Rozdział III

Typ i Forma państwa

(Bogumił Szmulik, Marek Żmigrodzki)

1. Geneza typów państwa

Geneza typów państwa w naszych rozważaniach dotyczy, ściśle rzecz ujmując, genezy typów historycznych państwa, a więc typów rzeczywiście przez historię ukształtowanych.

Od kiedy społeczeństwa plemienne rozpoczęły proces przekształcania swych organizmów w państwa, zaczęto poszukiwać coraz to doskonalszych form i typów organizacji społeczności ludzkich. Do determinantów tychże zaliczamy m.in.: podział pracy wspólnot plemiennych, zróżnicowanie intelektualne i ekonomiczne oraz stosunek społeczeństw do polityki ekspansywnej. Dodajmy, że istotny wydaje się także aspekt geograficzny, który głęboko wpływał na strukturę społeczeństwa, co za tym idzie także na typ i w konsekwencji formę państwa.

W V tysiącleciu p.n.e. nad Eufratem i Tygrysem zaczęło wyłaniać się osadnictwo mające istotny wpływ na rozwinięcie się kultury sumeryjskiej, której zawdzięczamy pismo. Od III tysiąclecia p.n.e. dorzecze Tygrysu i Eufratu stało się obiektem ataków plemion semickich - nie tylko nie unicestwiły one zdobyczy Sumerów, ale zaczerpnęły z ich obfitego dorobku technicznego i kulturowego wiele wzorców, które w późniejszych czasach stały się realną siła Semitów. Oni to właśnie określani są jako prekursorzy nowego typu państwa - monarchii despotycznej, która stanowiła najbardziej charakterystyczną formę rządów dla społeczeństw prowadzących politykę podboju i całkowitego uzależnienia od siebie podbitych terytoriów. Najczęściej mieszkańcy zajętych terenów stawali się niewolnikami. Tym samym mamy tutaj do czynienia z dwiema klasami społecznymi:

• właścicielami niewolników - możnowładcami, wojownikami i przede wszystkim monarchami;

• samymi niewolnikami.

W ten sposób wytworzył się pierwszy historyczny typ państwa oparty na systemie

niewolniczym (typ państwa niewolniczego).

Drugim z kolei typem państwa, jakie wykształciło się w historii Świata, była organizacja oparta na feudalnym systemie społeczno-politycznym. Najczystszy typ występował w średniowiecznej Europie: we Francji od X do XIII wieku, ale także w Królestwie Jerozolimskim i w Nadrenii. Bazował on na systemie hierarchicznej zależności jednostek. Typ feudalny uformował się już w VII-IX wieku (w Polsce typ rozwiniętego feudalizmu nastąpił dopiero w XIII wieku), tj. w okresie osłabie­nia władzy monarszej i umocnienia się (w miarę rozwoju immunitetów) potęgi możnowładców, wokół których skupiały się jednostki szukające opieki.

Trzecim typem państwa było i jest państwo kapitalistyczne, kształtowane w wielu odmianach i formach, oparte początkowo na doktrynie liberalizmu gos­podarczego, której twórcą był osiemnastowieczny ekonomista Adam Smith (1723-1790) - wykładowca i profesor uniwersytecki w Edynburgu i Glasgow. Typ ten ukształtował się ostatecznie w XIX wieku, gdy rozprzestrzenił się przemysł fa­bryczny, lecz różne jego mutacje występowały już od XV wieku, na co wielki wpływ miała nowa organizacja produkcji i zmiany w strukturze i mentalności spo­łeczeństwa.

W rozwoju państwa kapitalistycznego rozróżnia się dwa podstawowe okresy:

• państwa liberalnego, odpowiadającego kapitalizmowi wolnokonkurencyjnemu, ograniczającego się do posunięć niezbędnych do odsunięcia zagroże­nia władzy kapitalistów;

• współczesnego państwa kapitalistycznego, rozwijającego działalność za­równo w sferze gospodarczej w formie interwencjonizmu państwowego, jak i socjalnej, w której zawiera się m.in. oświata, ochrona zdrowia, ubezpiecze­nia społeczne itd.

Ostatnim typem państwa, który będziemy analizować, jest państwo socjali­styczne. Już pod koniec XVIII stulecia w myśli europejskiej pojawiły się pierwsze koncepcje socjalizmu. Jego twórcami byli: François N. Babeuf, Claude Henri de Saint-Simon, Charles Fourier, Robert Owen. Ich pomysły, określane później przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa mianem socjalizmu utopijnego, wyrosły na bazie przekonania, iż celem historii jest stworzenie społeczeństwa harmonii, pokoju, równości i sprawiedliwości. Jednakże typ państwa socjalistycznego oparto dopiero na doktrynie społecznej, gospodarczej i politycznej z I poł. XIX wieku, w wyniku reakcji na niesprawiedliwość stosunków społecznych w warunkach ów­czesnego kapitalizmu. Zapowiadano wtedy walkę z prywatną własnością i kapitali­zmem, których państwo socjalistyczne generalnie nie mogło zaakceptować.

