NAUKA O PAŃSTWIE I POLITYCE

1. NAZWA I POJĘCIE PAŃSTWA

Przez wieki podejmowano próby wyjaśnienia genezy państwa, ustalenia jego definicji, cech, form i typów. Nie było to łatwym zadaniem, sama ewolucja pojęcia "państwa" wskazuje na różnorodność postaw uczonych, bądź czynników, które miały decydujący wpływ na określenie państwa.

Początek ewolucji terminu sięga czasów starożytnych. U Greków było to polis. Każde takie miasto-państwo miało odrębny ustrój i prawodawstwo. U Rzymian natomiast posługiwano się pojęciem civitas, które było rozumiane jako gmina pełnoprawnych obywateli, państwo obywateli rzymskich. W terminologii rzymskiej używano również określenia res publica, czyli wspólnoty wszystkich obywateli. Wraz z rozrostem terytorialnym państwa rzymskiego pojawiło się nowe pojęcie -"imperium”. Inne rzadziej używane określenia państwa rzymskiego to: populus, gens, status Romanus.

W wiekach średnich wprowadzono nazwę państwa jako kraju: terra, land, raich, gdzie szczególną rolę ogrywało terytorium- państwo = zwierzchnictwo nad ludźmi w pewnym terytorium.

Państwo kojarzone z władzą = reguum

Nowoczesne pojęcie państwa powstało we Włoszech w XVI wieku. Użyto wówczas terminu stato ,wywodzący się z łacińskiego stare-stać i status, opisujący stan, położenie i warunki bytu. Już wcześniej rzymscy pisarze ,tacy jak Cyceron bądź Ulpian, posługiwali się terminem status, civitas lub status regni. W ich rozumieniu status odnosił się do statusu władcy i stabilności. Dopiero w XVI w. Machiavelli użył pojęcia ilstato, które odnosiło się do każdego państwa i stało się nazwą ogólnie przyjętą. Ilstato dało początek kolejnym terminom, takim jak L'Etat (francuski), State (angielski) ,der Staat (niemiecki).

W języku polskim używamy pojęcia "państwo", które wywodzi się od "pan", możliwości panowania, sprawowania władzy. Również nasi wschodni sąsiedzi, Rosjanie, posługują się pojęciem gospodarstwo, które w tłumaczeniu na język polski, pochodzi od "pana".

PROBLEM TERMINOLOGII

Nazwa państwo pojawiła się w językach europejskich wraz z uświadomieniem odrębności dwóch instytucji politycznych - osoby władcy oraz publicznoprawnego tworu organizacyjnego. Król przestał już być właścicielem państwa, ale stał się jedynie zarządcą, najwyższym funkcjonariuszem.

Niektórzy historycy podważają zasadność używania terminu państwo do terytorialnych tworów organizacyjnych istniejących przed pojawieniem się monarchii stanowych. Jest po związane z odmiennościami w strukturze i funkcjonowaniu państw istniejących w Europie w różnych okresach historycznych.

Termin państwo jest dziś używany w dwóch znaczeniach:

1. struktura organów władzy publicznej - całokształt władztwa publicznego, aparat zarządzający. Wprowadza się rozróżnienie między państwem a społeczeństwem.

2. wspólnota obywatelska - związek pokoleń dziedziczący pewne terytorium i instytucje. Państwo jest tutaj organizacją społeczeństwa

3. PODZIAŁ NAUK O PAŃSTWIE

G. Jellinek stworzył klasyczny podział nauk o państwie. Podzieli je na:

1. część ogólną ogólną naukę o państwie - ze względu na metodę bada się państwo

pod aspektem:

1. socjologicznym/społecznym- analizuje typy państwa, genezę, cel i funkcje państwa, bada ten obszar, którym nie zajmują się prawnicy

b) prawnym- zajmuje się tymi instytucjami, które mogą być

przedmiotem zainteresowania prawników np. konstytucja

2. część szczególną : a) indywidualną - analizuje wszystkie instytucje

w konkretnym państwie.

b) specjalną - analizuje pewne instytucje np. gminy różnych

państw.

3. DEFINICJE PAŃSTWA :

V podstawowych grup definicji państwa:

1. def. funkcjonalne- Grocjusza def państwa - dlatego funkcjonalna bo wskazuje cele i funkcje jakie powinna spełniać organizacja państwowa

Grocjusz: „ Państwo to zrzeszenie doskonale wolnych ludzi, w celu korzystania z praw i dla dobra powszechnego”

Współczesne przykłady tego typu definicji to definicje Pernocka i Smitha:

„ Państwo to społeczna organizacja mająca rozstrzygnąć władze nad wszystkimi osobami zamieszkującymi terytorium i mająca za swój główny cel rozwiązywanie wspólnych problemów zabezpieczenie wspólnego dobra oraz utrzymywanie porządku.”

2. def. strukturalno-elementowe- jest to grupa definicji istotna z punktu widzenia prawa międzynarodowego, wskazuje elementarne odróżnienia państwa od innych rodzajów państw

Jellinek: „ Państwo to trwały związek ludzi stale zamieszkujących określone terytorium, podlegających określonej władzy zwierzchniej.”

W definicji tej pojawia się pojęcie władzy zwierzchniej a nie ma określonej władzy suwerennej.

Jest to definicja modelowa, przyjęta przez USA dla odróżnienia państwa od organizacji państwopodobnych.

3. def. psychologiczne-ludzie przestrzegają prawa, bo są przekonani o tym, że władzy należy słuchać, to leży w psychice.

L. Petrażycki : „ Państwo to zbiór wyobrażeń dotyczących władczych stosunków międzyludzkich”

4. def. socjologiczne- prof. Wesołowski:

„Państwo to zespół ludzi występujących jako członkowie lub funkcjonariusze określonych instytucji i posiadający z tej racji określone prerogatywy”.

5. def. klasowe- są traktowane jako odmiana socjologicznych

Dobrendort: „ Państwo to zróżnicowana wspólnota gdzie nie wszyscy mogą brać udział w rządzeniu”.

4. GENEZA PAŃSTWA

Starożytność:

● Arystoteles( 384- 322 p.n.e) dzieła: „Polityka”(pierwsza geneza państwa), „Ustrój

polityczny Aten”

Założył pierwszy instytut zajmujący się państwem, dokonał 150 konstytucji państw greckich.

Twierdził, że państwo powstało w wyniku naturalnego rozwoju, człowiek to zwierze polityczne, społeczeństwo bez państwa żyć nie może- człowiek to „homo politicus”.

W momencie, gdy człowiek łączy się w zbiorowość powstaje:

- rodzina

- gmina

-państwo

„ Państwo to wspólnota rodów i miejscowości dla doskonałego i samo wystarczającego bytowania”

Samo wystarczalność objawia się w:

*organizacji administracji wojskowej i podatkowej

* obronie przed wrogiem

* ochronie wewnętrznej

* zorganizowanym systemie podatków

Jeżeli to jest doskonałe powstaje państwo. Samowystarczalność jest także powodem zróżnicowania państwa. Tę koncepcje powielał Cyceron i Boliwiusz.

Celem jest szczęśliwe życie a reszta to środki do niego wiodące.

● Cyceron (106- 43 p.n.e) teoretyk rozumienia prawa natury opartego na rozumie.

Dzieła: „ O państwie”, „ O prawach”, „Mowy przeciwko Katylinie”

Według niego decydujący wpływ na tworzenie się państwa miały miasta.

„Państwo to zorganizowana masa ludu, zjednoczona uznawaniem tego samego prawa”

Rodzina gmina wiejska lub miejska państwo

Arystoteles dzielił władzę na trzy rodzaje: obradującą, rządzącą i sądzącą, ale najważniejsza była obradująca.

Średniowiecze:

III doktryny dotyczące genezy państwa:

1. doktryna teologiczna- jest to koncepcja wiążąca istotę państwa z zasadą boską.

☻Św. Augustyn ( IV- V w.) „ O państwie bożym”

Przejście od stanu państwa bożego do państwa ziemskiego jest powodowane przez grzech.

Państwo to zło konieczne, to kara koncepcja ta miała charakter moralizatorski.

☻Tomasz z Akwenu ( III w.) „Suma teologiczna”, „ Suma filozoficzna”, „ Komentarz do Polityki Arystotelesa”, „ De regno”

Homo politicus- człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie, żyje w gromadzie bardziej niż zwierzęta, ma rozum. Państwo to nie instytucja, która dyscyplinuje człowieka.

Wszyscy potrzebują kierowanie całością.

Formy zdobycia władzy:

1. legalna-( zgodna z prawem bożym) wypełniania bądź przez osobę godną bądź niegodną

2. bezprawny (sprzeczny z prawem bożym) np. gwałt, symonia czyli kupiectwo urzędu

Legitymizacja władzy bezprawnej może zostać uczyniona poprzez zgodę poddanych bądź przez uzyskanie inwestytury od władzy kościelnej.

