Trzy koncepcje określające zakres i przedmiot badań logopedii Koncepcja medyczna - ogranicza zakres przedmiotu badań logopedii do zaburzeń profilaktyki i korekcji mowy;Koncepcja pedagogiczna - Rozszerza obszar medyczny o problemy kształtowania mowy u dzieci z upośledzeniem słuchu oraz zagadnienia dotyczące porozumiewania się głuchoniewidomych;Koncepcja holistyczna - polega na traktowaniu logopedii jako samodzielnej nauki zajmującej się wszystkimi aspektami mowy.W obrębie tak pojmowanej logopedii wchodzą w skład następujące działy: teoria mowy; embriologia mowy - kształtowanie się mowy w ontogenezie; nauczanie mowy dzieci z różnymi upośledzeniami; językowe porozumiewanie się głucho-niewidomych; percepcja wypowiedzi słownych oraz pisemnych; fonetyka artykulacyjna, artystyczna i wizualna; zaburzenia komunikacji; kultura żywego słowa. Z koncepcją holistyczną wiążą się definicje logopedii, zgodnie z którymi jest to nauka: o kształtowaniu prawidłowej mowy, usuwaniu wad wymowy i nauczaniu mowy w przypadku jej braku lub utraty; która tłumaczy odstępstwa od normy w rozwoju mowy. L.teoretyczna - integruje wyniki badań poświęconych komunikacji językowej i jej zaburzeniom w ramach różnych dyscyplin naukowych, wskazuje możliwości wykorzystania w praktyce.L. stosowana - rozwija kompetencje językowe i komunikacyjne, likwiduje zakłócenia i zaburzenia komunikacji językowej oraz przeciwdziała ich psych. i społ. Skutkom L. ogólna - zajmuje się kształtowaniem prawidłowej mowy i doskonaleniem mowy już ukształtowanej L.specjalna - zajmuje się usuwaniem wad wymowy, nauczaniem mowy w przypadku jej braku lub utraty, zaburzeń głosu, trudności w nauce pis. i czyt.L.wychow. - zajmuje się zapobieganiem patologii mowy i głosu L.art. - interesuje się ekspresją słowną
L.korekcyjna - zajmuje się usuwaniem zaburzeń mowy i głosu, zwalczaniem trudności w nauce czyt i pis, nauczaniem mowy dzieci z upośl umysł Surdologopedia - zajmuje się kształtowaniem i rozwojem mowy u osób wykazujących zaburzenia słuchu Wśród specjalistów logopedów znajdują się:logopeda ogólny - spec w zakresie ogólnej diagnozy i terapii zaburzeń komunikacji; surdologopeda - spec w zakresie diagnozy i terapii logopedycznej osób z uszkodzeniami słuchu; neurologopeda - spec w zakresie diagnozy i terapii logopedycznej osób z afazją, alalią, dysartią oraz diagnozy i terapii mowy osób z porażeniem mózgowym;balbutologopeda - spec w zakresie diagnozy i terapii logopedycznej osób jąkających się jak również z innymi zaburzeniami płynności mówienia; ologofrenologopeda - spec w zakresie diagnozy i terapii logopedycznej osób upośledzonych umysłowo, osób autystycznych, osób z mutyzmem, a także chorych psychicznie; ortoepik - spec w zakresie kultury żywego słowa;glottodydaktyk - spec w zakresie wychowania językowego dzieci Etapy rozwoju mowy okres melodii Formami wokalnymi, które poprzedzają mowę właściwą są krzyk, głużenie, gaworzenie i echolalia. Towarzysza im mimika i gest. Głużenie pojawia się ok. 2-3 m-ca w momentach zadowolenia. Jest to spontaniczna aktywność głosowa w wyniku której pojawiają się dźwięki dające się porównać do samogł, spółgł czy grup głosk. Gaworzenie, ok. 5-6 m-ca polega na wymawianiu zespołów sylab nie posiadających jeszcze określonego znaczenia. Echolalia, ok. 9 m-ca, polega na tym, że dziecko przejawia tendencje do powtarzania własnych lub usłyszanych słów. Pojawia się, gdy dziecko rozumie co mówią inni.okres wyrazu Wzrasta sprawność motoryczna dziecka. Mowa staje się w coraz większym st. narządem myślenia. Zadaniem dorosłych jest czuwanie, inf, korygowanie. W tym czasie dziecko używa wszystkich samogł poza