Instytucje życia społecznego to organizacje powołane do życia przez samo społeczeństwo w celu zaspokajania ich różnego rodzaju potrzeb i regulowania stosunków społecznych. Instytucje zapewniają wewnętrzna spójność danej zbiorowości. Społeczeństwo samo powołuje różne instytucje w zależności od potrzeb i sytuacji.
Instytucje społeczne są konsekwencją dłużej trwających stosunków społecznych i stanowią kolejny etap rozwoju więzi.
Instytucje umożliwiają człowiekowi zaspokajanie potrzeb, regulują jego działanie, zapewniają ciągłość życia zbiorowego i integrują ludzi podtrzymując między nimi więź społeczną. Instytucje społeczne - to zespoły urządzeń materialnych, ogół środków działania i wybrane, powołane do spełnienia określonych funkcji osoby działające w imieniu grupy.
Elementy instytucji społecznych:
personalne to osoby lub grupy osób powołane dla załatwienia spraw ważnych dla całej zbiorowości,
czynnościowe czyli ogół form organizacyjnych i sposobów wykonywania czynności przez jednostki w imieniu zbiorowości,
i bazy materialne a więc budynki, urządzenia, budżet; społeczne.
Warunkami skutecznego działania instytucji są:
- wyraźne określenie celu i zakresu wykonywania czynności,
- racjonalny podział pracy i racjonalna organizacja wewnętrzna instytucji,
- uniezależnienie wykonywanych czynności od interesów,
- uznanie i zaufanie dla pracowników.
Warunki współistnienia instytucji to wewnętrzna integracja w państwie.
Instytucje można podzielić na nieformalne i formalne.
nieformalne to takie które nie mają prawnych podstaw a ich funkcjonowanie regulują normy przyjęte zwyczajowo przez zbiorowości. Np. dzieci bawiące się na podwórku, powołują zazwyczaj swojego przywódcę, który kieruje zabawami. Mamy tu do czynienia z instytucją, jednakże funkcje, ani jej środki i metody działania, nie zostały ujęte w sformalizowanych przepisach, mających za sobą gwarancje trwałej organizacji szerszej grupy.
Natomiast formalne to te które prawnie utworzono i przepisami uregulowano ich działalność oraz ogólne zasady organizacyjne, np. naród wybierajmy głowę państwa, gdzie zakres jego obowiązków, funkcji, środki i metody działania są drobiazgowo uregulowane przepisami prawa.
Ze względu na funkcje i rodzaj zaspokajanych potrzeb instytucje można podzielić na: ekonomiczne, polityczne, wychowawcze i kulturalne, socjalne, religijne i totalne.
ekonomiczne to instytucje zajmujące się produkcją i podziałem dóbr, usługami, obiegiem pieniądza i organizacją pracy, np. handel, jest chyba jedną z pierwszych instytucji powstałych w społeczeństwie, ludzkość od zawsze potrzebowała pożywienia, a nie zawsze miała pod dostatkiem potrzebne produkty, tak, więc powstała instytucja rynku, bazaru w końcu sklepu, gdzie jedna grupa ludzi świadczy usługi na rzecz innej grupy społecznej. Innym przykładem instytucji społecznej, jest zakład pracy, gdzie produkuje się dobra dla społeczeństwa, fryzjer, szewc - grupa ludzi świadcząca usługi na rzecz innych,
instytucje polityczne wiążą się ze zdobywaniem, wykonywaniem i utrzymywaniem władzy,
np. grupa ludzi u władzy rządząca państwem w imieniu społeczeństwa, wybierana przez społeczeństwo, mająca za zadania uchwalanie reform, przepisów prawa, regulujących życie ludzi, zbiorowości itd.
wychowawcze i kulturalne to instytucje których celem jest podtrzymywanie i rozwijanie dziedzictwa kulturowego, socjalizacja i wychowanie, przykładem mogą być szkoły, mające na celu wychowanie i wykształcenie społeczeństwa, również rodzina jest instytucją wychowawczą, jedną z pierwszych i być może najważniejszą i decydującą o wychowaniu i kulturze młodego człowieka, pozostałe to np. domy kultury, instytucje naukowe i artystyczne zapewniające zaspokojenie pozostałych potrzeb społeczeństwa, również kluby osiedlowe, to małe instytucje zapewniające, zapełnienie czasu, jak również rozwój zainteresowań młodych ludzi
instytucje socjalne - opiekuńczo wspomagają ludzi o ograniczonej sprawności i instytucje powoływane są do rozwiązywania ważnych problemów społecznych, przez socjalne rozumiemy te wszystkie, które organizują dobrowolne zrzeszenia, społeczności lokalne i kluby. Dobrym przykładem może być zrzeszenie Anonimowych Alkoholików, gdzie ludzie znający ten problem ze swojego życia, starają się pomóc innym. Ośrodki MONAR-u, to również instytucje socjalne, powstałe w wyniku zapotrzebowania na taką pomoc, i odizolowania się reszty społeczeństwa od narkomanów, w ośrodkach tych pomaga się im zrozumieć swoje problemy, sens życia, odnaleźć siebie i swoje miejsce w społeczeństwie.
W końcu instytucje religijne, które organizują stosunek człowieka do wiary, np. kościół u katolików wywiera przemożny wpływ na ich życie, z góry określając rzeczy dobre i złe, stwarza system dominujących wartości, w pewnym sensie wartości religijne dominują nad innymi wartościami.
