ZASADA REPUBLIKAŃSKIEJ FORMY PAŃSTWA
Nazwa republika wywodzi się od „respublica”, „res populica”, oznaczających "rzecz ludu", "sprawa publiczna". Pierwotnie republikańska forma odnosiła się do ustroju miast lub społeczności żyjących na małych obszarach. Dopiero od roku 1776, czyli od powstania Stanów Zjednoczonych zasięg tej zasady rozszerzył się na ustrój państwa. Obecnie republika demokratyczna jest formą ustroju większości państw Europy. Przewidują ją konstytucje: Stanów Zjednoczonych, Francji, Włoch, Grecji. Jest ona również zasadą ustrojową szeregu państw postsocjalistycznych i poradzieckich, takich jak: Bułgaria, Litwa, Słowenia, Rumunia.
Odnosząc się do kwestii techniki ustrojodawców, chciałabym powiedzieć w jaki sposób sformułowali oni postanowienia dotyczące interesującej nas zasady.
Stany Zjednoczone gwarantują każdemu stanowi wchodzącemu w skład Unii republikańską formę rządów.
Francja jest republiką niepodzielną, świecką, demokratyczną i socjalną.
Włochy są republiką demokratyczną opartą na pracy.
Ustrój polityczny Grecji jest ustrojem republiki parlamentarnej.
Jeśli natomiast chodzi o konstytucje państw postsocjalistycznych, to w wielu przypadkach już sam tytuł konstytucji wskazuje, iż dane państwo jest republiką. Nierzadko też w rozdziałach zawierających naczelne zasady konstytucji znajdują się postanowienia wskazujące na republikański charakter danego państwa. Konstytucja Ukrainy, nie zastrzega co prawda takiego charakteru w swej nazwie, lecz w jej treści stwierdza się wprost - podobnie jak Konstytucji Republiki Węgierskiej - że kraj ten jest republiką. Konstytucja Republiki Słowenii proklamuje "republikę demokratyczną", natomiast w treści Konstytucji Republiki Łotewskiej i Konstytucji Republiki Litwy określenie to poprzedzone jest przymiotnikiem "niepodległą". Konstytucja Republiki Estońskiej przewiduje, że Estonia jest niepodległą i suwerenną republiką demokratyczną. Konstytucja Federacji Rosyjskiej stanowi, że federacja jest demokratycznym federalnym państwem prawa o republikańskiej formie rządów. Natomiast Konstytucje Republiki Czeskiej, Republiki Słowackiej i Republiki Chorwacji nie zawierają tego typu artykułu, lecz posługują się nazwą państwa połączoną z dookreśleniem "republika" pisanymi wielkimi literami. Konstytucja Chorwacji używa też samego określenia „Republika” jako synonimu „Republika Chorwacji” (np. art. 7 ust. 2 „System obronny Republiki określa ustawa”). Symptomatyczne jest też, że proklamowanie republikańskiej formy rządów ma miejsce zazwyczaj w artykule lub w paragrafie pierwszym poszczególnych konstytucji. Wyjątkiem jest tu Ukraina, w której treści zasada ta umieszczona została w art. 5.
Zasada republikańskiej formy państw jest zasadą tak istotną, że w części państw, wśród których sztandarowym przykładem jest V Republika Francuska - ustrojodawca podjął decyzję o zakazie dokonywania takich zmian w treści konstytucji, które miałyby znieść tę formę rządów. We Francji zasada ta obowiązuje już od 1884 r., proklamującego III RF.
W Konstytucji RP zasada ta nie została wyrażona expressis verbis w żadnym z artykułów. Czy to oznacza, że nie obowiązuje? Oczywiście nie. Jest ona podstawową zasadą ustroju. Trzeba zdawać sobie sprawę z tego, że konstytucyjne zasady ustrojowe nie muszą być wpisane wprost w odrębnych przepisach aktu. Prof. Leszek Garlicki stwierdza, że dość często zasady ustrojowe wymagają dopiero zdefiniowania w oparciu o poszczególne postanowienia konstytucji, ale też w oparciu o koncepcje aksjologiczne i konstrukcje doktrynalne, które tworzą tło dla tekstu konstytucji i dla procesu interpretacji tego tekstu. Zasadę tę republikańskiej formy państwa można wyczytać z Konstytucji RP pośrednio. W trakcie prac w Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego uważano ją za tak oczywistą, że niewymagającą odrębnego wyrażenia.