☻ Marsyliusz z Padwy (1285-1343)- jednostki nie są indywidualne, bo wchodzą w skład wielkiego organizmu, jakim jest społeczeństwo.

Celem państwa jest rozstrzyganie konfliktów, sporów i to ono ma zaspokajać potrzeby ludzi. Państwo jest obrońcą pokoju, rząd ma rozkazywać, bo on ma monopol decyzji administracyjnych, sądzenia i kontroli. Najlepsze ustroje to monarchia i demokracja. Lud tworzy prawo, ustanawia rząd i go kontroluje. Prawo powinno posiadać przymus i wolę ustawodawczą. Odrzuca on prawo natury, a prawo kościelne nie jest dla niego prawem.

Stosunek do Kościoła: jest to wspólnota wszystkich wiernych, a papieskie dekrety to obraza majestatu ludzkiego ustawodawstwa. Władza pochodzi od ludu, a Kościół ma być podporządkowany państwu.

Suwerenność ludu staje się jedną z podstawowych zasad organizacji nowoczesnego państwa. Marsyliusz wychodził z założenia społecznej natury człowieka skłaniającej jednostkę do życia w zbiorowości oraz skuteczniejszego zabezpieczenia przez zbiorowość indywidualnych praw poszczególnych jej członkom

2. doktryna patriarchalna

R. Filmer (1588- 1653) „ Patriarcha”

Państwo jego zdaniem powstaje w wyniku mechanizmu łączenia pewnych elementów:

rody plemionagromadapaństwo

Władza polityczna łączy się ściśle z władzą patriarchalną. Monarcha jest patriarchą swego narodu, jest jego ojcem.

Uważa on, że państwo powstało mechanicznie w procesie łączenia się rodzin w osady aż po większe formy. Ostateczną formą jest państwo. Król jest patriarchą swego narodu i sprawuję władze w interesie całego społeczeństwa, jako spadkobierca Adama.

3. doktryna patrymonialna

L. von Heller (XVIII- XIX w.) „Restauracja nauk o państwie“

Nawiązał do własności ziemi (patrymonii). Państwem jest dziedziczona własność dynastii panującej. Sądownictwo znajduje się w rękach księcia, prawo pobierania danin również.

Głównym czynnikiem powstania władzy państwowej było posiadanie ziemi. Państwo w definicji patrymonialnej było, zatem dziedziczną własnością dynastii panującej.

Nowożytność:

Rozwinęło się wówczas V doktryn:

1. koncepcja umowy społecznej

Jej głównymi reprezentantami byli Thomas Hobbes (1588-1679) i J.J. Rousseau (1712-1778), ale podobne koncepcje tworzyli też John Locke (1632-1704), Baruch Spinoza (1632-1677) i Hugo Grotius (Grocjusz) (1583-1635).

►Grocjusz ( 1583- 1645) zajmował się on teoretycznymi rozważaniami o prawie naturalnym.

„ O prawie wojny i pokoju”, „ Wolność mórz”, Dzieje oswobodzenia Holandii”

Państwo według jego koncepcji był to doskonały związek ludzi wolnych, którzy zjednoczyli się w celu korzystania z prawa i dla wspólnego dobra—jest to przykład def. funkcjonalnej

Instynkt społeczny państwo powstaje w wyniku naturalnego rozwoju przez popęd do wspólnego bytowania w sensie pokojowym i zorganizowanym. Nie jest to biologiczna cecha człowieka. Jest to immanentna cecha jego natury, człowiek ocenia co jest dla niego pożyteczne dlatego decyduje się na życie w państwie.

Państwo jest to kontrakt na który składają się II etapy:

a) umowa o zjednoczenie (pactum unioris) - jest to fikcja prawna, powstające społeczeństwo

tworzy się dzięki podmiotom, które zawierają umowę o podporządkowanie.

b) umowa o podporządkowanie się w polityce- ( pactum subiectionis) człowiek dzięki niej może korzystać z praw.

Jedną z najważniejszych zasad jest zasada „ pacta sunt servanda”- umów należy dotrzymywać

Jest to zapewnienie przestrzegania praw naturalnych, szczególnie umów o pokoju.

►Hobbes (1588-1679)

Stan natury to wg Hobbsa wojna każdego z każdym (bellum omnium contra omnes), co wynika bezpośrednio z faktu, że każdy człowiek jest z natury egoistą. Przy braku zewnętrznych autorytetów, w sytuacji gdy pozornie wszyscy są wolni, ludzie zaczynają z sobą walczyć co powoduje, że zamiast korzystać z wolności każdy musi cały czas koncentrować się na przetrwaniu. Między wolnością a przetrwaniem istnieje zatem stały, nierozwiązywalny konflikt. W doktrynie Hobbesa wolność określana jest jako brak zewnętrznych przeszkód w osiąganiu celów. Wolność człowieka polega na tym, iż nikt nie powstrzymuje jego działań.

Skoro biologia nie czyni jednostki zdolną do społecznego współżycia, naturalny dla niej może być tylko brak społecznych więzi

Zdaniem, Hobbesa jedynym sposobem na zaprzestanie wojny każdego z każdym, jest zrzeczenie się wolności jednostkowej, przez zawarcie umowy społecznej, przekazującej całą władzę jednemu człowiekowi. Umowa taka tworzy państwo i społeczeństwo, które wbrew poglądom Arystotelesa, nie może powstać w sposób naturalny, lecz musi być wynikiem świadomej decyzji. Do zawarcia paktu popycha człowieka oczywiście lęk przed skutkami stanu naturalnego, ale nie tylko lęk. Państwo rodzi się tak samo w wyniku strachu przed potęgą jakiejś osoby, jak i w wyniku ufania komuś, że jest on zdolny zapewnić opiekę i obronę.

Państwo naturalne rodzi się z powodu groźby unicestwienia tych, którzy nie podporządkują się mocy przyszłego suwerena. Przyczyną narodzin państwa jest tu wola władcy. Nie samo jednak zwycięstwo daje uprawnienie do władzy nad zwyciężonym, lecz ugoda/pakt zwyciężonego, coś w rodzaju współczesnego jednostronnego oświadczenia woli. Pakt w przypadku państw naturalnych nie jest elementem żadnej umowy, jest tylko przyrzeczeniem zwyciężonego.

Państwo polityczne powstaje na skutek podwójnego zobowiązania, po pierwsze wobec obywateli, po wtóre, wobec suwerena. Dopiero teorię narodzin państwa ustanowionego, inaczej politycznego, możemy nazwać mianem kontraktualizmu. Pakty jednostek stają się elementem umowy społecznej.

Państwo może być demokracją, która istnieje dzięki dwóm elementom, z których pierwszym jest ustanowienie stałych zebrań, tworzące lud, a drugim większość głosów tworząca władzę. Państwo może być arystokracją, która powstaje dzięki przemianie demokracji, polegającej na przeniesieniu władzy na kolegium optymatów. Może być również monarchią, którą wywieść można również od władzy ludu, a więc zgromadzenia, które uprawnienia swe przeniosło na jednego człowieka. Suwerenem zatem nie musi być jednostka.

Umowa społeczna usuwa strach przed skutkami stanu naturalnego, ale na jego miejscu pojawia się nowy lęk, tym razem jest to lęk przed państwem. Pakt przedstawia człowiekowi nowe, wyjątkowe źródło obaw. Tworzy realną gwarancję trwałości zobowiązania. Jest nią nie tyle sam suweren, ile świadomość konsekwentnej lojalności i oddania innych członków społeczeństwa, bo tylko ta lojalność i to oddanie są źródłem mocy suwerena. Jednostka nie jest w stanie prawnie cofnąć paktu, który poddał ją władzy państwa, nie ma ani takiego uprawnienia, skoro wyzbyła się woli na rzecz suwerena, ani nawet takiej możliwości, póki zobowiązanie podtrzymywane jest potęgą państwa. Wspólna decyzja poddanych nie ma mocy zniesienia władzy państwa. Mimo to poddany powinien dostrzegać niewątpliwą, podkreśloną przez Hobbesa, granicę swego zobowiązania. Zobowiązanie poddanych w stosunku do suwerena trwa tylko tak długo, jak długo trwa moc, dzięki której suweren jest zdolny ochraniać swoich poddanych

Z poglądami Hobbesa nie zgadzał się John Locke i później John Stuart Mill, którzy argumentowali, że skuteczna umowa społeczna nie musi koniecznie prowadzić do ubezwłasnowolnienia jednostek i przekazania całej władzy suwerenowi. Twierdzili oni, że w odpowiednich warunkach ludzie są zdolni do działań altruistycznych, i że na dłuższą metę nawet społeczeństwa zarządzane przez władcę absolutnego wymagają do przetrwania licznych aktów altruizmu ze strony poddanych.