Przedstawiona powyżej geneza poszczególnych typów państwa ma za zadanie jedynie nakreślić ogólne ramy chronologiczne, nie zagłębiając się w szereg podtypów każdej formacji. Zostaną one przedstawione w dalszej części pracy.

2. Pojęcie typu państwa

W literaturze przedmiotu pojęcie typu państwa występuje dosyć często, co niesie ze sobą pokaźną liczbę definicji i interpretacji. Praktycznie prawie każdy badacz. zajmujący się problematyką państwa i prawa, prezentuje własne, indywidualne refleksje dotyczące pojęcia typu państwa. Naszym celem jest więc tylko przedstawienie idei niektórych autorów szczególnie reprezentatywnych z tej dziedziny i próba wprowadzenia czytelnika do tematyki.

Oczywiście, warto pamiętać o tym, że samo pojęcie typu jako takiego jest kategorią metodologiczną stosowaną w metodologii współczesnych nauk empirycznych - w tym społecznych - przede wszystkim jako jednostka klasyfikacyjna. Pojęcie typu ma ułatwić systematyzację i opis naukowy danej dziedziny rzeczywistości, na którą składa się większa liczba podobnych i zarazem różnych przedmiotów i zjawisk. Tak rzecz ma się także, gdy pojęcie typu odnosimy do różnorodnych państw, które zaistniały w rzeczywistości historycznej i wymagają odpowiedniej klasyfikacji w celu lepszego ich opisu i poznania w oparciu o określone kryteria. We współczesnej metodologii wydzielania typów poszukuje się tych właściwości badanych zjawisk, na podstawie których można je odpowiednio pogrupować. Zazwyczaj chodzi o ustalenie cech naczelnych, typowych dla badanych przedmiotów i zjawisk, pozwalających zaklasyfikować je do określonych typów. Analogicznie rzecz się przedstawia przy typologii państwa.

Określenie naczelnych cech danego państwa, przyporządkowania go do określonego typu zasadniczo nie stanowi zbytniego problemu i w większości przypadków zdefiniowanie właściwości państwa nie wywołuje burzliwych dyskusji wśród teoretyków nauki o państwie. Funkcjonujące - w badaniach nad tą materią - kryteria podziału dość bezwzględnie klasyfikują daną organizację państwową, a także eliminują ewentualne tendencje do desygnowania typów mieszanych. Wprawdzie istnieje możliwość występowania w organizmie państwowym pewnych mechanizmów, właściwych kilku typom państwa. Niemniej jednak nie są one na tyle dobitne, aby mogły spowodować interferencję państwa, np. feudalnego z socjalistycznym czy kapitalistycznego z niewolniczym.

Jest rzeczą charakterystyczną, że pojęciem typu państwa jako kategorią poznawczą naczelnych cech państwa i jego klasyfikacji w rozwoju historycznym operował już obszernie wspomniany przez nas twórca klasycznej trój elementowej definicji państwa - G. Jellinek. Wprowadził on sugestywne i logiczne rozważania natury metodologicznej o potrzebie stosowania kategorii typów w naukach społecznych w ogóle, a w nauce o państwie w szczególności. Rozróżniał przy tym - w odniesieniu do państwa - operowanie typem idealnym (typem modelem) i typem empirycznym (typem historycznym). Szczególną wagę przywiązywał do typów empirycznych. Pisał: „Zadanie nauki o państwie polega przeto, o ile przedmiotem jej nie jest państwo poszczególne, na znalezieniu [...] typów empirycznych stosunków państwowych. Analogiczny skład społeczny, analogiczny rozwój histo­ryczny, analogiczne warunki [...] wywołują analogiczne twory polityczne” (J. Jellinek, Ogólna nauka o państwie, przekł. A. Peretiatkowicz, Warszawa 1921, s. 43).

To właśnie G. Jellinek podkreślał przede wszystkim przydatność tej jednostki klasyfikacyjnej w historycznym podejściu do charakterystyki państwa od strony społecznej (charakteryzując państwo od strony organizacyjno-prawnej, posługiwał się pojęciem formy państwa). W interesującej nas kwestii typologii państw G. Jel­linek podkreślał rzecz bardzo istotną, wskazując z jednej strony, na płynność i zmienność wielu historycznych form państwa w jego historycznym rozwoju, z drugiej strony zaś, konstatując wyraźnie, że „w każdym jednakże rozwoju i prze­obrażeniu się dadzą się odnaleźć pewne rysy stałe, nadające państwu lub grupie państw w ciągu zmiany dziejów cechy określonego typu (J. Jellinek, Ogólna nauka o państwie, przekł. M. Balsigierowa i M. Przedborski, Warszawa 1924).

Te „rysy stałe” to nic innego jak istotne cechy danego państwa lub ich ze­społów, pozwalające nam zakwalifikować je do określonego typu. Sam G. Jellinek, formułując swe poglądy na przełomie XIX i XX wieku, wyróżnił i wnikliwie opisał pięć historycznych typów: starożytnego wschodu, helleńskie, rzymskie, średnio­wieczne i nowożytne (por. J. Jellinek, op. cit., s. 153-195).