.
W literaturze przedmiotu można się spotkać z opinią, że o republikańskim charakterze świadczy fakt, iż państwo polskie nazywamy Rzeczpospolitą, lecz nie ma co do tego całkowitej zgody. Słowo "rzeczpospolita" nie może być traktowane jak synonim wyrazu "republika" będącego tłumaczeniem "res publica", ponieważ używane było zarówno na określenie Unii Polsko-Litewskiej (Rzeczpospolita Obojga Narodów-Nazwy Rzeczpospolita nie używano początkowo na określenie ustroju Polski, czy Litwy.), jak i Polski przedrozbiorowej będącej połączeniem arystokracji i monarchii w swoich najgorszych postaciach (monarchia obieralna).
Słowo rzeczpospolita nie stanowi synonimu słowa respublica. Nie można jednak zaprzeczyć, że "republika" jest jednym ze znaczeń słowa „Rzeczpospolita”. w związku z tym, że na przestrzeni wieków zmienia się radykalnie ustrój naszego kraju, a słowo Rzeczpospolita pozostaje bez zmian, należy przyjąć, że nazwa „Rzeczpospolita” powinna być raczej traktowana jako tradycyjnie używana nazwa Państwa Polskiego. Mówiąc „Rzeczpospolita” myślimy "państwo Polskie", czy też "suwerenne państwo polskie". W literaturze zwraca się uwagę, że nazwa Rzeczpospolita nie jest to określenie aksjologicznie neutralne, bo rzeczpospolita kojarzy się z rzeczą wspólną, czy z dobrem wspólnym wskazując, że państwo jest zarazem wspólnota obywateli, co oznacza odrzucenie przeciwstawienia społeczeństwa i państwa. Zasada "dobra wspólnego" została przecież wyrażona w pierwszym artykule pierwszego rozdziału Konstytucji RP, zatytułowanego właśnie Rzeczpospolita. Pierwotnie planowana nazwa rozdziału „zasady ogólne” została pod koniec prac konstytucyjnych zarzucona jako nie oddająca istoty jego rzeczywistej treści. Zatytułowanie rozdziału zawierającego naczelne zasady konstytucyjne mianem „Rzeczpospolita” wskazuje na istotę Polski widzianej jako organizm państwowy, jako wspólnota obywatelska, jako członek wspólnoty międzynarodowej, jako ojczyzna, jako gwarant wolności człowieka. Zasada dobra wspólnego będzie przedmiotem jednego z najbliższych wykładów. Tytuł rozdziału pierwszego nie został więc sformułowany jako wskazanie podstawowego charakteru zawartych w nim unormowań, ale przez zastosowanie pojęcia materialnego: rzeczpospolita.
Jak już państwo zdążyli się zorientować republikańska forma państwa jest zasadą mającą ogromne znaczenie dla aksjologii ustawy zasadniczej. Jest powiązana z wieloma innymi zasadami współczesnego państwa, takimi jak: zasada suwerenności narodu, zasada państwa demokratycznego, zasada podziału władz, zasada subsydiarności, zasada dobra wspólnego.
Obecnie przyjmuje się, ze gdy państwo jest republikańskie, to jest ono także połączone z ustrojem demokratycznym, lecz nawet we współczesnych przykładach państw można wskazać na przypadki, że nie zawsze tak jest/było.