► Locke (1632-1704).

Najbardziej znane dzieła to „Dwa traktaty o rządzie”, „Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego”, „Myśl o wychowaniu”.

Okres stanu przed państwowego traktował Locke jako epokę pomyślności, w której ludzie rozwijali się w dobrobycie, korzystali z wolności, własności i równości (inaczej niż Hobbes).

Człowiek nie był zdemoralizowany i z ochotą poddawał się prawom natury, mając świadomość, że obowiązują one wszystkich jednakowo. Taki stan rzeczy stwarzał pewne niedogodności. Otóż każdy miał prawo bronić swych praw i karać tych, którzy je naruszali, więc każdy był sędzią własnych spraw, co było niedopuszczalne i mogło wprowadzać nieład społeczny. Tak pojawiła się potrzeba ustanowienia władzy państwowej. Nie było to proste, bowiem ludzie jako istoty niezależne z natury nie mogły być poddane władzy publicznej bez swej zgody. Locke uważał, że prawa naturalne do wolności, życia i mienia są niezbywalne. Nie widział możliwości zrezygnowania z nich w umowie społecznej. Zatem przyjęto, że umowa społeczna umocni te prawa. Umowa miała składać się z dwóch aktów

1)umowa między jednostkami powołującymi społeczeństwo

2) umowa społeczeństwa z władzą tworzącą rząd (państwo).

Tak, więc społeczeństwo istniało wcześniej niż państwo. Rozwiązanie drugiej części umowy nie niszczyło społeczeństwa.

Podstawowe funkcje państwa wg Locka to:

a)tworzenie praw pozytywnych

b)egzekwowanie tych praw

c)obrona społeczeństwa przed zewnętrznym wrogiem.

W przypadku, gdy państwo nie wywiązywało się z umowy społeczeństwu przysługiwało prawo do obrony a nawet do zmiany rządu.

Locke proponował trój podział władzy: ustawodawcza -parlament, wykonawcza- monarcha i feudalna (również monarcha) zajmująca się polityką zagraniczną. Monarcha był pozbawiony wpływu na władzę ustawodawczą, umacniało to element demokratyczny.

►Rousseau (1712-1788)

Jego rozważania na temat jednostki i społeczeństwa mają duże znaczenie w dziejach nowożytnej myśli politycznej. Zdaniem Rousseau stan natury nie przysparzał ludziom problemów, żyli, bowiem w harmonii z naturą i sąsiadami. Nie znali własności, egoizmu czy pychy. Ludzie nie obawiali się wojen ani zagrożenia ze strony innych.

Twierdził, że wielkie znaczenie mają klęski żywiołowe. Takie zagrożenia zmuszały ludzi do łączenia się w skupiska, które dały początek życiu osiadłemu i pierwszym ustabilizowanym związkom między ludzkim takim jak rodzina. Rodzina zrodziła uczucia miłości, zazdrości, próżności. Dała też zasady umożliwiające życie w społeczeństwie. Przyczyniło się to do szybkiego rozwoju cywilizacji. Konsekwencją była własność prywatna i zróżnicowanie majątkowe. Podział na bogatych i biednych utorował drogę konfliktom. Pojawiła się konieczność utworzenia instytucji zapobiegającej, czyli państwa. Było ono rezultatem paktu zrzeszenia, który przede wszystkim miał bronić słabszych i ubogich. Niestety bogacze oszukali lud a władza w ich rękach przekształciła się w rządy despotyczne, dzielące ludzi na panów i niewolników.

Ludzie zaczęli szukać takiej umowy, która by była zgodna z ludzkim poczuciem sprawiedliwości. Autor wyraża pogląd, że powstanie państwa powinno być poprzedzone zawarciem umowy społecznej, na mocy, której jednostka poddaje się woli zbiorowej. Rousseau uważał, że podmiotem władzy w państwie był lud, przystępując do umowy społecznej stawał się nośnikiem suwerenności i był to dar niezbędny i niepodzielny. Zatem nie było istotne, jaką formę przybierze państwo(monarchię, demokrację), ponieważ sprawujący władzę czynili to z upoważnienia i pod kontrolą suwerena. Idealnym rządem wg Rousseau był rząd republikański. Rousseau był zdania, że postępu cywilizacyjnego nie można zatrzymać i że każde państwo powinno przygotować się do coraz nowych warunków społecznych. Niemniej jednak domagał się zlikwidowania nędzy i różnic społecznych.

Uznał, że przyczyny niepowodzeń leżą w sferze politycznej i ekonomicznej, dlatego też środki naprawy powinny pochodzić właśnie z tych dziedzin.

Podsumowując doktryna umowy społecznej nie wyjaśniała genezy powstania państwa, ponieważ nie została oparta na badaniach historycznych, ale odegrała dużą rolę w skali światowej.

2. doktryna podboju

Najważniejszym zwolennikiem tej doktryny był Ludwik Gumplowicz (1838-1909), ale przed nim tę kwestię poruszali m.in. Kallikles (sądził, że prawo pozytywne ustanowili słabi, aby bronić się przed silnymi) i Trazymach (uważał, że prawo stanowione jest narzędziem silnych i rządzących do uciskania słabych) oraz Eugens Düehring (państwo wynikiem zewnętrznej przemocy).

Gumplowicz próbuje wyjaśniać powstawanie państw. Służy mu do tego zjawisko amalgamacji - łączenia się (najcześciej na zasadzie wchłaniania podbitych ludów) grup o różnej genezie w nową całość. Nowa grupa wytwarza prawo, które chce narzucić grupom podbitym. Dopiero po powstaniu państwa, ukonsytuowuje się naród.

W koncepcji Gumplowicza w państwie istnieje:

• panowanie jednych nad drugimi

• panowanie mniejszości nad większością

• dominacja jednoplemiennej mniejszości nad innoplemienną większością

Podział pracy w państwie pozwala na zajęcie się potrzebami wyższymi. Państwo ma też swoje wyższe cele:

• rozwój cywilizacyjny

• moralność

• porządek prawny

• rozwój kultury

Obywateli państwa spaja wspólny interes (zwany u Gumplowicza węzłem społecznym), który wynika ze wspólnego pochodzenia. Wyznacza go również wspólnie zamieszkiwane terytorium państwa (węzeł społeczny materialny), posiadany majątek i zawód (węzeł społeczny gospodarczy) i czynniki moralne, np. narodowość (węzeł społeczny moralny). Im więcej istnieje węzłów społecznych, tym silniejsza jest więź i sama grupa.

Wynikiem rozwoju ustroju państwowego jest kultura. U Gumplowicza kultura jest odrębna od innych kultur (nawet tożsama z narodowością). Jego zdaniem narodowość jest kulturą właściwą pewnemu ogółowi ludności, który przez dłuższy czas żył pod wpływem tych samych warunków, przeszedł wspólny rozwój państwowy oraz ukształtował wspólną umysłowość. Kultura opiera się na podziale pracy (podział pracy jest tu warunkiem powstania kultury). Kultura jest także warunkowana wyzyskiem ekonomicznym. I to jest czynnik, który łączy kulturę i podział pracy.

3. doktryna rozwarstwienia klasowego

Za jej twórców uznaje się Karola Marksa (1818-1883) i Fryderyka Engelsa (1820-1985). Ten drugi w pracy „Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa” wysuwa twierdzenie powstania państwa w drodze rozpadu małych i nieskomplikowanych wspólnot ludzkich na antagonistyczne grupy społeczne. W wyniku rozwoju stosunków ekonomicznych następowało stopniowe zróżnicowanie społeczeństwa ze względu na rodzaj pracy i bogactwa. Dokonujący się rozwój sił wytwórczych spowodował wprowadzenie gospodarki indywidualnej i własności prywatnej. Stopniowe przywłaszczanie sobie środków produkcji przez niektóre jednostki doprowadziło do sytuacji, w której wykształciły się dwie grupy: wykorzystujący i wykorzystywani. Rodzi się wyzysk i ucisk klasowy, a za nim idzie groźna buntu klasy eksploatowanej. Aby temu zaradzić powstaje państwo - wyższy stopień organizacji społeczeństwa ludzkiego. Państwo zabezpiecza nowo zdobyte bogactwa i własność prywatną, a także dba, aby prawo grup wyzyskujących do eksploatowania słabszych nie zostało zachwiane.

Według Engelsa państwo nie zostało narzucone z zewnątrz, ale jest naturalnym produktem społeczeństwa na określonym etapie rozwoju. Stoi nad jednostkami i jego zadaniem jest tłumienie konfliktów wynikających z nierównego stosunku do środków produkcji.