Współcześnie przy klasyfikacji państw nie wszyscy badacze państwa posługują się pojęciem typu państwa. Część z nich ogranicza się do pojęcia formy państwa jako jednostki klasyfikacyjnej (por. hasło W. Lamentowicza, Państwo, [w:] En­cyklopedia PWN, t. 4, s. 760-761, Warszawa 1996). Charakterystyczne jest jed­nak to, iż kategorią typu państwa posługiwali się i posługują nadal badacze o orientacjach metodologicznych, odpowiednio tę kategorię modyfikując i przy­stosowując do określonych założeń, np. literatura polska ostatnich kilkudziesię­ciu lat była pod dużym wpływem ujmowania państwa przede wszystkim w aspek­cie klasowym.

Ci, którzy pojęciem typu państwa posługują się lub posługiwali się w swych ba­daniach, uważają lub uważali, że pojęcie typu państwa powinno nam dać przede wszystkim odpowiedź na pytanie: kto w państwie sprawuje kontrolę nad środ­kami produkcji i wyłania ośrodki władzy politycznej. Niezależnie od występo­wania różnic pomiędzy poszczególnymi państwami, jeśli stwierdzimy jednorodność charakteru ustrojowego i społecznego, należy wówczas przyjąć, że stanowią one organizmy odpowiadające temu samemu typowi państwa.

W. Lang przez typ państwa rozumiał państwo scharakteryzowane przez klasę panującą oraz przez dominujący sposób produkcji. W tym jego ujęciu pojęcie typu państwa jest więc pojęciem pochodnym w stosunku do pojęcia for­macji społeczno-ekonomicznej. Tym samym typologia państwa w takim ujęciu opiera się na klasyfikacji formacji społeczno-ekonomicznej, jakkolwiek podsta­wę do wyróżniania typów państwa stanowią wyłącznie te formacje, w których występuje państwo jako forma organizacji politycznej społeczeństwa globalnego. J. Kowalski tak pisze o typie państwa: dominujące stosunki społeczno-ekonomicznych danej formacji społeczno-ekonomicznej określają w istotnym stopniu nadbudowę prawnopolityczną (i inną), wobec czego mogą stanowić podstawę klasyfikacji państw.

S. Ehrlich stwierdzał, że pojęcie typu państwa określa, do jakiej klasy należy kierownictwo społeczeństwem. Następnie dodawał, że typ państwa określa baza ekonomiczna. Odpowiada jej właściwy typ państwa. Oznacza to, jego zda­niem, że trzeba mówić o historycznej zmienności typów państwa. Ponieważ pojęcie bazy ekonomicznej (całokształtu stosunków produkcyjnych) wchodzi w skład jeszcze szerszych pojęć, takich jak sposób produkcji czy formacja społeczno-ekonomiczna, „jest tyle typów państw, ile jest klasowych formacji społeczno-ekonomicznych”.

Bardziej współczesną definicję typu państwa prezentuje E. Zieliński, według którego typ państwa wyznaczają podobne stosunki społeczno-ekonomiczne i stosunki polityczne oraz podobny status publiczny ludzi.

Mimo że w publikacjach nauki o państwie istnieje znaczna liczba definicji typu państwa, niemniej jednak łączy je występowanie tych samych elementów, bez których nie sposób jest trafnie określić katalogu problemów, w jakim zawiera się dany organizm państwowy.

Naszym zdaniem, aby wydzielić typy państw, należy zastosować następujące kryteria:

• rodzaju interakcji na linii rządzący-rządzeni;

• grupy władającej w danym państwie środkami materialnymi;

• grupy wyłaniającej ośrodek (bądź ośrodki) władzy politycznej;

• relacji pomiędzy grupami społecznymi;

• dominującego sposobu produkcji w państwie;

• statusu publicznego ludności w danym państwie;

• grupy nadzorującej funkcjonowanie i działalność organów państwa.

Istnieje możliwość uściślenia powyższych przesłanek, jednakże staraliśmy się

uwzględnić tylko, naszym zdaniem, najistotniejsze. Inni badacze najczęściej sto­sują znacznie szersze, następujące kryteria:

• stosunków społeczno-ekonomicznych;

• stosunków politycznych;

• statusu publicznego ludzi w danym państwie.

Większość współczesnych uczonych pisze, że stosunki społeczno-ekonomiczne wyrażają się we wzajemnych stosunkach między ludźmi w dziedzinie posiadania własności i wytwarzania rzeczy oraz podziału dóbr. Stosunki społeczno-ekono­miczne obok stosunków politycznych mają więc podstawowe znaczenie dla wy­dzielenia typów państwa. Stosunki te wskazują na podmioty własności, relacje między posiadaczami własności i wytwórcami rzeczy oraz zasady podziału dóbr. Stosunki te ukazują także oddziaływanie podmiotów stosunków społecznych na stosunki polityczne w dziedzinie sprawowania władzy politycznej. Podobne stanowisko prezentował również J. Kowalski, który stwierdzał, że w określonej formacji społeczno-ekonomicznej istnieje dominujący układ stosunków własnościowych tworzących bazę materialną dla dominacji określonej klasy społecznej, również decyzje państwa są formowane przez potrzeby i interesy tej właśnie klasy.