Zasada republikańskiej formy rządu posiada wyjątkowe znaczenie dla umocnienia roli i udziału zbiorowego podmiotu suwerenności w sprawowaniu władzy. Pierwszorzędną instytucją republiki są bowiem wybory powszechne. Władza powinna stanowić reprezentację narodu, co umożliwia działanie w imieniu ogółu i na rzecz interesów ogółu, a nie partykularnych interesów wybranych grup. Dzięki wyborom powszechnym rządy nie będą oddzielały się od ludu, lecz będą z niego się wywodzić. Zatem w ustroju republikańskim państwo jest rzeczą publiczną, rzeczą wszystkich obywateli. Państwo utożsamia się z ogółem obywateli, tj osób mających równe prawa publiczne, stanowiących podmiot władzy najwyższej. W państwie takim realizowana jest indywidualistyczna koncepcja praw jednostki.
Państwo stanowi organizację obywateli i ich zrzeszeń, zatem urzeczywistniać powinno - w myśl koncepcji indywidualistycznej - ich wolności i prawa.
Zacieranie różnic pomiędzy pojęciami wolność i prawo jest charakterystyczne dla uniwersalistycznej (kolektywistycznej) koncepcji praw jednostki, którą odzwierciedlała Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 1952 r. Istotą tej koncepcji jest podporządkowanie interesów jednostki nadrzędnym interesom państwa i społeczeństwa jako zbiorowości. Przyznanie wolności i praw uzasadnione jest wyłącznie celami państwa, więc ich zakres jest dostosowany ściśle do potrzeb związanych z realizacją tych celów. Państwo może ustanowić każdą wolność i każde prawo oraz może ograniczyć je w stopniu uzasadnionym interesem ogółu, a jednostka może robić wyłącznie to co zostało jej dozwolone. W PRL - odwołując się do tezy K. Marksa, że „nie ma obowiązków bez praw i nie ma praw bez obowiązków” - starano się uzależnić korzystanie z praw od wypełniania obowiązków obywatelskich. Koncepcja ta przyjęta była w wielu państwach socjalistycznych, czy totalitarnych. Za podstawę przyjęła ona sobie założenia pozytywizmu prawniczego, zgodnie z którym jedynym źródłem wolności i praw człowieka są przepisy prawa. Państwo jest podmiotem kreującym wszystkie prawa. Ich istnienie nie ma głębszego uzasadnienia aksjologicznego, nie jest osadzone w chęci realizacji jakichkolwiek wartości jak np. zachowanie dbałości o byt autonomicznej jednostki. Stąd też rezygnacja z posługiwania się pojęciem „wolności i prawa człowieka”, „wolności i prawa jednostki”. Nastąpiło ograniczenie zakresu podmiotowego adresatów uprawnień wyłącznie do pewnej grupy. Po pierwsze do „obywateli”, po drugie do obywateli należących w myśl Konstytucji PRL - do „ludu pracującego miast i wsi”. To klasowe ujęcie praw obywatelskich bardzo niekorzystnie odbiło się na zakresie wolności - mianowicie wolność została praktycznie wyeliminowana. Oczywiście przepisy konstytucji wymieniały cały szereg wolności, lecz jej postanowienia nie były precyzyjne i miały charakter postanowień programowych, nie mogły więc być podstawą wysuwania roszczeń przez obywateli. Konstytucja przewidywała cały szereg gwarancji materialnych, lecz nie dawała gwarancji formalnych w postaci procedur, instytucji i mechanizmów, które można uruchomić zwłaszcza w razie naruszenia wolności i praw przez organy państwa. Cóż więc z tego, że obywatelom gwarantowano wolność słowa i druku, skoro działały Główny i Okręgowe Urzędy Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk - organy cenzury prewencyjnej, które zajmowały się kontrolą i weryfikacją publikacji, filmów, spektakli, czy wystaw.