nosowymi. Ze spółgł wymawia dwuwargowe, środkowo-językowe, miękkie i tylno-językowe. W wieku 14-15 m-cy dziecko zaczyna wypowiadać coraz więcej wyrazów. Początki mowy wcześniejsze u dz niż u chł. Można zaobserwować początki mowy spontanicznej. Z końcem tego okresu słownik dziecka zawiera kilkadziesiąt wyrazów, w większości rzecz.okres zdania Dziecko powinno wymawiać wszystkie samogł. Spółgł trudniejsze zastępowane są łatwiejszymi. Pojawiają się spółgłi z, s, c, dz. Samogł jeszcze mogą być wymawiane niewłaściwie. Spółgł „r” zastępowana jest przez j, l albo ł. Mowa dziecka jest zrozumiana nie tylko dla najbliższych. Zdania są krótkie. Słuch fonematyczny jest na tyle wyrobiony, że dziecko wie, jak dana gł powinna brzmieć choć nie potrafi jej prawidłowo wypowiedzieć.Okres swoistej mowy dziecięcejMowa jest w pewnym stopniu ukształtowana. Artykulacja coraz bardziej zbliża się do prawidłowej. Samogł e i o mogą być zastępowane przez a. Spółgł sz, rz, cz, dż, najczęściej zastępowane są przez s, r, c, dz lub ś, ć, ź, dź. R nie jest wymawiane. Gr spółgł są bardzo często upraszczane. W mowie dzieci 4-letnich występują te same zniekształcenia co u 3-latków, ale w mniejszym stopniu. Utrwalają się spółgł s, z, c, dz. Mowa dziecka 5-letniego jest zrozumiała. Głoski sz, rz, cz, dż zaczynają się ustalać. Grupy spółgł mogą być jeszcze opuszczane w nagłosie i śródgłosie wyrazu. Typowe odrębności językowe w mowie 3-5-letnich dzieci: opuszczanie sylaby początkowej lub końcowej; przestawki głoskowe; tworzenie nowych wyrazów ze skrzyżowania dwóch; zniekształcenie wyrazów; tworzy zgrubienia; tworzy neologizmy. Dojrzałość szkolna Dziecko opuszczające przedszkole powinno:mieć mowę w pełni uformowaną pod względem fonicznym;dysponować stosunkowo dużym zasobem słownictwa;poprawnie budować zdania;mówić z właściwą intonacją.Szkoła wymaga od dziecka:opanowania materiału nauczania w określonym czasie i w określony sposób;skupienia uwagi, panowania nad reakcjami emocjonalnymi, ograniczenia ruchliwości dziecięcej;względnej samodzielności ze szczególnym uwzględnieniem podstawowych sprawności manualnych.W kategoriach logopedycznych oznacza to: zahamowania wypowiedzi spontanicznych;oderwanie mowy od działania;względny zastój w rozwoju mowy spowodowany nauką czytania i pisania; Szczególne trudności w sprostaniu tym wymaganiom mają dzieci niedosłyszące, lękliwe, znerwicowane, jąkające się, nadpobudliwe ruchowo.Nieprawidłowy rozwój mowy i jego przyczyny 3 grupy dzieci z nieprawidłowym rozwojem mowy: mówienie z opóźnieniem choć wymowa od razu prawidłowa; mowa we własnym czasie, ale nieprawidłowa; mowa z opóźnieniem i długo nieprawidłowa.Opóźnienie mowy zapowiadają następujące symptomy:późniejsze pojawienie się gaworzenia, zdań i pierwszych słów; ubóstwo słownika; nieprawidłowa gramatyka; przedłużający się okres wymowy dziecięcej. ///Czynniki powodujące opóźnienie rozwoju mowy dzieli się na wew i zew pochodne. Do wew pochodnych zalicza się dziedziczności. Do zew pochodnych - choroby przebyte w 1 roku życia hamujące rozwój ruchowy. Podstawę prawidłowego rozwoju mowy stanowi dobry słuch fonemat. Rozwój mowy ściśle związany jest z poziomem rozwoju ruch dziecka.. Mowa nie może rozwijać się prawidłowo u dzieci z opóźnieniem i upośledzeniem rozwoju umysł. Istotny wpływ na rozwój mowy mają czynniki emocjonalne. Rodzice albo dziadkowie oczekują, że dziecko sprosta nadziejom i ambicjom, jakie w nim pokładają. Dziecko, które nie radzi sobie z takimi oczekiwaniami staje się ciche, drżące, jego mowa załamuje się, jest lękliwe. Cechy mowy opóźnionej:ograniczenie zasobu dźwięków;zniekształcenie fonetyczne budowy wyrazów.