Z kolei stosunki polityczne - według E. Zielińskiego - przejawiają się we wza­jemnych stosunkach ludzi w dziedzinie wyrażania potrzeb i interesów oraz ich re­alizacji w procesie rządzenia. Stosunki te są zdeterminowane przez stosunki społeczno-ekonomiczne i ich kształtowanie zależy od podmiotów polityki, na które wpływają wielkie grupy społeczne. Stosunki polityczne pozostają więc w ścisłej za­leżności od stosunków społeczno-ekonomicznych. A zatem przenikanie się tychże przesłanek stanowi podstawę do wyodrębnienia danego typu państwa.

Według najnowszej literatury, status publiczny ludzi zasadza się na stanie społecznym i stanie prawnym osób, który zależy od posiadania wolności i praw obywatelskich. Status zależy tym samym od możliwości dysponowania zasobnościami posiadania i wpływania na podział dóbr majątkowych oraz wpływania na podmioty polityki i procesy sprawowania władzy politycznej. Toteż status publicz­ny ludzi jest wyrazem oddziaływań stosunków społeczno-ekonomicznych i służy do określania oblicza państwa.

Konkludując rozważania o pojęciu typu państwa, możemy stwierdzić, że przez typ państwa rozumiemy jednostkę klasyfikacyjną państwa w ujęciu historycznym wyróżnioną przez zespół istotnych cech cha­rakteryzujących państwo ze względu na ich związek z określonym układem stosunków społeczno-ekonomicznych i politycznych, które dane państwo umacnia i chroni.

3. Klasyfikacja typów państwa.

Z historycznego punktu widzenia w każdym państwie mieliśmy do czynienia z którymś z typów. Wspomniana w punkcie dotyczącym genezy typów państw kla­syfikacja, chociaż nie jest zbyt obszerna, wydaje się spełniać w określonym przy­bliżeniu wymogi poprawności. Aczkolwiek, aby dogłębnie określić cechy po­szczególnych państw, najlepiej posługiwać się zarówno podziałem na ich typy, jak i formy. Wielu wybitnych badaczy uważa, że państwa (nawet w obrębie jednego typu) wykazują oprócz podobieństw także wiele różnic.

Klasyczna definicja niewolnictwa brzmi następująco: jest to jedna z form wyzysku, polegająca na tym, że pewna grupa ludzi, wraz z narzędziami pracy, stanowi własność innych ludzi bądź instytucji, mogących nimi swobodnie rozporządzać.

Definicja ta wymaga uzupełnienia, gdyż w gruncie rzeczy niewolnicy nigdy nie mieli osobowości prawnej, co więcej, nazywano ich „żywymi narzędziami", „żywym towarem", „rzeczą". Dodajmy, że terminy: niewolnik i poddany, miały antycznym w okresie antycznym odmienne niż potem znaczenie.

Początki niewolnictwa sięgają rozpadu formacji wspólnoty pierwotnej i co warto odnotować - przetrwało ono także w wielu państwach feudalnych czy nawet kapitalistycznych (socjalizm również „korzystał" z darmowej pracy wielu osób, za przykład może posłużyć znaczna liczba przymusowych obozów pracy, położonych w głębi byłego Związku Radzieckiego). Odnotujmy, że w głównych ośrodkach starożytnych cywilizacji, m.in. w Babilonii, Asyrii, Egipcie, Indiach czy też Chinach znaczną część niewolników należała głównie do władców tych państw, ale również do najwyżej stojących w hierarchii kapłanów i wojowników. W tym miejscu należy sobie zadać pytanie, dlaczego doszło do powstania niewolnictwa? Otóż przesądziły o tym czynniki ekonomiczne, ale również i społeczne. Praca niewolni­cza była przede wszystkim szansą na szybkie i łatwe wzbogacenie się właścicieli pól upranych (zwłaszcza o znacznej powierzchni), gdyż koszt pracy niewolnika zamykał się w zapewnieniu mu wyłącznie podstawowych warunków egzystencjonalnych. Niewolnictwo powstało również w wyniku występowania znacznych różnic w kulturze, wykształceniu i posiadaniu dóbr. Występujące kontrasty sprawiły, że niektórzy ludzie wyrażali zgodę zarówno na bycie niewolnikami, jak i na ich posiadanie. Nieco inaczej przedstawiała się sprawa niewolnictwa w muzułmańskich krajach Bliskiego i Środkowego Wschodu, gdzie religia zabraniała czynić mahometan ludźmi niewolnymi. Dlatego też Arabowie byli zmuszeni do kupowania niewolników w Azji, Afryce lub Europie.