Wraz z transformacją ustrojową zmieniła się też koncepcja wolności i praw człowieka. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. stoi na gruncie koncepcji indywidualistycznej, zgodnie z którą rolą państwa jest realizacja celów i interesów człowieka. Interesy te mają znaczenie priorytetowe, a zadaniem państwa jest je gwarantować, zabezpieczać i powstrzymywać się od nieuzasadnionej ingerencji w zakres przysługujących jednostce wolności i praw. „Twórcy konstytucji, określając status jednostki, uwzględnili fakt obiektywnego istnienia pewnych, niezależnych od państwa i prawa uniwersalnych wartości ściśle związanych z naturą człowieka (aspekt prawno-naturalny), które należy chronić w konstytucji i ustawach ustanawianych przez państwo (aspekt pozytywistyczny). Zaliczyli do nich przede wszystkim godność człowieka, jego wolność i równość wobec prawa (…). Doszli do wniosku, że źródłem wszystkich wolności i praw (a nie tylko konstytucyjnych) jest przyrodzona i niezbywalna godność człowieka”. Do najważniejszych zasad konstytucyjnych rozwijających koncepcję indywidualistyczną należy wyrażona w preambule do Konstytucji RP zasada pomocniczości oraz następujące zasady sformułowane w rozdziale I Rzeczpospolita: 1) zasada społeczeństwa obywatelskiego, 2) zasada decentralizacji władzy publicznej, 3) zasada ochrony podstaw materialnego bytu obywateli, 4) zasada bezstronności państwa i jego organów w sprawach religijnych, światopoglądowych i filozoficznych. Natomiast spośród zasad ustrojowych dających gwarancję przestrzegania katalogu wolności i praw określających pozycję jednostki w państwie wymienić można: 1) zasadę zwierzchnictwa narodu, 2) zasadę legalizmu będącą formalnym aspektem demokratycznego państwa prawnego, 3) zasadę podziału i równowagi władz.
Republikę powinna cechować zasada reprezentacji, dzięki której urzeczywistnia się zasada partycypacji obywatelskiej. System reprezentacji umożliwia powszechny - ale nie bezpośredni - udział w debacie.
Instytucją funkcjonalnie powiązaną z zasadą reprezentacji jest zasada podziału władz. Zapewnia ona możliwość wyrażenia opinii przez różnorodne środowiska, odzwierciedlających różne punkty widzenia eliminując jednostronność hamującą realizację idei dobra wspólnego.
Wracając do posługiwania się przez Konstytucję Polski nazwą Rzeczpospolita, należy zauważyć, że zastosowana ona została nie tylko jako określenie państwa, ale też jak wspomniałam w tytule samej konstytucji, w tytule rozdziału I, w określeniu organów polskich (Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej), jak również w preambule, która z pewnością ma znaczenie prawne, a niektórzy przedstawiciele nauki uważają, że ma wręcz znaczenie normatywne. Zgodnie z treścią preambuły Trzecia Rzeczpospolita jest spadkobierczynią najlepszych tradycji I i II Rzeczpospolitej. Co to oznacza najlepsze tradycje???
Przyjmuje się, że republika powinna skupiać wszystkie pozytywne wartości: wolność, cnotę, prawdę, dążenie do szczęścia, równość i sprawiedliwość. Republika odwołuje się do koncepcji przyrodzonych praw człowieka. Przyjmuje się, że rząd republikański powinien zajmować się takimi sprawami jak wolność i władza. Uwzględnić bowiem należy, że bycie wolnym nie oznacza bycia jednostką autonomiczną, niezależną, lecz obywatelem państwa, w którym istnieje bezpośredni dostęp, lub co najmniej możliwość uczestniczenia we władzach mających wpływ na kształtowanie życia wspólnoty. Jeśli chodzi o najlepsze tradycje rzeczypospolitej, należą do nich tolerancja (religijna), umiłowanie wolności myśli, sumienia i wyznania, dochowywanie zawartych umow międzynarodowych, poczucie godności narodowej. Zwróćmy uwagę, że sformułowania preambuły milczą na temat okresu PRL - Polskiej R z e c z y p o s p o l i t e j Ludowej, wskazując jedynie, że w 1989 r odzyskaliśmy możliwość suwerennego i demokratycznego stanowienia o losie Ojczyzny.