Zaburzenia mowy można podzielić na:zew i wewpochodne;Przy zaburzeniach mowy zew pochodnych nie stwierdza się defektów anatomicznych czy psychoneurologicznych. Do czynników powodujących zaburzenia mowy pochodzenia zew należą:brak podniety do mówienia;nadmiar bodźców słownych wywołujący reakcją obronną w formie niechęci do mówienia;naśladowanie złych wzorów;niewłaściwe reakcje otoczenia na pierwsze wypowiedzi dziecka.Główne rodzaje zaburzeń mowy wewz pochodnych są następujące: afazja - częściowa lub całkowita utrata umiejętności posługiwania się językiem. Łączą się z tym trudności z ponownym nauczeniem się języka;alalia - uszkodzenie struktur korowych następuje jeszcze przed rozwojem mowy i umożliwia jej normalny rozwój. Mowa rozwija się z opóźnieniem. Dziecko nie mówi, posługuje się krzykiem, gestem, onomatopejami lub kilkoma wyrazami z własnego słownika. Może trwać do 7 a nawet 14 roku życia;dyslalia - dziecko nie potrafi poprawnie wymawiać wyrazów, zasób słów - dość duży;dyslalia ekspresywna - może jej towarzyszyć ogólna niesprawność motoryczna lub niezręczność; dyslalia percepcyjna - charakteryzuje się trudnościami w rozumieniu mowy, zaburzeniami w zakresie słuchu fonemat, słaba pamięcią słuchową; dysartria -Mowa jest skandowana, o nierównym rytmie albo zwolniona i monotonna lub też jest tak szybka, że aż nie zrozumiała; anartia - brak rozwoju mowy lub utrata już nabytych umiejętności; nerwice mowy - mutyzm, afonia, jąkanie; oligofazja - niedokształcenie mowy spowodowane upośledzeniem umysłowym; schizofazja - mowa osób mających zaburzenia myślenia spowodowane chorobami psychicznymi; dysglosja - zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania. Mutyzm Uporczywe milczenie. Zjaw braku lub ograniczenia mówienia występujące u osób, które poprzednio posługiwały się mową. Osoby te zwykle zachowują zdolność rozumienia. Pojawia się rzadko u dzieci o prawidłowym rozwoju psych. Wg Ireny Styczek mutyzm pojawia się najczęściej między 3 a 5 rokiem życia, ale może pojawić się również później. W przypadku wad wymowy niechęć do mówienia może mieć charakter przemijający. Czasem jednak niechęć do mówienia pogłębia się co zwiększa dystans między dzieckiem a jego środowiskiem. Wyróżnia się mutyzm częściowy i całkowity. Mutyzm częściowy Dziecko nie odzywa się do niektórych osób. Rozmawia z młodszymi i słabszymi. Czasem w ramach mutyzmu wybiórczego występują przypadki mutyzmu sytuacyjnego. Po zaakceptowaniu nowego środowiska mutyzm mija. W mutyźmie wybiórczym dziecko zachowuje dystans w stosunku do otoczenia, a na próby nawiązania kontaktu reaguje krzykiem lub ucieczką. Mutyzm całkowity Dziecko zupełnie nie mówi, w żadnej sytuacji. Nie obserwuje się zaburzeń w budowie i funkcji narządów mowy, trudności motorycznych. Mutyzm całkowity ma podłoże psych Mutyzm nie zawsze jest powodowany jednym silnym bodźcem. Bywa, że u jego podstaw leży szereg pozornie drobnych, jednak bolesnych dla dziecka przeżyć. W przypadku mutyzmu nie należy stosować wobec dziecka żadnych form przymusu i kar. W przypadku każdego rodzaju mutyzmu należy mówić do dziecka, organizować sytuacje komunikacyjne prowokujące do interakcji. Dziecko najczęściej nie wie dlaczego milczy. Dziecka z mutyzmem nigdy nie zostawiamy bez wsparcia i pomocy. Jąkanie Wada wymowy przejawiającą się zaburzeniami płynności mowy na skutek występowania skurczów mięśni biorących udział w mowie. U jąkającego się występują poza tym pewne zmiany psych związane z procesem komunikowania się z ludźmi. Czas trwania skurczu przy średnim jąkaniu może trwać 0,2-12,6 sek. W ciężkich przypadkach nawet do 90 sek. Skurcze mogą obejmować wszystkie mięśnie aparatu mownego albo występują silniej w jednej z grup mięśniowych. Najczęściej są to skurcze przepony. Powodują one zaburzenia w oddychaniu polegające na zatrzymaniu oddechu, na sapaniu przy szeroko otwartych ustach, na nieregularnym oddychaniu oraz na mówieniu na wydechu. Skurcze mięśni fonacyjnych, czyli krtaniowych uniemożliwiają otwarcie lub zamknięcie mięśni co utrudnia wydobycie głośni. Jąkanie kloniczne Powtarzanie elementów w mowie. Jąkanie kloniczne jest początkowym stadium jąkania, które nasilając się przechodzi w jąkanie toniczne Jąkanie toniczne po wyartykułowaniu pierwszej cząstki wyrazu następuje skurcz i dopiero kiedy minie ma miejsce gwałtowne wyrzucenie pozostałej części wyrazu.