Musimy podkreślić fakt, że niewolnictwo w różnych okresach (i w wielu państwach) występowało w kilku formach - mniej lub bardziej uciążliwych dla samych ludzi niewolnych. Pierwotną formą było niewolnictwo patriarchalne, gdzie niewolnicy usługiwali przede wszystkim w gospodarstwach domowych i wykonywali wiele prac, najczęściej o charakterze służebnym (występowało ono głównie w początkowym okresie istnienia republiki rzymskiej [ok. 504-386 r. p.n.e.], s Grecji archaicznej [VIII-VI wiek p.n.e.], a później także u Germanów i w dużo "mniejszym stopniu u Słowian). Najistotniejszą cechą tej formy było to, że niewolnicy byli raczej dobrze traktowani przez swych „panów", a nawet mieli dość łatwą

drogę do stania się ludźmi wolnymi (m.in. poprzez małżeństwo z człowiekiem sta­tusu wolnego czy też urodzenie mu dziecka).

Do eskalacji niewolnictwa doszło zwłaszcza w starożytnej Grecji (również w jej państwach-miastach), w antycznym Rzymie i Azji Mniejszej. Wówczas to wzrosła liczebność i znaczenie w produkcji ludzi niewolnych, którymi byli najczęściej jeń­cy wojenni, osoby schwytane przez piratów i handlarzy „żywym towarem", ale również ludzie, będący niewolnikami z powodu zaciągniętych zobowiązań czy też chcący sprzedać samych siebie (przeważnie by wspomóc materialnie rodzinę). Dlatego też w okresie Grecji klasycznej (ok. 443-336 r. p.n.e.) niewolnicy wyko­rzystywani byli głównie w rzemiośle, kamieniołomach i kopalniach (przeważnie srebra), a także w niewielkim stopniu w rolnictwie i służbie domowej

W starożytnym państwie rzymskim, zwłaszcza w okresie wielkich podbojów (ok. 264-133 r. p.n.e.), niewolnicy stanowili podstawę siły produkcyjnej. Nastąpił wówczas rozwój większej własności ziemskiej, a niewolników zatrudniano prze­ważnie w rolnictwie i w domach patrycjuszy. Z powodu liczebności niewolników w Italii i na Sycylii oraz nieludzkiego ich traktowania przez „panów" miały miejsce bunty i powstania ludzi niewolnych (np. powstanie Spartakusa 73-71 r. p.n.e.), które charakteryzowały się niezwykłą brutalnością i które pochłonęły wiele ist­nień ludzkich. Dopiero w okresie cesarstwa nastąpiło złagodzenie pryncypiów do­tyczących ludzi niewolnych (m.in. niewolnicy otrzymali prawo do części zarobku), a praca niewolników była stopniowo zastępowana pracą kolonów.

We wczesnym średniowieczu w powstałych na terytorium cesarstwa rzymskie­go państwach „barbarzyńskich" (zwłaszcza Ostrogotów w Italii, Wizygotów w Hiszpanii i Franków w Galii) niewolnictwo odgrywało jeszcze znaczną rolę w produkcji. Wtedy to właśnie powszechnie przyjęła się forma niewolnictwa zna­nego już u schyłku starożytności jako servi casati (niewolnicy osadzeni na działkach gruntu wyznaczonego im pod uprawę).

Kolejna fala niewolnictwa nastąpiła w czasie gwałtownego rozwoju kapitali­zmu i przede wszystkim kolonizacji Afryki, obu Ameryk i Azji. Szczególne znacze­nie miało niewolnictwo na kontynencie amerykańskim. Było to spowodowane za­kładaniem tam potężnych gospodarstw rolnych i przemysłowych (plantacje tyto­niu oraz ryżu w południowej części Ameryki Północnej), a także brakiem „rąk do pracy", gdyż Indianie (rdzenni mieszkańcy Ameryki) nie byli w stanie wytrzymać obciążeń związanych z ciężką pracą. Należy także dodać, że Indianie stawiali kolo­nizatorom czynny opór, skutkiem czego praktycznie na całym terytorium Ameryki trwały krwawe walki, wyniszczające zarówno przybyłych jak i tubylców. Wówczas to zdecydowano się na sprowadzenie grupy silnych, mogących znieść trudy prac polowych niewolników z Afryki. Pierwsza fala przybyła na Haiti w początkach XVI wieku (systematyczny przywóz niewolników do Indii Zachodnich i krajów Ameryki Południowej rozpoczął się dokładnie w 1517 r.). W roku 1619 dwudzie­stu Afrykańczyków zostało po raz pierwszy sprzedanych osadnikom w Wirginii, jednakże praktycznie przez cały siedemnasty wiek liczba białych, najemnych pracowników w angielskich koloniach była większa niż afrykańskich niewolników. Dopiero w XVIII wieku i I połowie XIX wieku handel niewolnikami osiągnął punkt szczytowy. U zachodnich wybrzeży Afryki powstawała niezliczona liczba faktorii, gdzie na targach niewolników Hiszpanie, Portugalczycy, Anglicy, Holendrzy i inni kupowali od miejscowych wodzów ludzi do pracy w koloniach. W latach 1680-1786 do krajów Ameryki dostarczono ponad 10 milionów niewolników, a do kolonii angielskich ponad 2 miliony.