Trzy formy powstania państwa wg Engelsa na przykładach historycznych:

1. Klasyczną formą powstania jest droga, jaką formowało się państwo ateńskie. Powstało ono bowiem wprost z przeciwieństw klasowych, rozwijających się wewnątrz społeczeństwa rodowo-plemiennego.

2. Przykład odmiennej formy stanowi powstanie państwa rzymskiego, gdzie ludność napływowa (plebejusze) - silna liczebnie i dysponująca znacznymi środkami ekonomicznymi (w jej rękach koncentrowały się handel i rzemiosło) - była pozbawiona do godności publicznych zarezerwowanych dla arystokracji rodowo-plemiennej., które też ziemie dzieliła tylko między siebie. Okres „królewski” - to okres rozkładu społeczeństwa rodowo-plemiennego, dojrzewania antagonizmów klasowych. Ten okres przejściowy formowania się społeczeństwa klasowego znamionuje wykluwanie się instytucji politycznych, zamyka go rewolucja plebejuszów, która doprowadziła do powstania organizacji państwowej, opartej na terytorialnym i materialnym podziale ludności.

Przenikanie plemion germańskich, które stopniowo podbijały imperium zachodniorzymskie, doprowadziło do powstania trzeciej formy państwa. Organizacja rodowo-plemienna nie mogła się uporać ze stosunkami społecznymi podbitych części imperium rzymskiego. Było to bowiem rozkładające się społeczeństwo niewolnicze, w którego łonie zaczynały się feudalne stosunki społeczne. W tych warunkach wojskowa demokracja plemion germańskich przekształciła się w feudalną organizacją państwową. Proces ten był uwarunkowany splotem rozkładu germańskiego ustroju rodowo-plemiennego i niewolniczego ustroju społecznego rzymskiego imperium.

4. doktryna psychologiczna

Jej autorem jest Leon Petrażycki (1867-1931), polski prawnik i filozof. Według niego państwo powstało dzięki przeżyciom prawnym. Polegają one na skłonności ludzi do dominacji i uległości. Twierdził, że państwo jest zbiorem wyobrażeń dotyczących władczych stosunków międzyludzkich i funkcjonuje dzięki podporządkowaniu.

5. doktryna socjologiczna

W skład doktryny socjologicznej wchodzi teoria solidarystyczna, której autorem jest Leon Duguit(1859-1928), francuski prawnik, teoretyk państwa i prawa. Duguit uważał, że podstawą życia społecznego leży obiektywna norma społeczna, która nakazuje wszystkim przestrzeganie zasad solidarności. Państwo nie ma specjalnej władzy nad obywatelami, lecz podlega normom mającym wytłumaczenie w zasadzie solidarności. Wyróżniał mikro-i makrosocjologiczne grupy społeczne. Państwo według niego, jest najpierw faktem jako jedna z organizacji społecznych. Dostrzegał też, że w każdym państwie mogą powstać stosunki dające przewagę silniejszych nad słabszymi. Jednocześnie zaprzeczał jakiejkolwiek „woli zbiorowej”, uważając ją za fikcję.

Innym wariantem doktryn socjologicznych jest doktryna ograniczona, która opracowywali m.in. A.Comte(1798-1857), O.Gierke(1841-1921), H.Spencer(1820-1903). Zwolennicy tej teorii uważają zjawiska społeczne za rodzaj zjawisk biologicznych, co umożliwia im stosowanie pojęcia organizmu biologicznego do państwa i społeczeństwa.

O.Gierke traktował „organizm społeczny” jako organizmy społeczne, posługujące się specjalnymi organami, które działają w sposób podobny do funkcji części ciała człowieka. Oczywiście teorię ta miała odpowiednią oprawę prawną.

H.Spencer sformułował tezy o organicznej strukturze społeczeństwa, którego natura, struktura są wyznaczone i określone przez czynniki materialne. Spencer opowiadał się za ograniczoną do minimum rolą państwa. Sporządził katalog zakazów i nakazów dla państwa. Zasady te muszą gwarantować wolność i nieskrępowanie obywatelom.

Comte głosił wizję „nowej religii”, w której miejsce Boga miała zająć Ludzkość bezkonfliktowa, zorganizowana naukowo i pracująca w celu utrwalenia rodziny, własności i państwa. Wspomniana Ludzkość miała być stworzona przez przemysłowców i uczonych.

Współczesność:

► Stanisław Ehrlich (1907-1998)

Polski prawnik i politolog w swej pracy „Wstęp do nauki o państwie i prawie”, przedstawia koncepcję państwa jako globalnej organizacji społeczeństwa. Wspomina on o trojakim rozumieniu państwa:

1. Państwie, jako organizacji globalnej - nacisk na ramę organizacyjną, dzięki której społeczeństwo funkcjonuje jako całość

2. Państwo, jako aparat państwowy (a nawet tylko jego naczelne organy) - całokształt ośrodków decyzji politycznych

3. Państwo jako aparat przymusu - nacisk na przymus i przemoc.

Proponuje następujące określenie państwa: jest to hierarchiczna i terytorialna organizacja przymusu, działająca w interesach ekonomicznych, politycznych i ideologicznych grup, warstw, czy klas władających środkami produkcji, dzięki czemu może ona władać społeczeństwem jako całością. Państwo jest więc organizacją globalną w dwojakim sensie:

1. Jest jedyną organizacją, która w swoich ramach na określonym terytorium wszystkim bez wyjątku wyznacza powinne zachowanie (z pewnymi ograniczeniami dotyczącymi cudzoziemców)

2. W jakiejś formie inne organizacje społeczne albo podporządkowuje, albo przynajmniej w sposób niezbędny z nimi współdziała.

►Georg Jellinek

Współcześnie w klasycznej definicji państwa, stworzonej przez Georga Jellinka, wyróżnia się trzy elementy. Są nimi: wolność, terytorium i najwyższa władza. Brak któregoś z nich powoduje, że państwo nie może funkcjonować prawidłowo.

Państwo jest organizacja polityczną społeczeństwa, posiadającą suwerenną władzę. To także organizacja przymusowa i terytorialna. Zastanówmy się nad poszczególnymi elementami tej definicji.

Państwo jako organizacja polityczna:

W państwie zadaniem władzy jest organizowanie współpracy pomiędzy różnymi grupami społecznymi, oraz rozwiązywanie konfliktów pomiędzy nimi. Państwo i władza są po to, aby zabezpieczyć obywatelowi jego wolności i prawa oraz strzec porządku publicznego.  

Suwerenność:

Władza państwowa ma być suwerenna. Pojęcie suwerenności państwa możemy rozważać w dwóch aspektach - zewnętrznym i wewnętrznym.

 Zewnętrzna suwerenność oznacza niezależność i samodzielność władzy państwowej w podejmowanych przez nią decyzjach (mowa tu o niezależności względem innych państw). Państwo suwerenne jest równorzędnym partnerem w politycznych i gospodarczych kontaktach międzynarodowych. To ono decyduje o wstąpieniu bądź nie do jakiejś organizacji. Samodzielnie kształtuje również swój ustrój i wybiera władzę.

Suwerenność wewnętrzna mówi o tym, iż na danym terytorium organy władzy państwowej są władzą zwierzchnią i najwyższą i same decydują o swoim działaniu. Każda organizacja, funkcjonująca na terenie takiego państwa, ma działać zgodnie z prawem państwowym oraz za zgodą władz.

Terytorium państwa:

Państwo ma również charakter terytorialny. Pod pojęciem terytorium państwa rozumie się obszar lądowy, ale także wody przybrzeżne, strefę powietrzną oraz placówki dyplomatyczne znajdujące się na terenie innego państwa.

Państwo jako organizacja przymusowa:

Państwo jest określane mianem organizacji przymusowej. Przynależność do danego państwa ma charakter sformalizowany, a określa ją obywatelstwo. Obywatelstwo jest prawną więzią łączącą jednostkę z państwem. Obecnie stosowane są dwa sposoby nabycia obywatelstwa (przy urodzeniu). Mowa tu o prawie ziemi (ius soli) i prawie krwi (ius sanquinis). Ta pierwsza zasada obowiązuje w Stanach Zjednoczonych. Polega na nadaniu obywatelstwa państwa, w którym dziecko się narodziło. Drugi model, obowiązujący w większości obecnie istniejących państw, polega na nadaniu dziecka obywatelstwa rodziców bądź matki.

5) FORMA I TYP PAŃSTWA

Forma państwa to sposób sprawowania władzy oraz organizowania życia politycznego i społecznego w państwie. Formę państwa charakteryzuje się ze względu na :

a)formę rządów struktura najwyższych organów państwowych, ich wzajemne

relacje i sposób powoływania głowy państwa.

