Sentymentalizm
Franciszek Karpiński i Franciszek Dionizy Kniaźnin to przedstawiciele sentymentalizmu, kierunku literackiego o zasięgu europejskim głoszącego prymat uczuć nad rozumem. Rozwijał się on w drugiej połowie XVIII w. Sentymentalizm nawiązywało wielu popularnych w XVIII w. założeń filozoficznych, kładąc jednak nacisk na analizę sytuacji człowieka jako jednostkowego podmiotu poznającego świat i na problematykę stosunków międzyludzkich. Prowadzi to z jednej strony do indywidualizmu, do uznania „czucia” za najważniejszą cechę człowieka, z drugiej - do pokazania sprzeczności między nim a cywilizowanym światem.
Sentymentalizm był reakcją wobec racjonalistycznej postawy poetów oświeceniowych hołdujących poetyce klasycystycznej, nie dążył on jednak do podważenia jej naczelnych założeń. Wprowadzał do literatury szczególny rodzaj uczuciowości polegający, nie na zaprzeczaniu wartości rozumowania i zdrowego rozsądku, lecz na dojrzeniu znaczenia przesłanek uczuciowych w postępowaniu człowieka. Przedmiotem egzaltacji stawały się nie rozpacz i nie pohamowane namiętności bohaterów i nie litość czy nienawiść, były reakcjami czytelników. Bardziej ceniono uczucia takie jak: smutek, współczucie, bolesne rozpamiętywanie, rezygnację. Nawiązywano do przeszłości narodowej i tradycji rodzimej.
Jakub Macpherson - wydał zbiór poezji znany w tradycji literackiej pod nazwą „Pieśni Osjana”. Zawierał on poematy naśladujące bohaterskie pieśni w bogatej tradycji epiki rycerskiej średniowiecza. Przyczynił się nie tylko do ugruntowania sentymentalizmu, ale rozbudził zainteresowanie zabytkami literackimi dawnych czasów.
Wawrzyniec Stern - Anglik, prozaik, autor podróży sentymentalnej, w której ukazuje nie tylko same wydarzenia i dzieje bohatera, ale także przeżycia i refleksje narratora.
Jakub Rousseau - Francuz, twórca sentymentalizmu. Największą popularność przyniosła mu powieść „Nowa Heloiza” jest to romans napisany w formie listów, nawiązujący do.............................................. Jest to powieść o Heloizie i uczonym Hebelardzie oraz przedstawiającym dzieje idealnej, ale nieszczęśliwej miłości dwojga ludzi, którym rodzina nie pozwala się pobrać.
J. Wolfgang Goethe - Niemiec, romantyk rozpoczął swą twórczość w okresie prekursorskim, na rozwój sentymentalizmu w Niemczech ogromny wpływ wywarła jego powieść, pisana w formie pamiętników listów, do ukochanej Lotty. Dzieje Lotty podobne są do dziejów Heloizy. W „Nowej Heloizie” kochankowie pogodzili się z losem Werter popełnia samobójstwo.
Sentymentalizm w Polsce:
Franciszek Karpiński - pisał drobne wiersze, sielanki, elegie, pieśni religijne, dramaty i rozprawy. Karpiński wyznawca poglądów Rousseau widzi człowieka i wszystkie jego sprawy zawsze na tle natury i w związku z nią. Przyroda to przede wszystkim najbliższe wiejskie otoczenie człowieka, łąki, drzewa, strumienie, krzewy i kwiaty. Człowiek pracujący na roli jest bliżej natury jest, więc bardziej na jej działanie wrażliwy.
W okresie Sejmu Wielkiego zaczęła się rozwijać poezja ulotna, krążąca w odpisach ręko pisemnych. Poeci popierali obóz reform wyjaśniali znaczenie reform. Zwalczali przeciwników posługując się satyrą. Krytykowali zdrajców ojczyzny, będących na usługach mocarstw. W okresie insurekcji Kościuszkowskiej najbardziej radykalni pisarze polityczni i poeci zgrupowali się w klubie Jakobinów. Klub ten głosił przyjęte z Francji idee rewolucyjne wzywał do naśladowania Francuzów w stosowaniu terrorystycznych metod postępowania z wrogami. Domagał się odwetu za zdradę króla i ukarania targowiczan. Żądał odebrania połowy dochodów ludziom zamożniejszym i przekazania ich na cele publiczne, powoływał wszystkich do świadczeń na rzecz insurekcji. Głosił potrzebę energicznego podjęcia reform włościańskich. Najwybitniejszym poetą wśród pisarzy Jakobińskich okazał się Jakub Jasiński szlachcic. Po ukończeniu szkoły rycerskiej w Warszawie przez pewien czas był nauczycielem synów Piotra Potockiego, ale w skutek świeckiego kierunku, jaki nadawał ich edukacji musiał opuścić dom Potockich. Bierze udział w kampanii w 1742 roku jako pułkownik altyrerii. Otrzymał krzyż Virtuti - Militari. Przewodził insurekcji na Litwie. Zginął na Pradze w czasie oblężenia Warszawy.
