dr Jarosław Czerw

System ochrony prawnej w Unii Europejskiej

1. Skargi o odszkodowanie - odpowiedzialność odszkodowawcza Unii Europejskiej

2. Orzekanie w sprawie wydawania orzeczeń wstępnych - pytania prejudycjalne kierowane przez sądy krajowe

3. System ochrony prawnej w dziedzinie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa oraz Współpracy Policyjnej i Sądowej w Sprawach Karnych

4. Ochrona praw podstawowych Unii Europejskiej

Niniejszy konspekt przygotowany został w oparciu o następujące źródła:

Wyrozumska A. (red.) - System ochrony prawnej w Unii Europejskiej, Warszawa 2010

Kuś A. (red.) - Prawo Unii Europejskiej z uwzględnieniem Traktatu z Lizbony, Lublin 2010

Wykaz skrótów:

TUE - Traktat o Unii Europejskiej

TFUE - Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej

TS - Trybunał Sprawiedliwości

UE - Unia Europejska

1. Skargi o odszkodowanie - odpowiedzialność odszkodowawcza Unii Europejskiej

Art. 268 TFUE

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej jest właściwy do orzekania w sporach dotyczących odszkodowań określonych w artykule 340 akapity drugi i trzeci.

Art. 340 TFUE

Odpowiedzialność umowna Unii podlega prawu właściwemu dla danej umowy.

W dziedzinie odpowiedzialności pozaumownej Unia powinna naprawić, zgodnie z zasadami ogólnymi, wspólnymi dla praw Państw Członkowskich, szkody wyrządzone przez jej instytucje lub jej pracowników przy wykonywaniu ich funkcji.

Na zasadzie odstępstwa od akapitu drugiego, Europejski Bank Centralny jest zobowiązany do naprawienia, zgodnie z ogólnymi zasadami wspólnymi dla praw Państw Członkowskich, szkód wyrządzonych przez Bank lub jego pracowników przy wykonywaniu ich funkcji.

Odpowiedzialność osobistą pracowników wobec Unii określają przepisy ich regulaminu pracowniczego lub mających zastosowanie warunków zatrudnienia.

1. Cel skargi o odszkodowanie

Wyrównanie szkody wywołanej działaniem lub zaniechaniem instytucji, organów i jednostek organizacyjnych UE.

2. Przedmiot skargi o odszkodowanie

Roszczenie odszkodowawcze przeciwko Unii Europejskiej.

3. Charakter skargi o odszkodowanie

Autonomiczny (samodzielny) w stosunku do skargi o stwierdzenie nieważności i do skargi na bezczynność instytucji UE.

„[…] skarga oparta na art. 178 i 215 TEWG (obecnie art. 268 i 340 TFUE) stanowi odrębną od innych skargę z odrębnie określonym przedmiotem i celem.” - Wyrok TS z 28 kwietnia 1971r. w sprawie 4/69 Alfons Lütticke przeciwko Komisji, Zbiór Orzeczeń z 1971

4. Odpowiedzialność odszkodowawcza UE: odpowiedzialność kontraktowa i odpowiedzialność deliktowa

1. Odpowiedzialność kontraktowa (o.k.) - wynika z niewykonania lub nienależytego wykonania umowy zawartej przez UE.
   O.k. podlega prawu właściwemu dla danej umowy. Jeśli strony umowy nie poddały ewentualnych sporów z niej wynikających pod jurysdykcję TS (nie zawarły w umowie odpowiedniej klauzuli arbitrażowej), w zakresie o.k. właściwe są sądy krajowe.

2. Odpowiedzialność deliktowa (pozaumowna) - wynika z czynów niedozwolonych
   

5. Odpowiedzialność deliktowa (pozaumowna)

1. Pozwany i powód
   Pozwany - Unia Europejska
   „[…] Unia winna być reprezentowana w postępowaniu odszkodowawczym przed Trybunałem przez tę instytucję bądź te instytucje, którym przypisuje się zdarzenie skutkujące ewentualną odpowiedzialnością odszkodowawczą.” - Wyrok TS z 13 listopada 1973r. w sprawach połączonych Wilhelm Werhahn Hansamühle i inni przeciwko Radzie, Zbiór Orzeczeń z 1973
   Powód:

