Artykuł: http://www.wychowawca.pl/miesiecznik/09-129/08.htm nr 09 2003

W zgodzie z naturą i samym sobą

Program pracy z dziećmi nadpobudliwymi psychoruchowo

W programie bierze udział grupa dzieci nadpobudliwych psychoruchowo, często o wzmożonej ruchliwości (hiperaktywności), z zespołem ADHD; także dzieci nadwrażliwe, znerwicowane, z zaburzeniami emocjonalnymi.

Najbardziej widoczne cechy w zachowaniu tych dzieci:

niepohamowana chęć ruchu,

nadmierna ekspresja siły (bywają agresywne),

obniżona zdolność koncentracji,

nagłe rozproszone uwagi, otwarcie na bodźce,

pośpiech w myśleniu i odczuwaniu,

brak lęku przed niebezpieczeństwem,

nieumiejętność przestrzegania reguł współżycia w grupie,

słaba wola,

nieumiejętność ponoszenia porażek, brak odporności psychicznej w sytuacji przegranej,

brak cierpliwości, łatwo i często denerwują się,

dominacja w grupie, lubią przewodzić.

Podstawy programu

Cały program zbudowany jest na 3 filarach:

1. Wychowawca wykorzystuje to, co w dziecku jest najmocniejsze, odkrywa jego mocne strony, potencjał, który posiada. W sposób racjonalny stara się także wykorzystywać jego nadmierną energię, nieustającą ruchliwość.
2. Drugim filarem będącym oparciem dla dziecka z trudnościami w zachowaniu jest grupa. Uczestnik w czasie trwania programu nabiera zaufania do grupy. Ma świadomość, iż jest przez nią akceptowany, może kształtować poczucie własnej wartości. Między uczestnikiem programu a grupą następuje swoista symbioza: dziecko nadpobudliwe uczy się żyć w grupie, liczyć z innymi, dostrzegać potrzeby innych. Grupa natomiast uczy się tolerancji dla "inności", ćwiczy się w cierpliwości, umiejętności rozwiązywania konfliktów.
3. Trzecim sojusznikiem w pracy z dzieckiem nadpobudliwym jest środowisko naturalne. Wychowawca wykorzystuje w zajęciach czynniki występujące w przyrodzie: naturalne środowisko (duże, bezpieczne przestrzenie, krajobrazy z przewagą spokojnych barw - zieleń, błękit, rzeźba terenu - pagórki, zbocza, potoki, źródełka), różnorodne elementy: kamienie, zwalone drzewa, patyki, odgłosy natury itd.
Aby program mógł być zrealizowany, potrzebny jest mądry i czujny wychowawca - lubiany przez grupę, będący dla niej autorytetem, uczestniczący w jej życiu. Obecny wśród dzieci, w ich zabawach i troskach - nieraz jednak usuwający się w cień, by sami mogli rozwijać własną inicjatywę i samodzielność.

Organizacja zajęć

Prowadzone są dwa rodzaje zajęć:
1. Zajęcia stymulujące ruch, wykorzystujące energię dziecka, jego ruchliwość.
2. Zajęcia wyciszające, pozwalające na uspokojenie "rozedrganego wnętrza", prowadzące do odprężenia, a w efekcie do autokontroli i panowania nad sobą.
Najlepszą terapią jest zapobieganie.
Kiedy dziecko się denerwuje?

gdy jest niesprawiedliwe traktowanie albo źle zrozumiane,

gdy inni się z niego wyśmiewają,

gdy jest osamotnione,

gdy ciąży na nim duża odpowiedzialność,

gdy jest nieustannie kontrolowane,

gdy się boi,

gdy jest zmęczone,

gdy zabawa przebiega nie po jego myśli,

gdy ma nieodpowiednie towarzystwo.

Realizacja programu "w zgodzie z naturą i samym sobą"

A. Zajęcia ruchowe eliminujące agresję (agresja staje się akceptowalną częścią naszej osoby dzięki dopuszczeniu agresywnych impulsów i przetwarzaniu ich w kierunku pozytywnym).

PrzykŁady zabaw

ZBIJAK Z "WYBAWIANIEM"
To jest zmodyfikowana gra w "zbijaka". Wybieramy dwóch kapitanów, którzy mają atakować piłką (duża miękka piłka) dzieci znajdujące się na określonym polu. Dopuszczalne uderzenia we wszystkie części ciała. Dzieci "zbite" odchodzą na bok i czekają kolejno na wybawienie. Następuje ono wówczas, jeśli dziecko jeszcze niezbite, z narażeniem własnej osoby złapie piłkę. Mocny element wychowawczy, a jednocześnie możliwość "wyżycia się".