Skurcze mięśni narządów artykulacyjnych mające charakter toniczny powodują przerwy w mowie, ponieważ uniemożliwiają wykonanie odpowiedniego ruchu warg, języka czy szczęki dolnej. Natomiast przy skurczach klonicznych ten sam ruch zastaje powtórzony parokrotnie. Przy jąkaniu mogą występować skurcze mięśni twarzy, szyi, tułowia i kończy. Niektórzy wykonują pewne ruch świadomie w celu ułatwienia sobie mówienia lub przezwyciężenia albo przeczekania skurczu. 3 stopnie jąkania: lekkie - brak lęku mówienia. Jąkanie występuje tylko w stanie podniecenia i przy szybkiej mowie; średnie - jąkający się usiłuje przezwyciężyć trudności w mówieniu. Przez co tylko je powiększa. Jąkanie jest nieznaczne, ale występuje stale, a podczas emocji wzmaga się; ciężkie - przejawia się tym, że skurcze i ruchy towarzyszące utrwalają się i przechodzą w nawyk. Występuje zawsze. Jakanie powoduje silne nerwice i zmiany w psychice. Przyczyny jąkania teorie rozwojowe - jąkanie powstaje w okresie kształtowania się mowy na skutek specyficznych czynników oddziałujących na dziecko. U 60% jąkających się wada powstała w wieku przedsz. Utrwalenie nawyków niepłynności mówienia następuje na skutek nieprawidłowych oddziaływań wychow. Na nieudane próby mówienia dziecko reaguje emocjonalnie. Powtarza niektóre tak długo, aż wymówi je poprawnie, ale czasem efektem tego powtarzanie jest jąkanie; teorie organiczne - jąkanie jest wynikiem nieprawidłowości w centralnym układzie nerwowym. Niektórzy badacze wymawiają 2 przyczyny jąkania: wewnętrzne (dziedziczne skłonności) i zewnętrzne (spowodowane przez szok, strach, uraz lub chorobę);teorie neurotyczne - jąkanie jest objawem nerwicy. Czynniki nerwicujące mają działania hamujące, które wpływa na proces oddychania. Zahamowanie oddechu przenosi się na aparat głosowy; teorie psychologiczne - jąkanie jest reakcją nabytą. Do czynników psychologicznych powodujących jąkanie zaliczamy: brak poczucia bezpieczeństwa; lęk przed ludźmi; lęk przed mówieniem; nadmierna autokontrola procesu mówienia; wyczekiwanie porażki. Okresy występowania jąkania między 3 a 6 rokiem życia w czasie nasilonego rozwoju mowy; moment pójścia do szkoły; okres dojrzewania. Poza tym jąkanie może pojawić się w różnych okresach życia ludzkiego. Może minąć samoistnie.Nieprawidłowości zgryzu Nieprawidłowości zgryzowe i zębowe mogą utrudniać lub uniemożliwiać prawidłową artykulację głosek dentalizowanych, tzn. tych, przy których górne i dolne siekacze zbliżone są do siebie. Takie ustawienie szczęk zwane dentalizacją występuje przy wymawianiu 12-stu spółgł. polskich (s, z, c, dz, ś, ź, ć, dź, sz, rz, cz, dż). Nieprawidłową artykulację spółgł.dentalizowanych określa się seplenieniem.SeplenienieZniekształcona wymowa spółgł. zębowych: s, z, c, dx. Nieprawidłowa wymowa spółg. dziąsłowych: sz, rz, cz, dż i środkowo-językowych: ś, ź, ć, dź. Opuszczanie - w ogóle nie realizowane mogą być tylko niektóre gł. dentalizowane, albo w ogóle wszystkie przy rozszczepie podn. Zastępowanie - zastępowanie pewnych gł. przez inne, np. spółgł. sz, rz, cz, dż zastępowane są przez s, z, c, dz lub oba wczesniej wymienione szeregi są zastępowane przez ś, ź, ć, dź. Zastępowane mogą być spółgł. szczelinowe przez zwartoszczelinowe, tzn. s, z, ś, ź, sz, rz przez c, dz, cz, dż, ć, dź. Spółgł. dentalizowane dźwięczne mogą być zastępowane przez bezdźwięczne. Zniekształcenia gł. dentalizowanych powstają najczęściej w czasie rozwoju mowy.Przyczyny seplenienia:nieprawidłowości w budowie anatomicznej narządów mowy;zniekształcone warunki jamy ustnej w czasie wymiany