Podział ze względu na formę rządów:

→ republika- forma rządów, w której najwyższa władza, należy do organu wybieranego na określony czas(kadencje) przez obywateli. Republiki można podzielić na:

- arystokratyczne- władze wybierane przez wąskie grupy, wyodrębnione ze względu na pochodzenie lub zamożność( występowały w przeszłości)

- demokratyczne- władze wybierane przez ogół obywateli ( współczesne republiki europejskie np. Polska, Niemcy, Francja.)

→ monarchia- forma rządów, w której najwyższym organem jest monarcha ( król, cesarz, sułtan, faraon) a ludność tworzy grupę poddanych. Monarcha swoją funkcje sprawuje najczęściej dożywotnio.

Ze względu na sposób uzyskania władzy przez władcę monarchie można podzielić na:

- monarchie dziedziczną- monarcha uzyskuje władzę przez dziedziczenie ( np. Wielka Brytania, Hiszpania)

- monarchie elekcyjną- monarcha uzyskuje władzę przez wybór ( Rzeczpospolita w okresie nowożytnym)

Ze względu na zakres władzy monarchy, monarchie można podzielić na :

- nieograniczone- władza monarchy jest niczym nieograniczona

- ograniczone- władza monarchy jest ograniczona przez konstytucje

Różne formy monarchii:

• despotyczna - król sprawował pełnię władzy, był właścicielem całej ziemi w

państwie, miał nieograniczoną władzę nad obywatelami, pełnił funkcje najwyższego kapłana, a niekiedy był uważany za istotę boską.( Egipt za panowania faraonów)

● patrymonialna - monarcha miał silną pozycję polityczną i ekonomiczną- był właścicielem całej ziemi w państwie, mógł nią swobodnie dysponować, a jego władza miała sankcje religijną. Monarchia patrymonialna występowała we wczesnośredniowiecznej Europie.

● stanowa- powstała w związku ze wzrostem politycznego i ekonomicznego znaczenia stanów.

Władza monarchy w dalszym ciągu była bardzo silna, ograniczała ją jednak ogólnokrajowa reprezentacja stanów( Parlament, Stany Generalne), które miały uprawnienia opiniodawczo-doradcze. Monarchia stanowa narodziła się na przełomie XIII i XIV w. we Anglii i Francji.

● absolutna- monarcha ma całkowitą i niepodzielną władzę, nie podlega stanowionemu przez siebie prawu, bezpośrednio ingeruje w wiele dziedzin życia, a organy przedstawicielskie nie mają wielkiego znaczenia. Absolutyzm narodził się na początku XVII w. we Francji i w Anglii, a jego największy rozkwit przypadł na II połowę XVII i początek XVII w.

Współczesne monarchie absolutne to Arabia Saudyjska i Watykan.

● konstytucyjna- kompetencje monarchy są ograniczone przez konstytucje, która przyznaje część uprawnień organom przedstawicielskim. Monarchiami takimi są Monako i Maroko.

● parlamentarna- kompetencje monarchy są bardzo ograniczone. Najczęściej pełni on funkcje reprezentacyjne, czasami odgrywa rolę arbitra między poszczególnymi organami państwa. Jest to obecnie najpopularniejsza forma monarchii w Europie. Monarchiami tego typu są obecnie: Wielka Brytania, Hiszpania, Belgia i Norwegia.

1. reżim polityczny sposób rządzenia państwem, metody i techniki sprawowania władzy

Podział państwa ze względu na reżim polityczny:

- państwo autorytarne :

■ silna władza wykonawcza jest skupiona w rękach jednostki lub wąskiej grupy osób, parlamenty odgrywają drugorzędna rolę i są podporządkowane władzy wykonawczej

■ społeczeństwo nie ma możliwości kontrolowania władzy, rządzący są uprzywilejowani

■ udział obywateli w życiu społecznym jest sztuczny i poddany ścisłej kontroli

■ istnieje rozwinięty aparat przymusu i represji

Rządy te były sprawowane w wielu krajach Europy w okresie międzywojennym min w Polsce, Hiszpanii, Rumunii. Obecnie pojawiają się w krajach Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej.

- państwo totalitarne :

■ państwo kontroluje wszystkie sfery życia społecznego, ma rozbudowany aparat represji i przymusu.

■ państwo indoktrynuje swoich obywateli, istnieje jako oficjalna doktryna państwowa, a interes jednostki jest podporządkowany interesowi państwa

■ nie istnieje podział władzy, cała władza jest skupiona w rękach partii rządzącej i je przywódcy

■ działalność opozycyjna jest zakazana, a wobec przeciwników politycznych stosuje terror.

Przykładami państw totalitarnych były faszystowskie Niemcy i Włochy oraz komunistyczny Związek Radziecki. Obecnie można do nich zaliczyć komunistyczną Koreę Północną.

- państwo demokratyczne :

■ istnieje podział władzy. Władza ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza są rozdzielone między różne organy, które się wzajemnie kontrolują

■ obywatele mają możliwość kontrolowania władzy, rządzący nie są uprzywilejowani, wszyscy obywatele są równi wobec prawa

■ panuje szeroki zakres praw i wolności obywatelskich takich jak wolność słowa, zgromadzeń, sumienia, które są zagwarantowane w konstytucji

Rządy demokratyczne są sprawowane m.in. w większości państw europejskich i Ameryce Północnej.

2. ustrój terytorialny państwa struktura terytorialna, zakres samodzielności władz lokalnych, podział kompetencji między władze centralne a lokalne.

Podział ze względu na ustrój terytorialny:

1. państwa unitarne - jednostki podziału terytorialnego nie mają samodzielności politycznej i są podporządkowane organom ogólnopaństwowym, na terenie państwa obowiązuje jednolity system prawa, obywatelstwo, system organów sądowych oraz prawodawczych. Państwami unitarnymi są: Polska, Węgry, Szwecja, Dania, Holandia

Państwa unitarne dzielą się na:

- państwa scentralizowane- władze centralne mają bardzo szeroki zakres kompetencji, podejmują decyzje w sprawach lokalnych, organy lokalne maja bardzo wąskie uprawnienia ( Francja)

- państwa zdecentralizowane- władze centralne nie maja uprawnień żeby wpływać na sprawy przekazane do kompetencji organów lokalnych, wąski zakres kompetencji pozostawiony organom ogólnopaństwowym (Wielka Brytania)

2. państwa złożone - części składowe państwa mają duży stopień samodzielności, posiadają m.in. własne organy prawodawcze, wykonawcze i sądownicze. Ogólnopaństwowe instytucje zajmują się jedynie wybranymi dziedzinami wspólnego funkcjonowania państwa np. polityką obronną, monetarną, ustawodawstwem karnym

Państwa złożone dzielą się na:

- federacje - jednostki podziału terytorialnego(stany, prowincje) mają pewien zakres samodzielności politycznej i prawnej, nie mogą jednak wystąpić z federacji ani nawiązać stosunków międzynarodowych. Federacjami są m.in. Stany Zjednoczone, Szwajcaria i Niemcy

- konfederacje- luźny związek suwerennych państw powołany dla realizacji określonych celów(np. obronnych), państwa członkowskie przekazują część swoich uprawnień wspólnym organom. Przykładem konfederacji jest Wspólnota Niepodległych Państw

- unie państw - w przeszłości występowały II rodzaje unii:

• unia personalna - państwa mające wspólnego władcę, pozostające jednak odrębnymi organizacjami państwowymi np. unia polsko węgierska z 1440r.

• unia realna- związek państw posiadających nie tylko wspólnego władcę ale i wspólne instytucje w tym sejm, wojsko, monetę np. unia lubelska, unia polsko- litewska z 1569r.

Typ państwa jest to jednostka klasyfikacyjna państwa w ujęciu historycznym, wyróżniona przez zespół istotnych cech charakteryzujących państwo ze względu na ich związek z określonym ukłonem stosunków społecznych, ekonomicznych i politycznych, które dane państwo umacnia i chroni.

Podstawowe kryteria wyróżnienia typów państw to kryteria:

• stosunki społeczno - ekonomiczne

• stosunki polityczne

• status publiczny ludzi w danym państwie

Charakterystyka różnych typów państw:

• niewolnicze

Wielka własność właścicieli niewolników z jednej strony, oraz niewolnicy z drugiej. To właściciele niewolników decydują o wszystkim, a ci drudzy są pozbawieni wszelkich praw.

• feudalne

Występuje feudalna własność ziemska należąca do rycerstwa lub kościoła. Dominującą siłą społeczną i polityczną są feudałowie świeccy i duchowni, a stosunki zwierzchnictwa opierają się na podporządkowaniu chłopów feudałom. Chłopi są przypisani do ziemi i zobowiązani do świadczeń takich jak danina, czy pańszczyzna. Mimo ograniczonej wolności chłopi podlegają częściowej ochronie prawnej.