Wraz z zapotrzebowaniem na niewolnictwo pojawił się problem jego znoszenia. Nieludzkie traktowanie niewolników na obszarach, gdzie ono jeszcze istniało, spowodowało, że w okresie oświecenia zaczął rozwijać się ruch na rzecz zniesienia niewolnictwa, abolicjonizm. Tak więc w okresie rewolucji francuskiej - uchwałą Konwentu z 1794 r. - zniesiono niewolnictwo we francuskich koloniach (wprowadzono ponownie w 1802 r. przez Napoleona). W Stanach Zjednoczonych zniesienie niewolnictwa nastąpiło podczas trwania niezwykle krwawej wojny secesyjnej, tym że początkowo tylko na opanowanych przez wojska Unii terenach południowych w 1863 roku. Dopiero uchwałą Kongresu z 1 stycznia 1865 r., tj. XIII poprawką do konstytucji (ratyfikowaną 18 XII 1865 r.), zniesiono niewolnictwo na całym terytorium USA. Anglia oficjalnie ogłosiła zniesienie niewolnictwa i handlu niewolnikami w 1807 r., niemniej jednak w koloniach angielskich niewolnictwo znikło dopiero w 1833 roku. Dania zakazała handlu niewolnikami w 1792 r. (w koloniach dopiero w 1848). Ostatecznie wiek XIX stał się przełomem w znoszeniu niewolnictwa, wtedy to zakazano tychże praktyk w Meksyku 1810), Peru (1814), na Kubie (1880), Brazylii (1888).

Nie wolno pominąć faktu, że w wielu krajach zależnych i koloniach zniesiono niewolnictwo dopiero w XX wieku (Chiny 1910 r.). W niektórych państwach na­wet w latach pięćdziesiątych (Arabia Saudyjska 1952 r.). Międzynarodowe uregu­lowania prawne miały miejsce na początku XIX wieku. Jednak dopiero zawarta w 1926 r. z inicjatywy Ligi Narodów konwencja ustaliła, że państwa (w których niewolnictwo jeszcze istnieje) będą dążyły do jego zniesienia. Uchwalona następ­nie przez Organizację Narodów Zjednoczonych Deklaracja Praw Człowieka ogłosiła w artykule 4, że niewolnictwo i handel niewolnikami w każdej postaci są zakaza­ne. W toku prac komitetu powołanego przez Radę Gospodarczą i Społeczną ONZ stwierdzono, że w niektórych krajach niewolnictwo dalej istnieje. Kolejnym ak­tem prawnym była konwencja z 1956 r. w sprawie zniesienia niewolnictwa, han­dlu niewolnikami i podobnych praktyk, uzupełniająca przepis z 1926 roku. Na­stępnie w 1972 r. Rada Gospodarczo-Społeczna ONZ uchwaliła rezolucję potę­piającą handel siłą roboczą przez instytucje prywatne, przewożące nielegalnie ro­botników.

Reasumując, należy powiedzieć, że w dzisiejszych czasach niewolnictwo nie ist­nieje (w tej formie co kilkaset lat temu). Jednakże w dobie obecnej problemem jest to, że wielu ludzi, zwłaszcza z biednych krajów afrykańskich, próbuje nielegal­nie podjąć pracę w państwach Europy Zachodniej czy też Ameryki Północnej. Często jednak stają się oni ofiarami osób, które proponują przewóz do krajów roz­winiętych, ceną bowiem za tego typu usługę jest niejednokrotnie życie ludzkie. W związku z tym organizacje międzynarodowe za pomocą dostępnych środków starają się zapobiegać praktykom nielegalnego przewozu osób, które w końcu XX wieku przybrały znaczne rozmiary i w pewien sposób reaktywując nie tak dawno „uśpione” niewolnictwo.

3.2. Państwo feudalne

Stosunki społeczne, polityczne i ekonomiczne rozwijały się inaczej w Europie Środkowej i Zachodniej niż w Bizancjum. Wielkie migracje ludnościowe i inwa­zje, tak charakterystyczne dla pierwszych stuleci, rodziły na gruncie europejskim zamęt i nie sprzyjały wzmocnieniu nowych typów władzy. Aż do IX w. układy po­lityczne były kruche i zmienne i właśnie wtedy wykształcił się system feudalny, początkowo na terenie Europy Zachodniej (głównie we Francji), a później prawie na całym obszarze Starego Kontynentu (łac. feudum - lenno, ziemia i dochody z niej).

Na początku należy postawić pytanie: dlaczego wyłonił się system feudalny? Otóż warstwą panującą i posiadającą stało się rycerstwo, które zostało zobligowa­ne stosunkiem lennym do służby i wierności władcy, otrzymując w zamian prawa do ziemi oraz urzędy, wraz z płynącymi z nich politycznymi, jurystycznymi i woj­skowymi prerogatywami.