1. obywatele UE i osoby prawne mające przynależność państwową państwa członkowskiego UE,

2. inne osoby fizyczne i osoby prawne, w tym państwa członkowskie UE

3. państwa trzecie i organizacje międzynarodowe
   

2. Przesłanki warunkujące odpowiedzialność deliktową

1. wystąpienie działania lub zaniechania, które może być przypisane UE,

2. bezprawność powyższego działania lub zaniechania,

3. szkoda występująca po stronie powoda spowodowana bezprawnym działaniem lub zaniechaniem przypisywanym UE,

4. istnienie związku przyczynowego pomiędzy bezprawnym działaniem lub zaniechaniem a szkodą
   

3. Szkoda = strata rzeczywiście poniesiona + utracone korzyści
   

4. Przedawnienie roszczeń
   Artykuł 46 Statutu TS UE
   Roszczenia wynikające z odpowiedzialności pozaumownej Unii ulegają przedawnieniu z upływem pięciu lat od zdarzenia stanowiącego podstawę tej odpowiedzialności. Okres przedawnienia przerywa wniesienie skargi do Trybunału Sprawiedliwości lub uprzednie wniesienie przez poszkodowanego wniosku do właściwej instytucji Unii. W ostatnim przypadku skarga musi być wniesiona w ciągu dwóch miesięcy, zgodnie z artykułem 263 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej; postanowienia drugiego akapitu Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej stosuje się odpowiednio.
   Niniejszy artykuł stosuje się również do roszczeń przeciwko Europejskiemu Bankowi Centralnemu wynikających z odpowiedzialności pozaumownej.
   

5. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy UE
   UE odpowiada tylko za te zachowania funkcjonariuszy UE przy wykonywaniu ich obowiązków, które stanowią realizację zadań UE.

2. Orzekanie w sprawie wydawania orzeczeń wstępnych - pytania prejudycjalne kierowane przez sądy krajowe

Artykuł 267 TFUE

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej jest właściwy do orzekania w trybie prejudycjalnym:

a) o wykładni Traktatów;

b) o ważności i wykładni aktów przyjętych przez instytucje, organy lub jednostki organizacyjne Unii;

W przypadku gdy pytanie z tym związane jest podniesione przed sądem jednego z Państw Członkowskich, sąd ten może, jeśli uzna, że decyzja w tej kwestii jest niezbędna do wydania wyroku, zwrócić się do Trybunału z wnioskiem o rozpatrzenie tego pytania.

W przypadku gdy takie pytanie jest podniesione w sprawie zawisłej przed sądem krajowym, którego orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu według prawa wewnętrznego, sąd ten jest zobowiązany wnieść sprawę do Trybunału.

Jeżeli takie pytanie jest podniesione w sprawie zawisłej przed sądem krajowym dotyczącej osoby pozbawionej wolności, Trybunał stanowi w jak najkrótszym terminie.

1. Cel postępowania
   Umożliwienie sądom krajowym zapewnienia jednolitej wykładni i stosowania prawa UE we wszystkich państwach członkowskich.
   

2. Rola TS
   Polega na dokonywaniu wykładni prawa UE lub orzekaniu w przedmiocie jego ważności, nie zaś na stosowaniu tego prawa do stanu faktycznego będącego u podstaw postępowania przed sądem krajowym.
   

3. Podmioty mogące wystąpić z pytaniem prejudycjalnym
   Z pytaniem prejudycjalnym mogą wystąpić sądy krajowe (sądy państw członkowskich).
   W ujęciu prawa UE organem pełniącym funkcję sądową (sądem krajowym mogącym wystąpić z pytaniem prejudycjalnym) jest instytucja, która spełnia poniższe warunki:

1. powołana na podstawie ustawy

2. działająca i orzekająca w oparciu o przepisy prawa

3. rozstrzygająca spory pomiędzy stronami

4. wydająca orzeczenia wiążące strony

5. niezawisła i bezstronna.