• kapitalistyczne

Charakteryzują się występowaniem prywatnej własności środków produkcji należących do ludzi zamożnych i swobodnych wytwórców sprzedających swą siłę roboczą. Głównymi siłami społecznymi są kapitaliści, a w krajach słabo rozwiniętych znaczną siłą są też mieszczanie i chłopi. Grupy społeczne korzystają z formalnie równych praw.

1. wczesnokapitalistyczne

Pojawia się w końcu XVIII wieku w wyniku rewolucji burżuazyjnej. Powstaje na bazie unowocześniania produkcji i koncentracji kapitału. Na przełomie XIX i XX wieku wybijają się silniejsze pod tym względem państwa: Anglia, Francja, Niemcy, USA. Pomnażanie bogactw sprzyja ekspansji kolonialnej.

Państwo wczesnokapitalistyczne jest państwem kapitalizmu wolnokonkurencyjnego. Jest ono organizacją polityczną społeczeństwa kapitalistycznego nastawioną na ochronę i sprzyjanie rozwojowi społeczno-gospodarczemu oraz zapewnianiu bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego ludności państwa. Stosunki ekonomiczne oparte są na relacjach kapitalista-robotnik.

2. liberalno-demokratyczne

Jest ono organizacją polityczną społeczeństwa kapitalistycznego wysokorozwiniętego, które wprowadziło minimum wolności dla jednostek i demokracji dla społeczeństwa. Występuje głównie w USA i Europie Zachodniej. Posiada stabilny system polityczny i demokratyczne mechanizmy rozstrzygania konfliktów społecznych.

3. Faszystowskie

Jest to państwo występujące we Włoszech w latach 1922-1943 i w Niemczech w latach 1933-1945. Państwo faszystowskie powstaje w warunkach kryzysu społeczeństwa kapitalistycznego. Niezadowolenie społeczne i negatywne nastawienie do liberalizmu ekonomicznego spowodowały wprowadzenie centralnego planowania i zwiększonej kontroli nad gospodarką. Dla faszysty państwo miało być wszechobecne, silne i zwarte. Państwo faszystowskie przyjęło się określać, jak terrorystyczną dyktaturę kapitału monopolistycznego, występującą w okresie zagrożenie państwa przez rewolucyjne nastroje mas ludowych i nieporadności rozwiązywania złożonych problemów społecznych przez ówczesne reżimy polityczne niestabilnej demokracji parlamentarnej.

4. Trzeciego Świata

Stanowią one grupę państw o swoistych cechach, które powstały do niepodległego bytu po rozpadzie kolonializmu po II wojnie światowej. Państwa te mają wiele znamion wspólnych: wyzwoliły się spod panowanie kolonialnego, mają stosunkowo niski poziom rozwoju gospodarczego, prezentują strukturę społeczną niezwykle zróżnicowaną, wykształciły strukturę społeczną słabo rozwiniętą, przyjmują zróżnicowany zakres swobód i praw obywatelskich. Głównie są to państwa Azji, Afryki, niekiedy Ameryki Płd.

• socjalistyczne

Państwa socjalistyczne stworzyły nowy typ i formę organizacji społeczeństwa. Charakteryzowały się daleko posuniętą uniformizacją stosunków społeczno-ekonomicznych i stosunków politycznych oraz reglamentacją statusu pozycji człowieka i obywatela w państwie. Model państwa monopolistycznego pod względem ideologii, systemu gospodarczego i systemu politycznego wykształcony w ZSRR, przeniesiony został, w różnych wydaniach, do pozostałych krajów socjalistycznych

6. FUNKCJE PAŃSTWA

Funkcje są to istotne cechy działalności państwa, lecz nie całokształt tej działalności.

Całokształt działalności państwa w określonej sferze życia społecznego nazywany jest funkcją państwa. (A.Łopatka)

Koncepcja solidarystyczna

Rolą państwa jest pośredniczenie w sporach między egoistycznymi z natury jednostkami i grupami oraz reprezentowanie interesów wspólnych.

Koncepcja marksistowska

Państwo jest stronnicze, gdyż w społeczeństwie podzielonym na antagonistyczne klasy nie może jednocześnie dbać o interesy wszystkich. Według tej koncepcji nie istnieje dobro wspólne, a państwo daje pierwszeństwo interesom jednej grupy, na czym traci druga.

Systemowa typologia funkcji państwa.

Według tej typologii funkcja państwa jest konsekwencją, skutkiem reakcji państwa na bodźce i wyzwania pochodzące z otocznia, istotne zarówno dla tego otoczenia jak i dla samego państwa.

Wyróżniamy funkcje:

1. adaptacyjną

2. 
   regulacyjną

3. innowacyjną

Ad.1. Adaptacyjna

Polega ona na dostosowaniu struktur państwowych do zmieniającego się otoczenia. Dążenie do „homeostazy” i zapobieganie odstałości od reszty.

Przykładem jest tu reakcja na zagrożenie wojenne

Ad.2. Regulacyjna

Polega na aktywnej reakcji na zmiany otoczenia i współkształtowaniu go, modelowaniu w dostępnych granicach

Przykładem jest to ogrodnik i żywopłot.

Ad.3. Innowacyjna

Jest to działalność wyprzedzająca w stosunku do otoczenia. Mobilizuje większy wysiłek państwa niż adaptacja, ale i daje lepsze rezultaty. Państwo jest inicjatorem przemian.

Przedmiotowa typologia funkcji państwa.

Jak nam podaje prof. Sulowski funkcje państwa to trwałe, wyodrębnione i jednorodne działania państwa realizowane w podstawowych, głównych lub zasadniczych sferach życia publicznego.

Funkcje państwa:

• zewnętrzna

• wewnętrzna

• gospodarczo - organizatorska

• socjalna

• kulturalno - wychowawcza

FUNKCJA ZEWNĘTRZNA

Jest to całokształt działalności państwa w stosunkach z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi. Polega na:

• zapewnieniu bezpieczeństwa państwa na zewnątrz

• rozwijania stosunków politycznych, gospodarczych i kulturalnych z innymi państwami

• przepływie informacji i kontaktach osobowych

FUNKCJA WEWNĘTRZNA

Jest to całokształt działalności państwa w stosunkach społecznych. Polega na:

• zapewnieniu porządku i bezpieczeństwa publicznego

• ochronie zdrowia i mienia obywateli

• zabezpieczenia istniejącego systemu wartości

FUNKCJA GOSPODARCZO-ORGANIZATORSKA ( EKONOMICZNA)

Jest to całokształt działalności państwa w sferze stosunków społeczno-gospodarczych. Polega na:

• organizowaniu życia społecznego

• stwarzaniu warunków rozwijania działalności gospodarczej

FUNKCJA SOCJALNA

Jest to całokształt działalności w socjalnej sferze stosunków społecznych zmierzającej do zabezpieczenia społecznego jednostek ludzkich. Polega na:

• zapewnieniu ubezpieczeń społecznych

• ochronie zdrowia

• zapewnieniu pomocy społecznej

• zapewnieniu zatrudnienia siły roboczej, ochronie pracy państwa i zabezpieczeniu przed zagrożeniami pracy

FUNKCJA KULTURALNO-WYCHOWAWCZA ( EDUKACYJNA)

Jest to całokształt działalności państwa w sferze kulturowej i wychowawczej społeczeństwa. Polega na:

• wpajaniu wiedzy i zdobyczy cywilizacyjnych

• rozpowszechnianiu dóbr kulturowych

• upowszechnianiu idei i wartości ideologicznych

• kształtowaniu postaw i zachowań obywatelskich

TYPOLOGIA WEDŁUG WIKIPEDII

• wewnętrzne (tradycyjne; konserwatywne; liberalne)

• prawodawcza - państwo za pośrednictwem swojego aparatu tworzy prawo, które obowiązuje na jego terytorium

• porządkowa - państwo jest zobowiązane do zachowania porządku i bezpieczeństwa na całym terytorium jego jurysdykcji

• administracyjna - państwo jest zobowiązane zarządzać krajem za pomocą aparatu administracyjnego

• wewnętrzne (socjalistyczne; interwencjonistyczne; etatystyczne)

• gospodarczo-organizacyjna - państwo jest zobowiązane zarządzać gospodarką i finansami kraju

• socjalna - państwo jest zobowiązane zapewnić swoim obywatelom minimum środków do życia

• kulturalno-oświatowa - państwo jest zobowiązane zorganizować system edukacji i instytucji kulturalnych, szerzących rozwój intelektualny obywateli

• zewnętrzne

• obrona granic - zapewnienie obywatelom poczucia bezpieczeństwa przez niwelowanie zagrożenia agresją ze strony innych państw

• kontakt z innymi państwami - państwo powinno organizować współpracę z innymi państwami

Problem celu i przeznaczenia państwa.