ATAKUJMY NASZĄ PANIĄ
Tu ukierunkowana agresja spotyka osobę, która w grupie jest powszechnie lubiana. Ważne, żeby podkreślić, iż jest to tylko zabawa, bicie "na niby". W odpowiedniej odległości od dzieci ustawia się krzesło, wiesza się żakiet osoby atakowanej (dzieci zbierają 10 rzutek - małe kamyki, patyki, szyszki itd.) i celują do wybranego obiektu. Zaliczamy trafienia i obliczamy punktację.

ODCZARUJMY ŚPIĄCEGO RYCERZA
Wybieramy twór przyrody (skała, drzewo) przypominający wyglądem opisywaną postać. Prowadzący snuje opowieść o dobrym rycerzu, którego spotkała krzywda - został zaczarowany przez złego czarownika i dopiero odpowiednia ilość dotknięć może go przywrócić do życia (np. 100 trafień). Dzieci kolejno rzucają szyszkami. Po wykonaniu odpowiedniej liczby rzutów zliczamy, kto najbardziej pomógł śpiącemu rycerzowi.
UWAGA! Bardzo ważną sprawą w każdej zabawie, ale szczególnie przy zabawach kończących się wyborem zwycięzców jest zapoznanie uczestników z regulaminem danej zabawy.

B. Zajęcia ruchowe wykorzystujące nadmiar energii, ale ukierunkowane na realizację określonego celu.

Wędrówki w świat (w góry, nad rzeczę, do lasu). Każda wycieczka piesza w góry, gdzie dominującą czynnością jest marsz, może być okazją do wyładowania nadmiernej energii. Jej celem nie może być jedynie dodawanie kolejnych punktów w książeczce GOT-u za zdobycie upragnionego szczytu. Długi marsz będzie dzieci nużył, a więc w czasie odpoczynku wskazane jest organizowanie różnorakich zabaw.

PRZYKŁADY ZABAW

LAS I JEGO BOGACTWO
Najpierw wychowawca opowiada o lesie, a następnie przeprowadza błyskawiczny quiz. "Co zapamiętałeś z tej gawędy? ". Inny temat: Co byś zrobił, gdyby podczas wycieczki spotkała cię burza? Dzieci opowiadają, pokazują czynności, które wtedy by wykonały, wychowawca uzupełnia, dodaje ciekawostki.

ŁAGODNA GÓRKA
Ten element rzeźby terenu posłuży do następującej zabawy. Każdy uczestnik stanowi bezkształtną masę, ale jeśli ta "bryła" stoczy się ze zbocza, dotknie wybranego drzewa z podaniem właściwej jego nazwy - stanie się tym drzewem. Jeśli przez 5 minut będzie zachowywać się cicho, może wypowiedzieć życzenie.

TOR PRZESZKÓD
Wykorzystujemy zwalone drzewo, strumyk, kamień itd. Dodajemy do tego określone zadania, mierzymy czas badając, które dziecko pokona przeszkody najszybciej.

STRAŻNIK PRZYRODY
Wychowawca przygotowuje odpowiednią liczbę roślin (powinien znać ich nazwy lub mieć ze sobą atlas roślin). Dzieci słuchają opowieści, a następnie wykonują zadanie.
"Dowiedziałem się, że w tej okolicy grasuje zły człowiek. Ten drań niszczy przyrodę! Zobaczcie, jakie szkody uczynił! (pokazuje zerwane rośliny). To straszne! Przecież te kwiatki, zioła nadal powinny rosnąć i służyć ludziom. W jaki sposób służą? (odwołuje się do wiedzy dzieci). Mam prośbę! Każdy otrzyma jedną roślinkę, odszuka taką samą rosnącą i opowie o swoim spotkaniu z nią (podziwiałem, wąchałem, oglądałem przez lupę, zrobiłem zdjęcie, szkicowałem)".

C. Zajęcia wyciszające
Innym rodzajem zajęć są zabawy wyciszające, które powinny być przeprowadzone w odpowiednim czasie (przed snem, w sytuacjach silnego wzburzenia, w momentach nagromadzenia dużej liczby wrażeń, także jako odmiana po głośnych, emocjonujących zabawach ruchowych czy w przypadku zmęczenia dziecka spowodowanego natłokiem bodźców)

PrzykŁady zabaw

WIECZORNA GAWĘDA
To krótkie spotkanie nawiązywać będzie do trwającego cały turnus konkursu "Nie jestem sam". Dzieci opowiadają, co dobrego zrobiły dla innych. Nie zawsze dzieci chcą mówić o sobie, dlatego pytanie może brzmieć: Co dobrego uczynił twój kolega? Całość wypowiedzi uzupełnia wychowawca. Po kilku dniach dzieci świadome tego, iż wieczorem głośno będą omawiane dobre zachowania, usiłują być uczynne, usłużne, opanowują niepożądane reakcje.