4. Zakres pytań prejudycjalnych
   TS orzeka w trybie prejudycjalnym w sprawie:

1. wykładni Traktatów,

2. ważności i wykładni aktów przyjętych przez instytucje, organy lub jednostki organizacyjne UE (to jest: rozporządzeń, dyrektyw, decyzji, zaleceń i opinii oraz tzw. aktów swoistych, a także umów międzynarodowych których stroną jest UE i decyzji organów powołanych tymi umowami).
   TS nie orzeka w powyższym trybie w sprawie wykładni przepisów prawa krajowego oraz w sprawie umów międzynarodowych zawieranych przez państwa członkowskie poza strukturą traktatów.

5. Obligatoryjne i fakultatywne pytanie prejudycjalne
   Pytania wnoszone przez sądy krajowe mogą mieć charakter obligatoryjny lub fakultatywny - sąd krajowy musi (pytanie obligatoryjne) lub może (pytanie fakultatywne) wystąpić do Trybunału Sprawiedliwości z pytaniem prejudycjalnym.

1. Obligatoryjne pytania prejudycjalne - pytania wnoszone przez sąd krajowy od orzeczenia od którego nie przysługuje żaden środek odwoławczy. W takim przypadku sąd krajowy jest zobowiązany do wystąpienia z pytaniem prejudycjalnym do TS (musi wystąpić z pytaniem prejudycjalnym).
   Sąd krajowy orzekający w ostatniej instancji może jednak odstąpić od wystąpienia do TS z pytaniem prejudycjalnym jeśli:

1. decyzja w kwestii interpretacji prawa UE nie jest niezbędna do rozstrzygnięcia w sprawie,

2. poprzednie decyzje TS odnosiły się już do kwestii prawnych, których dotyczy pytanie (tzw. doktryna acte eclairé - doktryna sprawy wyjaśnionej),

3. jeżeli zastosowanie prawa UE jest tak oczywiste, że nie ma miejsca na żadne wątpliwości (tzw. doktryna acte clair - doktryna sprawy oczywistej).

2. Fakultatywne pytania prejudycjalne - pytania wnoszone przez każdy sąd krajowy, który orzeka w oparciu o prawo UE. W takim przypadku sąd krajowy ma prawo do wystąpienia z pytaniem prejudycjalnym do TS (nie musi jednak z tego skorzystać).

6. Skutki orzeczenia wstępnego (orzeczenia prejudycjalnego - orzeczenia będącego odpowiedzią na pytanie prejudycjalne)
   Orzeczenie wstępne wiąże sąd krajowy, który w danej sprawie zwrócił się z pytaniem prejudycjalnym do TS oraz inne sądy rozpatrujące tę sprawę na skutek wniesienia odwołania. Skutki orzeczenia wstępnego:

1. sąd krajowy jest obowiązany uwzględnić w danej sprawie wskazaną przez TS interpretację prawa UE,

2. w przypadku orzeczenia o nieważności aktu prawa UE sąd krajowy pomija przepisy tego aktu podczas orzekania.

Orzeczenia TS w zakresie interpretacji prawa UE skutkują ex tunc (od początku). TS może jednak ograniczyć w czasie skutki swoich orzeczeń - gdy orzeczenie mogłoby spowodować poważne skutki finansowe lub inne niekorzystne skutki dla podmiotów które stosują prawo UE w dobrej wierze.

III System ochrony prawnej w dziedzinie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa oraz Współpracy Policyjnej i Sądowej w Sprawach Karnych

Traktat z Lizbony nadał UE jednolitą osobowość prawną znosząc jednocześnie jej filarową strukturę. Dotąd UE składała się z III filarów:

- I filar - Wspólnoty Europejskie

- II filar - Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa

- III filar - Współpraca Policyjna i Sądowa w Sprawach Karnych, a TS posiadał ograniczoną jurysdykcję w II i III filarze.

Obecnie ten podział już jest nieaktualny - Współpraca Policyjna i Sądowa w Sprawach Karnych będzie włączana do systemu UE (TS będzie tutaj stopniowo zyskiwał kompetencje), zaś w zakresie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa jurysdykcja TS nadal będzie ograniczona.

1. System ochrony prawnej w dziedzinie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa

Art. 24 TUE - Kompetencje UE w dziedzinie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa

1. Kompetencje Unii w zakresie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa obejmują wszelkie dziedziny polityki zagranicznej i ogół kwestii dotyczących bezpieczeństwa Unii, w tym stopniowe określanie wspólnej polityki obronnej, która może prowadzić do wspólnej obrony.

Wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa podlega szczególnym zasadom i procedurom. Jest określana i realizowana przez Radę Europejską i Radę stanowiące jednomyślnie, chyba że Traktaty przewidują inaczej. Wyklucza się przyjmowanie aktów ustawodawczych. Wspólną politykę zagraniczną i bezpieczeństwa wykonuje wysoki przedstawiciel Unii do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa oraz Państwa Członkowskie, zgodnie z Traktatami. Szczególną rolę Parlamentu Europejskiego i Komisji w tej dziedzinie określają Traktaty. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej nie jest właściwy w zakresie tych postanowień, z wyjątkiem właściwości do kontrolowania przestrzegania artykułu 40 niniejszego Traktatu i do kontroli legalności niektórych decyzji przewidzianych w artykule 275 akapit drugi Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej.

2. W ramach zasad i celów swoich działań zewnętrznych Unia Europejska prowadzi, określa i realizuje wspólną politykę zagraniczną i bezpieczeństwa, opartą na rozwoju wzajemnej solidarności politycznej między Państwami Członkowskimi, określaniu kwestii stanowiących przedmiot ogólnego zainteresowania i osiąganiu coraz większego stopnia zbieżności działań Państw Członkowskich.

3. Państwa Członkowskie popierają, aktywnie i bez zastrzeżeń, politykę zewnętrzną i bezpieczeństwa Unii w duchu lojalności i wzajemnej solidarności i szanują działania Unii w tej dziedzinie.

Państwa Członkowskie działają zgodnie na rzecz umacniania i rozwijania wzajemnej solidarności politycznej. Powstrzymują się od wszelkich działań, które byłyby sprzeczne z interesami Unii lub mogłyby zaszkodzić jej skuteczności jako spójnej sile w stosunkach międzynarodowych.

Rada i wysoki przedstawiciel czuwają nad poszanowaniem tych zasad.

- Kompetencje TS w dziedzinie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa

Artykuł 275 TFUE
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej nie jest właściwy w zakresie postanowień dotyczących wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa ani w zakresie aktów przyjętych na ich podstawie.

Trybunał jest jednak właściwy w zakresie kontroli przestrzegania artykułu 40 Traktatu o Unii Europejskiej oraz orzekania w sprawie skarg wniesionych na warunkach przewidzianych w artykule 263 akapit czwarty niniejszego Traktatu, dotyczących kontroli legalności decyzji przewidujących środki ograniczające wobec osób fizycznych lub prawnych przyjętych przez Radę na podstawie tytułu V rozdział 2 Traktatu o Unii Europejskiej.

Artykuł 40 TUE
Realizacja wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa nie narusza stosowania procedur oraz odpowiedniego zakresu uprawnień instytucji przewidzianych w Traktatach do wykonywania kompetencji Unii,
o których mowa w artykułach 3-6 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej.
Realizacja polityk, o których mowa w tych artykułach, nie narusza także stosowania procedur oraz odpowiedniego zakresu uprawnień instytucji przewidzianych w Traktatach do wykonywania kompetencji Unii na podstawie niniejszego rozdziału.

TFUE nie określa w jakim trybie TS może dokonywać kontroli przestrzegania art. 40 TUE, o której stanowi w art. 275 akapit drugi TFUE - w jakim trybie może dokonywać kontroli zgodności aktów prawnych z art. 40 TUE.

Skarga indywidualna (wnoszona przez osoby fizyczne i prawne) określona w art. 275 akapit drugi TFUE jest dopuszczalna jeśli:

- zaskarżona decyzja będzie przewidywała środki ograniczające w stosunku do skarżącego

- decyzja musi dotyczyć skarżącego bezpośrednio i indywidualnie

2. System ochrony prawnej w dziedzinie Współpracy Policyjnej i Sądowej w Sprawach Karnych

Na podstawie Protokołu w sprawie postanowień przejściowych dołączonego do Traktatu z Lizbony utrzymane zostały w mocy skutki aktów prawnych przyjętych przez instytucje, organy i jednostki organizacyjne UE w dziedzinie Współpracy Policyjnej i Sądowej w Sprawach Karnych przed wejściem w życie Traktatu z Lizbony do czasu uchylenia, unieważnienia lub zmiany tych aktów nie dłużej jednak niż przez okres pięciu lat. Również dotychczasowe kompetencje TS dotyczące tych aktów zostały utrzymane w mocy na okres pięciu lat po wejściu w życie Traktatu z Lizbony. Do aktów prawnych przyjętych lub zmienionych po wejściu w życie Traktatu z Lizbony stosuje się zasady postępowania przed TSUE takie jak w stosunku do pozostałych aktów prawnych (zostały one omówione w ramach poszczególnych wykładów).

