Logika w procesie tworzenia i stosowania prawa.
1.Proces tworzenia prawa.
Prawo jest stanowione zazwyczaj w formie tzw. aktów normatywnych, które składają się z systematycznie uporządkowanych przepisów prawnych. Przepisy prawne najprościej określić można jako konkretne wypowiedzenie norm prawnych. Taka wypowiedz, w której została zawarta norma prawna jest skierowanym do konkretnej osoby lub grupy osób żądaniem sprecyzowanego zachowania i stwierdza, że w określonych okolicznościach dana osoba lub grupa osób powinna lub może jednorazowo lub wielokrotnie, a często zawsze postępować w dany określony sposób. W ten sposób twórca prawa (prawodawca) posługując się językiem prawnym formułuje wypowiedzi w postaci przepisów prawnych, w których wyrażone zostają konkretne normy postępowania.
Przepis prawny będący wypowiedzią twórcy prawa musi zawierać określone elementy, które informują kto jest adresatem konkretnej normy prawnej, w jakich sytuacjach i okolicznościach ta norma obowiązuje, a także wzór postępowania , którego żąda się od adresata. Przepis prawny w rezultacie zmierza do określonego zachowania lub zaniechania jakiegokolwiek działania w przyszłości w danych okolicznościach. Trzeba zauważyć, że wyżej wymienione elementy treściowe normy prawnej są jej istotą, przy czym sposób (forma) w jaki zostanie ona zbudowana od strony językowej jest wtórny.
W logice wyróżnia się dwa sposoby wyrażania norm postępowania:
1.Postać powinnościowa - polega ona na użyciu w danym przepisie czasownika „powinien”, „musi”, „ma obowiązek”, „nakazane jest”, „zakazane jest” przy pomocy którego formułowany jest nakaz, zakaz lub dozwolenie.
Schemat:
osoba/y x w sytuacji s nakaz/zakaz/dozwolenie określone zachowanie y
2.Postać pozornie opisowa - zawiera ona opis normy postępowania według następującego schematu:
adresat x w sytuacji x czyni (zachowanie) c
Przepis prawny jest przedstawiony pozornie w formie opisu, to oznacza, że określona wiążąca norma prawna została wyrażona w formie opisowej. Dla przykładu nakaz wyrażony w formie opisu brzmieć może: „właściciel gruntu przez czas posiadania w każdym roku opłaca podatek gruntowy”, mimo, że jest to opis sytuacji, faktycznie zawiera w sobie nakaz opłacania co roku podatku gruntowego. Pozornie opisowe formułowanie przepisów prawnych może być zapisane w czasie teraźniejszym lub przyszłym. Trzeba również pamiętać o tym, że język prawny, w którym twórca prawa wyraża konkretne normy powinien być znany zarówno prawodawcy jak i adresatowi normy prawnej, warunkuje to jednoznaczność i zrozumiałość przekazywanej informacji.
2.Technika prawodawcza.
Sama technika prawodawcza jest umiejętnością sporządzania poprawnych aktów normatywnych, ale także zespołem dyrektyw wskazujących jak poprawnie konstruować akty normatywne. Będą to więc kierowane do legislatorów dyrektywy formułowania i systematyzowania prawa. To właśnie dzięki stosowaniu przy tworzeniu aktu prawnego odpowiednich zasad techniki prawodawczej dochodzi w rezultacie do sporządzenia poprawnego tekstu prawnego. Chodzi tu głównie o konkretne cechy jakimi powinny się charakteryzować teksty prawne. Do tych cech zaliczyć należy przede wszystkim:
a) elastyczność tekstu prawnego - polega ona głównie na unikaniu sformułowań kazuistycznych, co powoduje, ze konkretne normy prawne mogą obowiązywać nie tylko w określonym czasie w danych stanach faktycznych, gdy powstawały, ale - właśnie dzięki elastyczności - mogą obowiązywać w przyszłości w różnych potencjalnych sytuacjach, mieszczących się w określonym zakresie zastosowania danej normy. Elastyczności służy używanie w tekście prawnym nieostrych zwrotów językowych oraz pozostawienie organowi stosującemu dane prawo swobody podejmowania decyzji w ustalonych granicach. Dla zachowania owej elastyczności bardzo często używa się w tekście prawnym tzw. klauzul generalnych, są nimi umieszczone w tekstach prawnych nieostre zwroty językowe odwołujące się do pozaprawnego systemu normatywnego, czyli systemu norm moralnych lub obyczajowych np. „zasady współżycia społecznego”.
b) precyzja tekstu prawnego - polega ona na zapewnieniu jednoznaczności tekstu. Tekst prawny powinien być wolny od wieloznaczności. Jerzy Wróblewski zaleca prawodawcy stosowanie następujących zasad:
- tekst aktu normatywnego powinien być zgodny z zasadami poprawności języka potocznego
- terminologia aktu normatywnego powinna uwzględniać terminologie dziedziny prawa, do której ten akt należy
- tych samych terminów należy używać zawsze w tym samym znaczeniu
- nie powinno posługiwać się synonimami
- należy unikać terminów wieloznacznych
- jeżeli prawodawca nie chce stwarzać luzu interpretacyjnego powinien unikać posługiwania się terminami o znaczeniu nieostrym.
c) komunikatywność tekstu prawnego - inaczej oznacza zrozumiałość tego tekstu. Dany akt normatywny powinien w zrozumiały sposób wyrażać intencje prawodawcy, powinien być w łatwy sposób zrozumiany (tzn. bez większego wysiłku) przez możliwie najszerszy krąg osób.
