami społecznymi
Wg Durkheima najważniejsze pożytki płynące z obecności patologii w społeczeństwie są następujące:
stanowią one punkt odniesienia dla normy, najlepiej uświadamiają, jakie są społeczne oczekiwania wobec swoich członków
konsolidują społeczeństwo wokół obrony istniejącego systemu wartości, stanowią ważny element integracyjny
tworzą perspektywę rozwoju systemu normatywnego, pokazując inne możliwości ich zachowania( zapobiega to skostnieniu systemu i otwiera drogę do ewolucji)
Pojęcie anomii można rozumieć na trzy sposoby:
1.jako sytuację społeczną, w której normy przestają spełniać funkcję regulującą zachowania ludzi jako członków społeczeństwa
2.jako wymiar psychicznego funkcjonowania jednostki, w którym normy przestają stymulować i organizować osobiste doświadczenia społeczne człowieka
3.jako regulowanie systemu normatywnego, w którym normy i wartości tworzą taką dysharmonię, że nie są w stanie regulować realizacji ludzkich potrzeb
Richard Merton wymienia 4 rodzaje patologicznej adaptacji jednostki:
1.INNOWACJA - wybór wartości i odrzucenie norm
2.RYTUALIZM - wybierany jest przez ludzi którzy właściwie boją się wszelkich zmian. Polega na silnym przywiązaniu do sposobów osiągania wartości czyli norm. Tak silnym, że jednostka w sytuacji anomii rezygnuje z wartości (celów), koncentrując się na instytucjonalnych sposobach dochodzenia do nich.
3.WYCOFANIE - najbardziej dramatyczne forma przystosowania jednostki do sytuacji anomii. Polega na rezygnacji zarówno z kulturowo określonych celów, jak i środków ich realizacji. Dość łagodną formą wycofania może być uzależnienie, bezdomność natomiast dramatyczną będzie samobójstwo.
4.BUNT - ryzykowny sposób, może przynieść możliwość realizacji upragnionych celów, ale także może pogrążyć jednostkę ostatecznie.
2.TERIA NEUTRALIZACJI - dewiacja jako konsekwencja nadmiernej kontroli społecznej, Sykes i Matza
Sykes i Matza wyróżniają dwa systemy wartości w każdym społeczeństwie:
system wartości oficjalnych, konformistycznych, dominujących
system wartości podskórnych ( podziemnych)
Techniki neutralizacji:
1.Kwestionowanie odpowiedzialności - przestępca uznaje fakt złamania normy ale podkreśla, że działał pod wpływem wewnętrznego przymusu.
2.Kwestionowanie szkody - doszło do przestępstwa ale nikt nie ucierpiał lub ktoś poniósł małą szkodę
3.Kwestionowanie ofiary - zminimalizowanie roli ofiary, lub nawet zanegowanie jej istnienia, podkreślenie faktu, że sama ofiara prowokowała do popełnienie przestępstwa
4.Potępienie potępiających - polega na odbieraniu prawa potencjalnym sędziom do wydawania osądów o danym występku. Przesunięcie uwagi z dewiacyjnego czynu na motywy zachowania tych, którzy potępiają. ( popełniłem przestępstwo ale winny jest system który nie pozwala normalnie żyć)
5.Odwoływanie się do wyższych racji - sprawca powołuje się na wyższe dobro np. muszę ukraść aby moja rodzina miła co jeść - pobudki szlachetne
3.SYMBOLICZNY INTERAKCJONIZM
Podstawowe założenie koncepcji Meada można ująć w następujące tezy:
Nieustanne dopasowywanie rzeczywistości do potrzeb współczesnych ludzi i budowniem jej od nowa na specyficznych dla siebie warunkach
Najważniejszym elementem konstruowania rzeczywistości społecznej są interakcje, komunikacja między ludzka, dzięki której ludzie uzgadniają wspólne definicje rzeczywistości i reakcje na tę rzeczywistość.
Uzgodnienie rzeczywistości dokonuje się w procesie dialogu, negocjacji i nieustannego wzajemnego dopasowywania się,
Efektem uzgodnienie rzeczywistości są symbole, przejmowanie ról i przedmioty społeczne, które ułatwiają dalszą komunikację i harmnię.
Symbole to wspólne kody, za pomocą których ludzie się porozumiewają np. język rytuały. Przejmowanie ról jest dopasowywaniem do oczekiwań innych ludzi, ale oczekiwania te są wynikiem osobistej refleksji o tym jak jestem postrzegany przez innych.
Symbole są czynnikiem łączącym grupę, określającym ramy jej funkcjonowania.
Społeczeństwo nieustannie jest w stanie budowy. Jego potencjał modyfikacyjny jest nieograniczony, a cechą konstytutywną jest zdolność wzajemnych interakcji.
4.TEORIA STYGMATYZACJI - naznaczanie statusem dewianta, nosi również nazwę teorii etykietowania, labelizacji lub naznaczenia społecznego.
Dwa typy dewiacji wg Lemerta :
dewiacja pierwotna - naruszenie norm
dewiacja wtórna - jest wynikiem repulsywnej reakcji społecznej na owo naruszenie norm.
Ryzyko naznaczenia statusem norm dewianta zależy od następujących czynników:
1.Od tego kto naruszył normę.
2.Kto stał się ofiarą naruszenia normy.