zębów;zły słuch, w tym również słuch fonematyczny;niedostateczna sprawność pewnych mięśni języka;niedrożność nosa;ssanie palca lub karmienie dziecka niewłaściwym smoczkiem;naśladowanie złych wzorów.Seplenienie wargowo-zębowe Dźwięk podobny do ostro brzmiącego f. Powstaje wskutek przeciskania się powietrza wydechowego przez małą szczelinę utworzoną między dolną wargą a górnymi siekaczami lub między górną wargą a dolnymi siekaczami. Język nie bierze udziału w artykulacji. Przy artykulacji czubek języka wsuwa się między zęby w linii środkowej lub bocznej.Seplenienie przyzębowe Przednia część języka układa się płasko i rozproszone powietrze wypływa szerokim strumieniem wytwarzając dźwięki przytępione.Seplenienie boczne Charakteryzuje się nieprzyjemnym brzmieniem gł. zbliżonym do bezdźwi. l lub li. Artykulacja polega na niesymetrycznym ułożeniu całego języka. Szczelina nie tworzy się w linii środ. lecz z boku. Niesymetrycznie układają się również wargi rozchylając się w miejscu wypływa powietrza. Wyróżniamy 2 rodzaje seplenienia: ze zwarcie przednim(język układa się tak jak przy spółgłosce l); ze zwarciem tylnim(czubek języka znajduje się na dole jamy ustnej, a środek unosi się ku podn. i zwiera z nim)Rozszczep podn.Wrodzona wadą rozwojową. Polega na niecałkowitym zrośnięciu się płytek tworzących podn. tw. i fałdów tworzących podn. miękk. Rozszczep może dotyczyć tylko podn. mięk., podn. mięk. i tw. lub może być całkowity i wtedy obejmuje podn. mięk., tw., dziąsła i wargi. Rozszczep całkowity może być jednostronny lub obustronny. Przy rozszczepie często powstają wady zgryzu, anomalie zębowe i niedosłuch. Nosowanie otwartePowstaje przy niedostatecznym oddzieleniu jemy ustnej i nosowej. Wyróżniamy nosowanie:organiczne(może być wywołane rozszczepem, zbyt krótkim podn., brakiem języczka lub całkowitym albo częściowym porażeniem mięśni podn.);funkcjonalne(spowodowane może być brakiem kontroli słuchowej u słabo słuszących).Nosowanie zamknięte Cechą charakteryst. jest brak nosowości przy głoskach nosowych. Zmienia się barwa głosek ustnych z powodu zmienionych warunków anatom. jamy nosowej lub gardłowej. Przyczyny niedrożność jamy nosowej. Usunięcie nosowania zamkniętego polega na zlikwidowaniu przyczyny wywołującej niedrożność nosa względnie górnej części gardła.Reranie-rotacyzm Przyczyny: niedostateczna sprawność ruchowa języka i złe wzorce. Artykulacja gł. r polega na 1, b. szybkim i delikatnym dotknięciu czubkiem języka do dziąseł przy jednoczesnym drganiu wiązadeł głos. Większość dzieci przyswaja sobie r dopiero ok. 3-5 r. Ż. Jeżeli zjaw. to trwa dłużej niż do 6-7 r. Ż można mówić o dyslalii. Do rerania zalicza się: r wargowe(może być 2warg. lub wargowo-zębowe);r międzyzębowe (polega na drganiu czubka języka wsuniętego między zęby);r policzkowe (przy jego wymawianiu prąd powietrza skierowany w bok wprowadza w drganie policzki);r języczkowe (drgania wykonywane są przez języczek. Język jest nieruchomy, podn. uniesione);r podniebienne (polega na zbliżeniu tylnej części języka do podn. mięk.);r gardłowe (powstaje między odsadą języka a tylnią ścianą gardła).Mowa bezdźwięczna Wymawianie gł. dźwięcznych bezdźwięcznie. Przyczyny: zaburzenia słuchu fonemat.Kekanie i geganie Nieprawidłowa wymowa spółgł. k i g. Wymawiane są jak t i d, opuszczane lub artykułowane ze zwarciem krtaniowym.Szeplenienie Wadliwe wymienianie gł. s, z, c, dz, które zastępowane są sz, rz, cz, dź.Lelanie Wadliwa wymowa spółgł. l, która zastępowana jest j.Łełanie Wadliwa wymowa spółgł. ł, która wymawiana jest jak u lub j.
1