Dostateczna znajomość reguł logiczno-językowych jest niezbędna zarówno przy redagowaniu aktu normatywnego jak i dla poprawnej wykładni językowej tego tekstu. Zasady tworzenia prawa powinien znać zarówno legislator, ale również osoba zajmująca się wykładnią, czy też stosowaniem praktycznym (w pracy zawodowej) tego prawa. Warto zapoznać się z tekstem Rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 roku w sprawie „Zasad techniki legislacyjnej” znajduje się ono w Dz.U. Nr 100, poz. 908.
3.Struktura procesu stosowania prawa.
Szeroko rozumiane stosowanie prawa oznacza aktywność organów państwowych, organów osób prawnych lub innych podmiotów upoważnionych do stosowania prawa polegającą na:
wiążącym ustalaniu praw lub obowiązków osób oraz stanu prawnego w decyzji np. wyrok sadu
wykorzystaniu kompetencji do działań nie polegających na wydaniu decyzji stosowania prawa np. wykonanie kary pozbawienia wolności przez osadzenie skazanego w zakładzie karnym
wykonywaniu uprawnień i spełnianiu obowiązków nałożonych przez normy prawne np. wybór starosty przez radę powiatu
każdy z w/w trzech sposobów jest wyrazem stosowania prawa. Sam proces stosowania prawa składa się z następujących czynności:
- analiza okoliczności stanu faktycznego
- wybór odpowiedniego przepisu
- interpretacja przepisu w celu uzyskania normy prawnej
- ustalenie mocy obowiązywania normy prawnej
- analiza treści normy prawnej
- podjęcie decyzji
- wydanie aktu zawierającego decyzję.
Proces stosowania prawa można przedstawić również graficznie:
ustalenia faktyczne | empiria przepisy prawne | ustalenia normatywne
| | (wykładnia)
reguły dowodowe dyrektywy wykładni
| |
stwierdzenie norma prawna
zaistnienia określonego
faktu
\ /
\ /
\ /
subsumpcja
|
podjęcie decyzji
|
wydanie aktu zawierającego decyzję
stosowanie prawa może też odbywać się na zasadzie tzw. sylogizmu prawniczego:
- ustalenia co do norm prawnych \
decyzja co do stosowania prawa
- ustaleniach do faktów /
Teraz omówimy kolejno poszczególne etapy tego procesu:
Ustalenia dotyczące faktów i dotyczące norm.
Ustalając konkretne fakty można wyróżnić dwa rodzaje faktów:
fakt wyróżniony opisowo, gdy stwierdza się tylko, że „x istnieje w czasie t i przestrzeni p”.
fakt wyróżniony oceniająco, gdy oprócz stwierdzenia, że „x istnieje w czasie t i przestrzeni p” dokonuje się oceny faktu x. Ocena ta może być dwojakiego rodzaju: albo jako szacowanie wielkości lub intensywności faktu (np. znaczna szkoda), albo jako emocjonalne ustosunkowanie się do czegoś (np. dezaprobata).
Ważnym jest również zaznaczenie, że przy ustalaniu faktów istotna jest stosowana teoria dowodowa. Możemy wyróżnić dwa rodzaje teorii dowodowej:
-legalna teoria dowodowa - występuje tu ograniczenie elementów cennych, sprzyja ona formalizacji.
-swobodna ocena dowodowa - polega na nieskrępowanej ocenie dowodu
Kolejnym elementem istotnym dla ustalania faktu jest tzw. domniemanie prawne polegające na tym, że należy uznać za udowodniony fakt x jeżeli zaistniał fakt y. osoba korzystająca z domniemania prawnego, zainteresowana wykazaniem, iż fakt x zaistniał, nie musi tego udowadniać, wystarczy jeżeli wykaże, ze nastąpił fakt y. (np. domniemanie ojcostwa).
Ustaleniom faktycznym w procesie stosowania prawa towarzysza ustalenia normatywne, czyli wykładnia, która polega na odkodowaniu norm prawnych z przepisów prawnych.
Subsumpcja i podjecie decyzji.
Subsumpcja - polega na podciągnięciu opisanego stanu faktycznego rzeczy pod pewien wzorzec, którym jest normatywny stan rzeczy, ujęty w normie prawnej. W wyniku tej subsumpsji organ stosujący prawo podejmuje decyzję, a więc dokonuje wyboru spośród wielu wariantów konsekwencji prawnych.
4.Luzy występujące w procesie stosowania prawa.
Omawiając zagadnienie luzów w procesie stosowania prawa trzeba stwierdzić, że są dwa podstawowe rodzaje tych luzów:
luzy niezależne od prawodawcy - bardzo często są one nawet niepożądane przez prawodawcę, który nie chciałby, aby one występowały, ale one pozostają poza sferą jego wpływów. Luzy te są związane głównie z dokonywaniem ustaleń faktycznych, gdzie dosyć często mogą wystąpić różnego rodzaju wątpliwości. Sytuacja taka ma miejsce np. wtedy gdy wystąpią dwa rozbieżne lub sprzeczne ze sobą dowody i zadaniem stosującego prawo jest wybrać, które dowody wybrać, a które pominąć. Podobna sytuacja występuje przy braku bezpośrednich dowodów, a opierać się trzeba na dowodach pośrednich lub na poszlakach.
Luzy zależne od prawodawcy - jest to sytuacja, w której prawodawca świadomie przewidział taka sytuację, aby organ stosujący prawo miał pewna swobodę co do treści podejmowanej decyzji.
Opracowano na podstawie: Logika dla prawników. Red. A. Malinowski. Warszawa 2009. s. 242 -259.
Zob. szerzej: J. Wróblewski. Zasady tworzenia prawa. Warszawa 1989. s. 139 -141.