3.Jaka norma została naruszona.
4.Kto ocenia naruszenie normy
Kształtowanie się statusy dewiacyjnego jednostki:
1.Strata społecznego zaufania i zabezpieczenia.
2.Zostanie odizolowanym od tzw. porządnych obywateli
3.Konsekwencją tego będzie utrata dotychczasowych punktów odniesień, załamanie się osobistych skryptów życiowych np. stałych dochodów.
4.Mechanizmy obronne lub mechanizmy odreagowania np. zacznie oskarżać za swoje niepowodzenia otoczenie.
5.Zacznie szukać kontaktu z osobami lub grupami które go akceptują np. inni dewianci
Warunki skutecznego naznaczania wg Garfinkla są następujące:
zarówno sprawca, jak i zdarzenie muszą być wyjęte z obszaru „normalności” i przedstawione jako zwykłe
oba elementy muszą być przedstawione w schemacie preferencyjnym tj. zarówno zdarzenie, jak i sprawca przedstawione być muszą jako nietypowe, różniące się od innych zdarzeń i innych obywateli, niegodziwie
oskarżyciel musi wystąpić jako obrońca spraw publicznych, a nie własnego interesu, obrońca interesu publicznego jest bardziej wiarygodny
oskarżyciel musi przekonać światków, że nie chodzi o incydent ale o obronę zasady, o wartości nadrzędne
oskarżyciel musi przekonać otoczenie o swoim prawie do oskarżania czy do obrony tych wartości, najlepiej jeżeli sam jest wzorem tych wartości
oskarżyciel musi zaakceptować swój dystans do osoby oskarżonej w taki sposób, aby świadkowie odczuli ten dystans
sprawce należy rytualnie odseparować od miejsca, jakie zajmował dotychczasowym porządku normatywnym, Chodzi o to żeby nie ulegało wątpliwości, że sprawca jest inny niż reszta, obcy.
5. TEOIA ZRÓŻNICOWANYCH POWIĄZAŃ - Sutherlanda ( człowiek uczy się zachowań patologicznych tak samo jak uczy się zachowań zgodnych z normami)
Tezy dotyczące kształtowania się zachowań przestępczych:
1.Zachowanie przestępcze jest wyuczone.
2.Jednostka uczy się tych zachowań w procesie interakcji, głównie werbalnej.
3.Najważniejszymi „nauczycielami” i przekazicielami wzorów zachowań są członkowie grupy pierwotnej.
4.Kształtowanie zachowań przestępczych jest oddziaływaniem wielokierunkowym, obejmującym całą strukturę osobowości jednostki tzn. wiedzę
5.Proces uczenie się zachowań przestępczych dokonuje się w wyniku takiego zdefiniowania norm prawnych, aby łatwo je było naruszać.
6.Przyswojenie wzorów przestępczych wynika z nadwyżki takich definicji prawa które sprzyjają naruszeniu norm.
7.Trwałość przyswojenia wzorów przestępczych zależy od częstotliwości pojawiania się takich wzorów, czasu ich trwania i od tego, czy podobne doświadczenia miały miejsce wcześniej. Im większa intensywność tym większe prawdopodobieństwo przyswojenia i trwałości wyuczonych zachowań.
8.Cele zachowań przestępców i nie przestępców są takie same, a mówiąc precyzyjnie są wyrazem realizacji tych samych potrzeb i wartości. Różni ich tylko sposób osiągania celów.
6. TERIA KONTROLI HISCHA
przestrzeganie norm musi się jednostce opłacać
porządek społeczny ważny jest dla jednostki dlatego, że jest on ważny dla ludzi z którymi jednostka czuje się związana
4 elementy więzi jednostki ze społeczeństwem:
1.przywiązanie ( emocjonalna więź)
2.zobowiązanie
3.zaangażowanie
4.przekonanie
7.Dewiacja jako akt wyboru ( koncepcja ponownego przemyślenia/ dobrowolnej poprawy)
Podstawowe założenia koncepcji ponownego przemyślenia:
człowiek jest istotą autonomiczną i jego zachowanie jest aktem wyboru
stosunki społeczne we wszystkich ważnych dla życia zbiorowego aspektach reguluje określone prawo, stronami zaś są jednostki i instytucje kontroli społecznej
przestępstwo, jak każde inne zachowanie jest wyrazem wolnej woli jednostki - jeśli jednostka chce być dewiantem to ma do tego prawo
przedmiotem uregulowań prawnych powinno być wyłącznie zabezpieczenie społecznie innych ludzi i ich dóbr przed szkodliwym działaniem jednostki - nikt nie ma prawa wpływać na decyzje dewianta dotyczące własnej osoby
egzekucja prawa powinna być bezwzględna, bez wyjątków i powinna ograniczać się wyłącznie do ustawowej sankcji za jego naruszenie tzn kary
zaburzenie czy problemy psychiczne nie tłumaczą bezpośrednio przyczyn naruszania prawa, ten związek jest konsekwencją określonej interpretacji zaburzenia która oparta jest na umownych przesłankach, bez gwarancji ich trafności
państwo nie powinno sobie brać prawa do resocjalizacji czy psychokorekcji dewianta
wszelkie postępowanie naprawcze, reso, rehabilitacyjne należy podejmować wyłącznie na wniosek dewianta lub za jego zgodą