Naszym zdaniem, do przesłanek powstania systemu feudalnego zaliczyć można m.in.:

• słabość władzy centralnej;

• dezintegrację administracji Rzymu;

• prowadzenie niezliczonych działań wojennych i potyczek, które pochłonęły rzeszę ludzi;

• zmianę technik militarnych.

Zdajemy sobie sprawę z tego, że powyższy zestaw można by uzupełnić o szereg innych kryteriów, jednak na potrzeby niniejszego opracowania wydaje się on wy­starczający.

W literaturze marksistowskiej określa się feudalizm jako formację społecz- no-ekonomiczną opartą na własności ziemi stanowiącej główny środek produkcji. Możemy w tej koncepcji dostrzec następujące elementy:

• typ własności (własność rozparcelowana);

• stosunek zależności pomiędzy chłopstwem a posiadaczami środków produk­cji (ziemi) - feudałami.

Natomiast według Encyklopedii PWN feudalizm to:

„system społeczno-polityczny opierający się na systemie hierarchicznej zależności jednostek”.

System feudalny pojawił się już w czasach plemiennych. Wyrósł on na gruncie przyjaźni i wierności pomiędzy władcą a jego żołnierzami, a społeczeństwo poczęło szukać „opiekunów", którzy byliby w stanie zapewnić im bezpieczeństwo, dobrobyt i spokój. Przeważnie byli to posiadacze potężnych majątków ziemskich, które w tamtych czasach świadczyły o potędze i sile (także militarnej). Możnowładcy mieli w teorii nieograniczoną władzę nad swoim terytorium i swoją ludnością, W praktyce otaczający ich możni doradcy czy kapelani, najbliżsi współpracownicy w rządach, mieli mało do powiedzenia, ważniejsza była postawa całego aparatu państwowego administracyjno-skarbowo-wojskowego, którego rozbudowa stanowiła niezbędny warunek utrzymania porządku feudalnego. Ludzie współdziałający z księciem w sprawowaniu władzy, panowie grodowi, wąska grupa dostojników bezpośrednio przy władcy, w pełni partycypowali w dochodach państwowych, a po latach mieli szanse na znacznie większe nadania w ziemi i ludziach niż szeregowi drużynnicy. Wszystko to jeszcze bardziej pogłębiło więź pomiędzy władcą a poddanymi.

Rozbudowana drabina zależności feudalnej sięgała od góry, od cesarza i króla, aż po drobnych rycerzy. Toteż władza przedstawiała się w takim systemie zupełnie inaczej aniżeli w klasycznym wzorze imperium z jego rozbudowaną machiną wojskowo-biurokratyczną. Ważkie stawały się konkretne więzy łączące ludzi zamieszkujący niewielkie terytorium feudalnej wspólnoty z jej zwyczajami (które z czasem stawały się obowiązującymi prawami), z jej zdolnością do konkretnych działań) obrony, utrzymania porządku. Wówczas instytucja umowy nabrała szczególnego znaczenia. Miała ona pełnić rolę swoistego rodzaju zwornika ustroju społeczno-politycznego. Tym samym zasada umowy miała stopniowo przenikać do całego społeczeństwa, także do najszerszych warstw chłopskich, które w licznych buntach wobec pańskich nacisków miały się powoływać stale na łamanie przyjętych zasad współżycia i podstaw umowy.

Wróćmy raz jeszcze do ceremonii nadania lenna (która nosiła nazwę inwestytury) . Na jej mocy wasal otrzymywał prawo do dochodów z określonych dóbr ziemskich, niemniej jednak zobowiązywało go ono do wypełniana pewnych zobowiązań wobec seniora, m.in. pomocy zbrojnej, finansowej czy też doradczej (consi- et amilium). Dodajmy, że wasale, jako pełnomocnicy władcy, mieli prawo do sprawowania władzy sądowniczej, ściągania podatków i obowiązek ochrony granic państwa.

W państwie feudalnym doniosłą rolę pełnił tzw. immunitet (łac. Immunitio - uprzywilejowanie, zwolnienie). Polegał on na tym, iż pełnia władzy sądowniczej na terenach należących do feudała w jego rękach. Ten typ immunitetu nosił miano immunitetu sądowniczego. Na jego mocy, de iure i de facto, feudał był panem „życia i śmierci" na obszarze podlegającym jego jurysdykcji. Drugim ty­pem immunitetu był immunitet ekonomiczny. Posiadanie tegoż zwalniało feudała od wszelakich świadczeń finansowych i materialnych wobec panującego władcy. Warto nadmienić, iż w niektórych przypadkach królowie nadawali oba typy im­munitetu. Tym samym feudał poniekąd tworzył państwo w państwie, mogąc swo­bodnie kształtować (w wielu aspektach) korzystną dla siebie politykę.