„Do exulantów polskich” - wiersz skierowany jest do emigrantów po drugim rozbiorze. Jest apelem do patriotyzmu polskiego i wezwaniem do walki z carskim najeźdźcą. Zawiera pochwałę Kościuszki i wskazuje na Francję rewolucyjną jako ojczyznę wolności.
„Wiersz w czasie obchodzonej żałoby przez dwór polski po Ludwiku XVI” - po otrzymaniu wiadomości o ścięciu króla francuskiego dwór polski przywdział sześciotygodniową żałobę a prymas kazał bić w dzwony w całym kraju. Na kazaniach odczytywano listy pasterskie, które opisywały wydarzenia paryskie i przestrzegały przed niebezpieczeństwem płynącym z Francji. Wiersz ukazał się anonimowo, uznany za rewolucyjny, dlatego król wyznaczył wysoką nagrodę pieniężną za wykrycie autora. Autor poddaje ostrej krytyce Polaków, którzy opłakują obcego króla a nie widzą rzeczywistości, codzienności, która ich otacza, ludzie bez winy bez sądu są skazywani, panuje nędza, głód, warstwy niższe są ciemiężone. Bogacze prowadzą wojny dla własnych prywatnych zysków. Zdrajcy sprzedali ojczyznę panoszą się obce wojska, odebrano im wolność, honor, majątki. Te fakty Polaków nie rażą, nie wywołują współczucia, przyzwyczaili się do nich. Najwyższy czas by zerwać z przesądami, wszyscy są sobie równi i powinni podlegać takiemu samemu prawu. Przestroga Polaków przed możliwością powtórzenia się w Polsce wypadków paryskich. Ludwik zginął gdyż nie podporządkował się woli narodu, był tyranem, zdradził swój naród. Jeżeli sytuacja w kraju się nie zmieni lud Polski może powiedzieć „Niech zginą króle a świat będzie wolny” - akcent rewolucyjny.
”Do panujących i narodu” - w początkowych strofach nieznany autor dokonuje oceny rządzących. Nadszedł czas by skończyły się rządy możnych i tyranów. Od wieków narody dźwigały jarzma, mieli nad sobą panów, którzy odebrali ludowi swobody, wyzyskiwali i uciskali, prowadzili dla własnych prywatnych interesów różne wojny, w których ginęli ludzie. A powinni ginąć za wolność za ojczyznę. Autor zwraca się z apelem do narodu by wzięli przykład z Francji, zaczęli strącać z tronów władców gdyż godni są życia ludzkiego a nie bydlęcego. Lud będzie dla siebie panem i sędzią, najświętszą ustawą stanie się wolność, wszyscy sobie równi, a nad nimi prawo.
„Do broni” - utwór anonimowy. Apel do narodu by wszyscy wspierali Insurekcję Kościuszkowską. Kto tylko może niech chwyta za broń, przyłańcza się do Kościuszki gdyż ojczyzna ich wzywa. Najwyższy czas oczyścić kraj ze zdrajców, pysznych magnatów,, obcych „łotrów” wywalczyć wolność, lepszą przyszłość. W każdym płynie krew polska, będą walczyć do ostatniej kropli krwi gdyż nie wart życia ten, kto nie kocha ojczyzny i godzi się żyć w niewoli.
Cyprian Godebski -
„Wiersz do legionów polskich” - poemat poświęcony Polakom emigrantom, którzy za udział w powstaniu musieli opuścić ojczyznę i udać się na tułaczkę. Różne były ich losy. Jedni wstępowali do francuskiego wojska by w walce i śmierci szukać zapomnienia. Ci, którzy pozostali w kraju zrezygnowali z walki i zajęli się prowadzeniem gospodarstwa. Broń przerobili na lemiesze i radła. Poeta pamięta moment, kiedy Polskę wymazano z map. Polacy musieli porzucić dom rodzinę, dostatek rozpierzchli się po świecie „jak pszczoły bez matki”.
„Tartufe” - człowiek o dwóch twarzach, udaje pobożnego, manifestuje swoją wiarę, skromność i dobroć. W kościele urządza przedstawienie jest doskonałym aktorem. Udaje surowego dla siebie i innych, cnotliwego ascetę. Celem jego jest zdobycie majątku i żony Orgona. Świętoszek był już notowany w spisach więziennych za nieuczciwe odbieranie majątków ludziom, dlatego Orgon nie stracił swojego majątku. Tortufe potrafił tak zamącić w głowie Orgonowi, że on nie słuchał rodziny i jej oskarżeń, lecz wierzył, że Świętoszek jest prawdziwym człowiekiem bez skazy. Był on oszustem, naciągaczem