MOJA KARYKATURA
Wybrana osoba (niekoniecznie ze zdolnościami plastycznymi) szkicuje karykatury pozostałych. W tym czasie "modele" siedzą cicho, starają się nawet nie ruszać (10 minut). Karykaturzysta zaznacza na odwrocie kartki czyją karykaturę rysował: A - Zosia, B - Kasia... Następnie prosi wybraną osobę, aby odkrył swoją karykaturę. Drobne zróżnicowane nagrody dla wszystkich.

NIEBIESKI MALARZ
Dzieci otrzymują szkicownik i przyglądają się niebu (zajęcia w piękny bezwietrzny dzień). Malują to, co zobaczyły na niebie. Po 10 minutach opowiadają o swoich doznaniach.

DELIKATNIE I CICHO
Wszyscy leżą w różnych miejscach na trawie. Dla utrudnienia wybieramy teren bądź przygotowujemy go tak, by chodzenie bezszelestnie nie było zbyt łatwe. Wybrane dziecko ma pokonać określoną drogę cicho, bez szmeru.

ODGŁOSY NATURY
Znajdując się w wygodnej pozycji dzieci nadsłuchują tego, co do nich dociera, zapisując jednocześnie usłyszane dźwięki na kartce.

STRUMYK ŚPIEWA
Wybieramy górski potok, zamykamy oczy, słuchamy odgłosów wywołanych przez potok i w myślach układamy opowieść: "O czym potok śpiewa... " Najpiękniejsze opowieści nagradzamy.

PTASI RELAKS
Wybieramy leśną polankę, gdzie przez 10-15 minut dzieci słuchają śpiewu ptaków. Inny wariant tego zajęcia: Słuchamy w ciszy, nagrywając jednocześnie na dyktafon te dźwięki, a potem przechodząc w dogodne miejsce włączamy fragment i prosimy wybrane dziecko o powtórzenie. Na zakończenie oceniamy, kto robił to najlepiej i wręczamy mu dyplom "Króla ptaków".

GÓRY NASZE...
Zajęcia plastyczne w plenerze. Dzieci siadają wygodnie, wybierają dowolny widok, który się przed nimi roztacza i malują go. Zajęcia trwają 15-20 minut.

UWAGA: Aby wymienione zabawy spełniły swoje zadanie, tzn. wyciszyły dzieci, uspokoiły wewnętrznie, a także usprawniły system nerwowy dziecka (koncentracja uwagi, pamięć, spostrzegawczość) należy pamiętać:

o czytelnej, dokładnej instrukcji do każdej zabawy,

o czuwaniu nad jej przebiegiem,

o takim ukierunkowaniu zabaw, aby żadne dziecko nie było pominięte przy ocenie. Chociaż zabawa może mieć zwycięzcę, to należy mocno podkreślać wysiłek, zasługi, chęci, itd. innych dzieci i też nagradzać,

nagroda (niekoniecznie materialna, ale np. "Spełnimy twoje trzy życzenia... "), pochwała, wyróżnienie stają się sprzymierzeńcem w naszych działaniach,

różnorodność i częstotliwość zabaw powoduje, iż każdy z uczestników ma możliwość pełnej realizacji i dominacji w zabawie,

eliminujemy takie postawy dziecięce, które nagrodę stawiają za cel główny. W rozmowach, zabawach z dziećmi podkreślamy, iż największą nagrodą zawsze powinna być radość z przebywania z innymi (czy miałbyś możliwość wygranej, gdyby tu nas nie było...), piękno, które odkrywamy dzięki drugim w nas i wokół nas i zgoda, która czyni, że w takiej grupie chce się przebywać.

RADOŚĆ, PIĘKNO, ZGODA: OTO JEST NAGRODA
Powyższe przemyślenia mogą być pomocne przy eliminacji niepożądanych zachowań pojawiających się w momencie przegranej. Należy odpowiednio przygotować dzieci do znoszenia porażek.

Przytoczone zabawy stanowią jedynie garstkę całego szeregu zajęć odpowiednich dla naszych dzieci. Wymieniłam te, które podczas mojej długoletniej pracy z dziećmi znakomicie się sprawdziły. Są to gry i zabawy znane, a jedynie zmodyfikowane do naszych potrzeb. Wymieniłam również te, które od niedawna stanowią część zajęć z dziećmi nadpobudliwymi. Polecam cenne książki z tej dziedziny.

Lektury pomocnicze:
1. I. Prekop, Ch. Schweizer, Niespokojne dzieci, Poznań 1999.
2. T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicki, Nadpobudliwość psychoruchowa, Lublin 1999.
3. A. Erkert, Dzieci potrzebują ciszy, Kielce 1990.
4. A. Kast-Zahn, Każde dziecko może nauczyć się reguł, Poznań 1999.
5. Ch. Gall, Odkryj dary natury, czyli mnóstwo twórczej zabawy, Wrocław 2001.

Urszula Olek
Urszula Olek - kierownik świetlicy przy szkole podstawowej nr 187 w Warszawie

---