Na końcu chcę wspomnieć o instytucjach totalnych, które stanowią większe ograniczenia niż inne, ich ograniczający (totalny) charakter symbolizuje fizyczne bariery uniemożliwiające kontakt ze światem zewnętrznym, i tak mamy np. 1) inst. powołane do opieki nad osobami niedołężnymi i nieszkodliwymi (domy starców), 2) instytucje dla osób niezdolnych do samego zatroszczenia się o siebie (zakłady psychiatryczne), 3) inst. dla ochrony społ. przed szkodzeniem mu w sposób świadomy (więzienie), 4) inst. powołane do zadań czysto technicznych (koszary), 5) dla osób, które świadomie wycofały się z czynnego życia (klasztory).
W instytucjach totalnych, naszym zdaniem jednym z ciekawszych przykładów jest więzienie.
Najkrócej instytucje totalne można by scharakteryzować, jako te, które ingerują we wszystkie dziedziny życia osób w nich przebywających, ograniczają ich wolność i wyznaczają ramy całego ich funkcjonowania. Trudno się nie zgodzić, że więzienie dokładnie odpowiada temu opisowi.
Szereg cech, jaki posiadają ogólnie pojęte instytucje totalne, które z całą pewnością można by przypisać więzieniu, to np.:
Podział na podwładnych i personel, którzy tworzą dwa wyraźnie oddzielone światy. W przypadku więzienia odrębność świata więźniów i funkcjonariuszy służby więziennej to element chyba najbardziej rzucający się w oczy. Obie te grupy mają za sobą zupełnie odmienny, najczęściej sprzeczny zestaw celów, norm i wartości, a między nimi istnieje stałe napięcie niekiedy przeradzające się w otwarty konflikt
Ściśle zaplanowany czas w ciągu dnia
Istnienie ścisłego regulaminu określającego ramy życia w instytucji, czyli to, co można i to, czego nie wolno robić.
System kar i nagród premiujący określone zachowania, zwłaszcza uległości wobec działań personelu
Ograniczony kontakt ze światem zewnętrznym, często traktowany jako specyficzna nagroda np. za dobre sprawowanie
Ważnym elementem jest także przymus wykonywania przez więźniów określonych czynności. Więzienia bez wątpienia można określić jako zakłady przymusowego przekształcania osobowości. Co więcej, wydaje się, że jest to jedno z ich podstawowych zadań.
Świat podwładnych, a więc w naszym wypadku więźniów również posiada pewne specyficzne cechy. Wynika to z faktu egzystencji na fizycznie małym obszarze dużej ilości osób pozbawionych intymności, żyjących w zuniformizowanej i ujednoliconej gromadzie. Wytwarza się nieformalna struktura świata podwładnych skierowana w dużej mierze przeciwko personelowi, posiadająca swoją hierarchię tworzoną właśnie na wzór hierarchii personelu. Życie więźniów na tyle mocno różni się od ich życia na wolności i wymaga daleko idącej rezygnacji z pełnienia wcześniejszych ról, że muszą oni stosować szereg technik adaptacyjnych pomagających w poprawnym funkcjonowaniu w nowych warunkach. Można tu wymienić wycofanie się, bunt, zadomowienie, konwersję i zimną kalkulację. Ludzie ci podczas pobytu w więzieniu uczą się realiów nowej rzeczywistości, takich choćby, jakie są wymagania ich nowych ról zarówno formalnych jak i nieformalnych, tego jak wygląda nieformalna struktura więźniów, jak funkcjonuje system kar i nagród, czy jak zorganizować sobie na drodze rzecz jasna nieoficjalnej uzyskiwanie pewnych zakazanych gratyfikacji. Im jednostka lepiej dostosuje się do wyznaczonych jej ram działania tym większą ma szansę na osiągnięcie wyższej pozycji w strukturze nieformalnej.
Systemy instytucji zapewniają zaspokajanie potrzeb członków zbiorowości, regulują ich zachowania i zapewniają rozwój zbiorowości jako całości. Aby zaspokoić swoje potrzeby jednostki musza uczestniczyć w wielu instytucjach automatycznie dążąc do ich scharmonizowania. W zależności od rodzaju społeczeństwa, mamy do czynienia z dominacją np. instytucji politycznych lub ekonomicznych ( kraje o wysokim stopniu rozwoju), natomiast w krajach o niskim stopniu rozwoju, wykształcenia, samoświadomości, gdzie doskonałym przykładem mogą być kraje muzułmańskie, instytucje religijne są nadrzędne nad innymi instytucjami, niejednokrotnie są jedynymi wyznacznikami życia codziennego.
Szczególnie ważny jest problem współdziałania i elastyczności układu instytucji, tak, aby nie krępowały koniecznego postępu, innowacji i aby nie stały się instytucjami krępującymi życie zbiorowości. I znów na przykładzie krajów arabskich widzimy, że instytucje religijne, wręcz fanatyzm blokują rozwój tych państw i normalne życie społeczeństwa.
Tak, więc widzimy, że całym naszym życiem kierują instytucje, ważne jest tylko odpowiednie wyważenie proporcji i zdrowego podejścia do poszczególnych instytucji życia społecznego!