W art. 6 Konstytucji mowa jest o tym, że "Rzeczpospolita stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju". Zdaniem profesora L. Garlickiego sformułowanie Rzeczpospolita nie odnosi się tylko do aktualnie istniejącego państwa polskiego, lecz jest raczej nawiązaniem do pojęcia ojczyzny.
Uwzględniając całokształt postanowień Konstytucji RP, należy stwierdzić, że państwo polskie jest traktowane jako wspólnota obywatelska (res publica), a nie jako zespół organów i instytucji sprawujących władzę nad obywatelami. Wiele zadań Konstytucja powierza Republice w tym rozumieniu. artykuły 5, 6 ust. 1, 14, 21 ust.2, 24. Natomiast pewna cześć zadań przypada państwu, np artykuły art. 24 zd. 2, 71 ust. 1, 125, 126 ust. 2. W niektórych sytuacjach widoczne jest więc rozróżnienie Rzeczypospolitej i państwa. Wówczas pojęcie państwa nie jest równoznaczne z pojęciem Rzeczypospolita. W zaprezentowanych przypadkach oznacza ono instytucje wykonujące zadania państwa, bądź zlecone przez państwo. Rzeczpospolita natomiast nie oznacza władzy państwowej lecz stanowi zorganizowane państwo obywatelskie, jest ona dobrem wspólnym wszystkich obywateli i nie da się jej zredukować do aparatu państwowego (ogółu organów i instytucji pomocniczych).
Garlicki z prawo konstytucyjne
A. Ławniczak, M. Masternak-Kubiak, Republikańska forma państwa w ujęciu Konstytucji RP, Państwo i Prawo 1999, nr. 8, s. 45.
Tamże, s. 47.
M. Masternak-Kubiak, A. Ławniczak, L. Garlicki, Rozdział I "Rzeczpospolita"…, s. 9.
Pomimo to zasada dobra wspólnego nie doczekała się tak bogatego rozwinięcia w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego jak zasada demokratycznego państwa prawnego, ujęta w art. 2 Konstytucji RP, czyli po dobru wspólnym; zob. wywiad z J. Trzcińskim, Rzeczpospolita jako dobro wspólne , Rzeczpospolita 6 czerwca 2005.
L. Garlicki, Rozdział I "Rzeczpospolita"…, s. 2-3.
M. Kruk, op.cit., s. 9.
Zob. F. Siemieński, op. cit., s. 127, autor ten pisze: „za podstawowe wolności, prawa i obowiązki obywateli uznaje się te z nich, które mają najistotniejsze znaczenie z punktu widzenia interesów obywateli i państwa bez względu na to, czy zostały one zamieszczone w konstytucji, czy nie”. Na marginesie pozostawiam fakt, że wypowiedź ta była częścią sporu o kryterium wyróżnienia praw podstawowych. Przytoczona wypowiedź mówi o kryterium materialnym. W opozycji do niej byli piewcy kryterium formalnego, według którego prawa podstawowe, to wyłącznie prawa wymienione w konstytucji.
Zob. L. Wiśniewski, Państwo a jednostka …, s. 82.
Zob. B. Banaszak, Ogólne wiadomości o prawach człowieka, [w:] Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP, C.H. Beck, Warszawa 2002, s. 43, M. Kallas, A. Lityński, Historia ustroju i prawa Polski Ludowej, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2000, s. 170.
Zob. A. Michalska, Źródła praw człowieka, [w:] Prawa człowieka a policja. Problemy teorii i praktyki, pod red. A. Rzeplińskiego, Legionowo 1994, s. 63-64 i 66.
Zob. L. Wiśniewski, Państwo a jednostka …, s. 83, Podstawowe problemy stosowania Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Raport końcowy z badań, pod red. K. Działochy, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2006, s. 46.
Podstawowe problemy stosowania Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej…, s. 46-47.
L. Wiśniewski, Państwo a jednostka …, s. 84-86.
A. Ławniczak, M. Masternak-Kubiak, op.cit., s. 41.