Najczęściej spotykane w literaturze cele państwa to:

1. dobro ogółu

2. zapewnienie bezpieczeństwa

3. ochrona własności lub interesów ogółu narodu, poszczególnych grup, jednostek itp.

Cel państwa są to cele stawiane przez określonych ludzi, klasy lub grupy rządzące, że nie ma obiektywnych, samoistnych, niezależnych od świadomości ludzkiej celów ani państwa, ani jakichkolwiek instytucji prawno ustrojowych. (M.Maneli)

Przez cel państwa należy rozumieć to, co ośrodek decyzji politycznej wytycza jako cel organizacji państwowej. (S.Ehrlich)

Te różne ujęcia pokazują problematykę w definiowaniu celu państwa.

Przeznaczeniem państwa jest urzeczywistnianie wytyczonego celu państwa.(sic!) Czyli wszystkie fragmentaryczne i szczegółowe działania państwa powinny być podporządkowane dążeniu do osiągnięcia celu państwa.

7. TEORIA WŁADZY PAŃSTWOWEJ

Władza państwowa jest szczególnym rodzajem władzy politycznej. Trudno jednak dokonać zdefiniowania tego zjawiska. Jest to związane głównie z podstawami światopoglądowymi badaczy państwa, stąd wyniki przedstawiają się bardzo różnie.

Władza to zdolność wydawania i egzekwowania decyzji. Jej rodzajem jest władza państwowa, która charakteryzuje się zdolnością do kierowania społeczeństwem znajdującym się w granicach państwa, poprzez wydawanie i narzucanie decyzji. Chcąc wyegzekwować swoje decyzje, władze państwa mogą stosować środki przymusu, w tym przymus fizyczny. Podmiotami władzy są osoby lub grupy osób, które wydają decyzje. Adresatami są zaś Ci, którzy muszą się tym decyzjom podporządkować. Między tymi dwiema grupami zachodzi stosunek nadrzędności i podporządkowania.

Władza państwowa:

Dwa znaczenia władzy państwowej:

1. władza w znaczeniu formalnym - oznacza upoważnienie (kompetencje) do kierowania przez pewnych ludzi, pewne organy innymi ludźmi;

2. władza w znaczeniu materialnym - oznacza faktyczną możliwość skutecznego kierowania innymi niezależnie od tego, czy istnieje odpowiednie upoważnienie (kompetencja);

Uznaje się, że władza państwowa oparta tylko na jednym z tych elementów jest krucha i nietrwała tzn. nie utrzyma się władza państwowa, która jest tylko władzą formalną, a nie jest władza skuteczną i odwrotnie - niemoce istnieć długo władza, która sprawuje faktyczna kontrolę nad obywatelami, ale nie posiada do tego upoważnienia (kompetencji).

Dla trwałej władzy państwowej konieczne jest powiązanie zarówno mocy jak i autorytetu.

Sposoby wykonywania władzy państwowej:

1. władza totalitarna - władza państwa ma charakter totalitarny, a więc gdy organy państwa są upoważnione do ingerowania w każdą sferę życia człowieka;

2. władza autorytarna - władza państwowa ma charakter autorytarny, gdy organy państwa podejmując działania nie muszą liczyć się z opinią obywateli;

3. władza demokratyczna - władza państwa ma charakter demokratyczny, gdy na decyzje organów sprawujących władzę w mniejszym lub większym stopniu wpływ mają członkowie społeczeństwa.

Suwerenność państwa- oznacza, ze państwo nie podlega żadnej organizacji znajdującej się zarówno na zewnątrz jak i wewnątrz państwa.

Suwerenna władza :

2. władza - w państwie istnieją stosunki władztwa i podporządkowania, nie istnieje państwo bez zjawiska władzy;

3. suwerenna władza państwowa - państwo jest suwerenem tzn. suwerenność oznacza zwierzchnictwo, najwyższość oraz brak ograniczeń;

Dwa aspekty suwerenności:

• aspekt zewnętrzny - relacje wobec innych państwa; władza państwowa jest niezależna zewnętrznie tzn. jest niezależna od innych państw; państwa są podmiotami równymi na arenie międzynarodowej sytuacji prawnej; ograniczenie suwerenności w aspekcie zewnętrznym możliwe jest w drodze przyjętych przez państwo zobowiązań międzynarodowych (poprzez zawarcie umów międzynarodowych, konwencji, układów, traktatów);

• aspekt wewnętrzny - (chodzi o relacje między władzą a obywatelami) - władza państwa jest najwyższa na danym obszarze i nie może być ograniczona przez inne organizacje. To władza państwowa sama nie decyduje o swoim zakresie działania, a wszystkie inne organizacje działają na terenie państwa za zgodą władzy państwowej Ina określonych przez nią warunkach;

Organizacja terytorialna:

Władza państwa rozciąga się na pewnym obszarze. Państwo to organizacja ludzi na określonym terytorium. Niema znaczenia w prawie międzynarodowym wielkość tego terytorium dla istnienia czy nieistnienia państwa. Władza państwowa rozciąga się „Dodatkowo” także na terytorium położonym poza granicami danego państwa, a mianowicie:

• na terenie przedstawicielstw dyplomatycznych i konsularnych (konsulaty i ambasady)

• na pokładach statków morskich, powietrznych i kosmicznych.

Na terenie państwa (obszarze) istnieją pewne obszary, na których władza państwowa się nie rozciąga - są to obce przedstawicielstwa dyplomatyczne i konsularne.

Ambasada zajmuje się dyplomacją, a konsulaty administracją.

Przynależność formalna (sformalizowana):

Sformalizowana przynależność do państwa nazywana jest obywatelstwem. Przynależność ta ma charakter formalny (sformalizowany) bowiem nie jest ona przynależnością naturalną. To przepisy prawa określają zasady uzyskiwania i utraty obywatelstwa.

Przynależność do narodu - narodowość. Narodowość oparta jest na więzi faktycznej, Anie formalnej, a na więzi etnicznej, kulturowej.

Bezpaństwowiec - to osoba, która nie ma obywatelstwa żadnego państwa.

Cechy władzy państwowej:

- polityczna- wynika to z wyłączności posługiwania się przymusem dla zapewnienia sobie określonego postępowania związanego z istnieniem całej gamy stosunków politycznych.

-przymusowa- to kształtuje sposób i środki realizowania władzy państwowej

- integruje i rozstrzyga konflikty społeczne- kształtuje mechanizmy selekcji i hierarchizacji potrzeb, opanowuje istniejące konflikty społeczne w celu zachowania spójności społeczeństwa w sensie globalnym, organizuje jednostki i grupy społeczne dla wytwarzania dóbr i zachowań społecznie pożądanych

- suwerenna- polega na jego zwierzchnim charakterze wewnątrz i niezależności na zewnątrz państwa.

-terytorialną

8) LEGITYMIZACJA WŁADZY PAŃSTWOWEJ

Legitymizacja - uzasadnienie, upoważnienie.

Jest to uzasadnienie tego, że wykonywanie władzy przez pewna osobę lub grupę osób jest usprawiedliwione, należyte, zasługujące na aprobatę.

Legitymizacja władzy (dosłownie: upoważnienie do działania) to (według Eugeniusza Zielińskiego) "uprawnienie rządzących do podejmowania wiążących decyzji, przy równoczesnej aprobacie rządzonych". Seymour Martin Lipset przedstawia ją natomiast jako "wysiłki podejmowane w celu wywołania i utrzymania opinii, że istniejące instytucje polityczne są najbardziej odpowiednie i właściwe dla społeczeństwa". Udzielenie legitymizacji opiera się na kryterium dobrowolności, a więc wyklucza przemoc i strach jako źródło podporządkowania.
W państwach demokratycznych najbardziej rozpowszechnioną formą legitymacji władzy są wolne wybory, co łączy się z przekonaniem, że źródłem władzy jest naród.
W systemach niedemokratycznych czynnikiem legitymizującym władzę jest ideologia. Istnienie legitymizacji zmniejsza szanse napięć i destabilizacji państwa. Przeciwieństwem legitymizacji jest delegitymizacja systemu politycznego.

Rodzaje legitymizacji: (podział Webera)

1. legitymizacja oparta na tradycji - sprawowanie władzy oparte jest na pewnej tradycji, panujących w społeczeństwie wierzeniach i zwyczajach, według, których dane osoby maja prawo do sprawowania władzy np. pełnienie funkcji głowy państwa przez królowa W.Brytanii;

2. legitymizacja oparta na charyzmatycznym charakterze - gdy uznaje się, ze określone osoby mają pewne niezwykłe zdolności albo właściwości, cechy predysponujące go do sprawowania władzy.