5. Ochrona praw podstawowych Unii Europejskiej

Katalog praw podstawowych zawarty jest przede wszystkim w Karcie Praw Podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000r. (dalej: Karcie), która od wejścia w życie Traktatu z Lizbony (1 grudnia 2009r.) jest aktem prawnie wiążącym (ma taką samą moc jak Traktaty).

Prawa podstawowe (wybrane):

- Prawo do życia

- Prawo człowieka do integralności

- Zakaz tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania

- Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego

- Prawo do zawarcia małżeństwa i prawo do założenia rodziny

- Prawo do nauki

- Prawo do azylu

Artykuł 6 TUE

1. Unia uznaje prawa, wolności i zasady określone w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 roku, w brzmieniu dostosowanym 12 grudnia 2007 roku w Strasburgu, która ma taką samą moc prawną jak Traktaty.

Postanowienia Karty w żaden sposób nie rozszerzają kompetencji Unii określonych w Traktatach.

Prawa, wolności i zasady zawarte w Karcie są interpretowane zgodnie z postanowieniami ogólnymi określonymi w tytule VII Karty regulującymi jej interpretację i stosowanie oraz z należytym uwzględnieniem wyjaśnień, o których mowa w Karcie, które określają źródła tych postanowień.

2. Unia przystępuje do europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Przystąpienie do Konwencji nie ma wpływu na kompetencje Unii określone w Traktatach.

3. Prawa podstawowe, zagwarantowane w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz wynikające z tradycji konstytucyjnych wspólnych Państwom Członkowskim, stanowią część prawa Unii jako zasady ogólne prawa.

Artykuł 51 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej

Zakres zastosowania

1. Postanowienia niniejszej Karty mają zastosowanie do instytucji, organów i jednostek organizacyjnych Unii przy poszanowaniu zasady pomocniczości oraz do Państw Członkowskich wyłącznie w zakresie, w jakim stosują one prawo Unii. Szanują one zatem prawa, przestrzegają zasad i popierają ich stosowanie zgodnie ze swymi odpowiednimi uprawnieniami i w poszanowaniu granic kompetencji Unii powierzonych jej w Traktatach. - uregulowania Karty mają zastosowanie do instytucji, organów i jednostek organizacyjnych UE, przy poszanowaniu zasady pomocniczości oraz do państw członkowskich w zakresie w jaki stosują one prawo UE

2. Niniejsza Karta nie rozszerza zakresu zastosowania prawa Unii poza kompetencje Unii, nie ustanawia nowych kompetencji ani zadań Unii, ani też nie zmienia kompetencji i zadań określonych w Traktatach.

Artykuł 52 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej

Zakres i wykładnia praw i zasad

1. Wszelkie ograniczenia w korzystaniu z praw i wolności uznanych w niniejszej Karcie muszą być przewidziane ustawą [przewidziane przez prawo] i szanować istotę tych praw i wolności. Z zastrzeżeniem zasady proporcjonalności, ograniczenia mogą być wprowadzone wyłącznie wtedy, gdy są konieczne i rzeczywiście odpowiadają celom interesu ogólnego uznawanym przez Unię lub potrzebom ochrony praw i wolności innych osób.- prawa podstawowe
nie mają charakteru bezwzględnego - możliwe jest ograniczenie praw podstawowych

Na Kartę nie można powoływać się wobec Zjednoczonego Królestwa oraz wobec Polski - państwa te pozostawiły sobie prawo niestosowania się do uregulowań Karty - obywatele Zjednoczonego Królestwa i Polski nie mogą powoływać się przed swoimi sądami krajowymi na Kartę.

1

---