Poniżej przedstawiliśmy ogólny schemat społeczeństwa feudalnego. Na jego podstawie łatwiej będzie przedstawić interakcje zachodzące pomiędzy poszcze­gólnymi warstwami społecznymi. Najbardziej liczną grupę stanowili chłopi, z oczy­wistych zaś względów najmniej było parów, czyli najpotężniejszych feudałów, któ­rzy cieszyli się największym zaufaniem władcy. Wierzchołek piramidy społecznej stanowiła zaś osoba króla wraz z jego najbliższym otoczeniem. Nie wolno też po­minąć osób duchownych, które wchodziły w skład praktycznie wszystkich warstw społeczeństwa feudalnego, a ponadto były one zarówno wasalami, jak i seniorami

Parowie - była to warstwa najbardziej zamożna (oprócz samego władcy). Oni to jako jedyna grupa byli lennikami króla. Użytkowali znaczne połacie gruntu, sprawowali władzę sądowniczą w imieniu monarchy, a także w razie potrzeby wy­stawiali drużynę wojowników w celu wsparcia działań militarnych panującego.

W celu zapewnienia optymalnego sposobu zarządzania majątkami najpotęż­niejsi feudałowie nadawali lenna wasalom niższego rzędu, ci zaś niejednokrotnie przekazywali część przywilejów swoim poddanym. W ten oto sposób w państwach feudalnych zjednywano sobie wiernych stronników i próbowano prowadzić efek­tywną politykę administracyjno-gospodarczo-militarną.

Obowiązki wasala wobec seniora były m.in. następujące:

• utrzymywanie seniora podczas jego podróży przez ziemię lennika;

• permanentna gotowość zbrojna na wypadek wezwania seniora;

• służenie radą;

• ofiarowywanie w razie potrzeby środków materialnych.

Jak możemy zauważyć, nie były to szczególnie dokuczliwe świadczenia, a ich ciężar dla wasala był tym mniejszy, im wyżej stał on w piramidzie społecznej. Tym samym władza zlewała się z własnością feudalną. Więź między królem i poddanymi ulegała osłabieniu, nawet gdy idzie o bezpośrednich wasali Korony, składających hołd w ręce króla. Toteż często osobista obecność króla była niezbędną gwarancją skuteczności jego polityki, co zmuszało go do licznych podróży po pańństwie. W miarę upływu czasu wierność lenna (fidelitas) była traktowana przez seniorów nader swobodnie, gdyż prawo lenne dawało możliwość czynnego wystąpienia przeciw królowi na wypadek tzw. odmowy prawa (np. niezapłacenie długu przez monarchę, odmowa zawarcia ugody itp.) Ta chwiejna wierność wobec króla nie sięgała już wasali niższego rzędu, albowiem obowiązywała wówczas zasada: „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem". Dlatego też rola króla jako centralnego organu administracji ulegała w państwie feudalnym stopniowemu zanikowi na rzecz rosnących w siłę najzamożniejszych feudałów.

Na zakończenie wypadałoby przybliżyć stosunki panujące pomiędzy chłopstwem a feudałami. W tym wypadku jednak nie można jednoznacznie określić, jaka była ich istota, gdyż w zależności od państwa i od czasu interakcje na linii chłopi-panowie, a także położenie samych chłopów były inne. Toteż będziemy zmuszeni zaprezentować ten problem, opierając się na jednym z najważniejszych państw o ustroju feudalnych - Państwie Franków.

Latyfundia w państwie merowińskim generalnie zorganizowano w ten sposób, że chłopa obowiązywały przywiązanie do ziemi i płacenie renty feudalnej. Nie mniej jednak posiadał on prawo do użytkowania gruntów w zamian za różnorodne świadczenia wobec pana. Miały one zróżnicowany charakter - od pańszczyzny podarków poprzez służbę w domu obszarnika aż do płatności w naturze.

Jak to miało miejsce w większości państw, także w Państwie Franków chłopi nie mieli praktycznie żadnych praw politycznych, co skutecznie uniemożliwiało im wpływanie na przebieg wieców, na których często decydowano o ich losach. W ten sposób chłopi stawali się stanem, którego prawa często w sposób rażący były łamane.

Konstatując, należy powiedzieć, że charakterystyczna dla systemu feudalnego jest przede wszystkim własność podzielona, polegająca na współistnieniu różnych rodzajów związków z ziemią, a mianowicie:

• własności zwierzchniej,

• własności użytkowej,

które mogły rozkładać się na dwie lub więcej osób (w zależności od państwa). W praktyce właścicielem ziemi w państwie feudalnym był władca (zwierzchnik), jednak przekazywał on ziemię swym plenipotentom (zwłaszcza rycerzom i duchownym) co równało się także temu, że zezwalał im na czerpanie korzyści majątkowych z dominiów. Trzeba jednak pamiętać, że w wypadku śmierci zarządców ziemia zazwyczaj przechodziła ponownie we władanie panującego, co jeszcze bardziej uwydatniało szczególną rolę monarchy w feudalnym typie państwa.

Władca (król)

Najpotężniejsi feudałowie (parowie)

Wasale niższego rzędu (podwasale)

Chłopi, niewolnicy i ludność nieposiadająca ziemi

---