3. legitymizacja legalna - gdy przyjmuje się, że władzę powinny sprawować osoby w odpowiedni sposób czy według określonych procedur wybrane, powołane. To uzasadnienie opiera się na przekonaniu, że osoby w odpowiedni sposób wybrane - powołane będą najlepiej sprawować władzę.

Legitymizacja wg Davida Eastona

David Easton przedstawia bardziej empiryczne kryteria legitymizacji władzy:

1. legitymizacja władzy ideologiczna - opiera się na akceptacji głównych zasad organizacji społeczeństwa: panującym systemie wartości oraz ogólnie przyjętych sposobach interpretacji przyszłości.

2. legitymizacja władzy strukturalna - to akceptacja norm reżimu politycznego wynikająca z przekonania o ich prawowitym i legalnym charakterze oraz wszystkich wynikających z nich norm prawnych oraz instytucji.

3. legitymizacja władzy personalna - wynika z szacunku dla osób sprawujących władzę. Szczególnie pomocna jest ona w momencie stabilizacji zmian jakim podlega system.

Te trzy formy legitymizacji nie wykluczają się. Spójność tych elementów zapewnia stabilność systemu politycznego.

Legitymizacja wg Davida Beethama

1. reguły - normy prawne i obyczajowe panujące w grupie społecznej. Ich zachowanie przy zdobywaniu i sprawowaniu władzy zapewnia jej legalność.

2. przekonania - minimum wspólnych przekonań grup rządzących i rządzonych. Jeśli władza oparta o reguły znajduje oparcie również na poziomie przekonań, wtedy nadal jest legalna.

3. zachowania - czyli czynne przyzwolenie ze strony grup podporządkowanych na bycie rządzonymi. Wyraża się to np. w udziale w wolnych wyborach, referendach, publicznych deklaracjach poparcia. Na tym poziomie istnieje pewność, że grupy podporządkowane identyfikują się z rządzącymi

System polityczny - ogół organów państwowych, partii politycznych oraz organizacji i grup społecznych (formalnych i nieformalnych), uczestniczących w działaniach politycznych w ramach danego państwa oraz ogół generalnych zasad i norm regulujących wzajemne stosunki między nimi. Termin pojawił się w literaturze w roku 1953, w pracy Davida Eastona pod tym samym tytułem, zastępując używany do tej pory "system rządów".

Główne elementy systemu politycznego:

Społeczność, której byt jest współzależny, składająca się z grup o interesach zbieżnych i sprzecznych,

Organizacje artykułujące i reprezentujące interesy tych grup poprzez zdobywanie i sprawowanie władzy państwowej bądź wywieranie na nią wpływu,

Instytucje władzy państwowej, dysponujące monopolem uzgadniania interesów zarówno sposobami perswazji, jak przymusu i przemocy,

Formalne i zwyczajowe normy regulujące wzajemne relacje i funkcjonowanie wszystkich części składowych systemu,

Ideologie i strategie polityczne, stanowiące oprogramowanie ukierunkowujące działalność systemów państwowych i partyjnych,

Instytucje i organizacje międzynarodowe do których są afiliowane państwa i partie polityczne, których rola wzrasta w warunkach integracji kontynentalnych i globalizacji.

Koncepcja systemowo-funkcjonalna

W tym ujęciu żadna część układu politycznego nie może istnieć bez innej, łączą je funkcjonalne zależności. Życie polityczne to system powiązanych czynności.

System polityczny jest częścią systemu społecznego obejmującego całe społeczeństwo, obejmuje trzy elementy:

wspólnotę polityczną

reżim polityczny

instytucje polityczne.

Najważniejsze składniki działania politycznego to:

wejście (input) - czyli żądanie wysunięte ze strony społeczności w stronę rządzących. Jest to wykładnia oczekiwań społecznych.

proces wewnątrz systemowego przetwarzania (conversion) - pozyskanie poparcia dla żądania oraz następnie proces przetwarzania go w decyzję.

wyjście (output) - ujawnienie decyzji

Przedstawicielami tego nurtu są: David Easton, Gabriel Almond, Bingham G. Powell i Karl W. Deutsch.

Koncepcja strukturalno-instytucjonalna

W tym rozumieniu system polityczny jest równorzędnym z ekonomicznym i kulturowym, podsystemem społecznym, wyodrębnionym z działalności grup społecznych. Oprócz podmiotów związanych stricte z działaniem politycznym, w ujęciu strukturalno-instytucjonalnym mieszczą się również organizacje pozarządowe.

Na podsystem ten składają się:

struktura polityczna

normy polityczne i prawne

stosunki polityczne

świadomość polityczna

kultura polityczna

Koncepcja instytucjonalno-normatywna

Ten model charakteryzuje się uwypukleniem znaczenia instytucji i norm politycznych, które mają decydujące znaczenie w relacji władzy i społeczeństwa. Wyróżnia się trzy elementy systemu politycznego w takim rozumieniu:

idee i wartości polityczne,

organizacje i instytucje polityczne wywierające wpływ i uczestniczące w życiu politycznym kraju,

normy regulujące i organizujące wcielanie w życie idei politycznych oraz normujące struktury i funkcjonowanie instytucji politycznych.

Charakterystyka typowych systemów politycznych na świecie

Liberalny system polityczny:

konkurencyjny system partyjny

instytucjonalne zabezpieczenie praw

silne civil society

wolne wybory poddane społecznej kontroli

bazowanie na demokracji większościowej lub konsensualnej

Postkomunistyczny system polityczny:

wyznaczone na przełomie lat 80. i 90. trzy cele transformacji:

demokracja parlamentarna

gospodarka rynkowa

suwerenność narodowa

różne tempo realizacji wytyczonych celów

wzrastająca rola partii politycznych

wysokie koszty społeczne transformacji

zjawisko korupcji na szeroką skalę

Wschodnioazjatycki system polityczny:

wzrost i budowa dobrobytu

aprobata dla liderów silnego rządu

szacunek dla państwa

Islamski system polityczny

stosunki polityczne są zgodne z zasadami religijnymi islamu, bazują na nauce Mahometa

występowanie odmian fundamentalistycznych islamu, np. z tendencjami absolutystycznymi (Arabia Saudyjska), lub też rewolucyjnego populizmu (Iran za rządów Chomeiniego do 1989 r.);

Reżim wojskowy;

podporządkowanie wszystkich czynników kształtujących system polityczny władzom wojskowym;

występowanie różnej formy reżimu wojskowego, np. klasyczna wojskowa junta, czy też spersonalizowana dyktatura wojskowa wspierana przez armię z charyzmatycznym przywódcą

DETERMINANTY POLITYK

1. Podstawowe determinanty polityki:

a) ideologia

b) ekonomika

c) prawo

d) moralność

e) kultura

Elity polityczne:

elity polityczne - klasyczne teorie elit traktują istnienie elit jako coś oczywistego i koniecznego dla rozwoju społecznego i powstania demokracji (Vilfredo Pareto, Gaetan Mosca, Charles Mills)

Klasyfikacja elit:

a) Elita wewnętrznie rozbita, sfragmentaryzowana - to zbiorowość osób o przeciwstawnych,

odmiennych poglądach na temat wartości i zasad postępowania w życiu politycznym.

Poszczególne ugrupowania zwlczają się wzajemnie traktując politykę jako walkę, co w

konsekwencji prowadzi do niestabilności systemu.

b) Elita ideologicznie zunifikowana - jej doktryny sa jedynymi dozwolonymi w życiu

publicznym; opozycja nie ma prawa istnieć, charakterystyczny dla systemów

autorytarnych i totalitarnych.

c) Elita zjednoczona normatywnie - istnieje konsensus co do podstawowych zasad i

wartości politycznych; zakłada wielość i różność przekonań pod warunkiem zachowania i

poszanowania procedur i instytucji.

Kultura polityczna - całokształt indywidualnych postaw politycznych członków danego społeczeństwa. Postawy te są wyrazem uznawanych wartości, odnoszących się przede wszystkim do systemu władzy państwowej.

Od kultury politycznej danego społeczeństwa zależy stopień i charakter jego zaangażowania w politykę, gdyż to właśnie kultura polityczna reguluje stosunki między rządzącymi a rządzonymi.

jeden z czynników asymilacji kulturowej polegający na mieszaniu się grup etnicznych, rasowych czy wyznaniowych w wyniku zawierania małżeństw międzygrupowych

Nie jestem pewien, czy funkcja wewnętrzna jest nadrzędną kategorią w stosunku do gospodarczo-organizatorskiej, socjalnej i kulturalno wychowawczej, ale oparłem się na tym założeniu.

23

Podobnie jak u Arystotelesa ale u Cycerona nacisk na gminę miejską.

}

w zależności od głębokości ingerencji

---