Koncepcje badawcze wpływające na metodologię badań humanitas
Nowy historyzm-inspirowany teoriami Foucaulta, Richarda Rorty'ego i Clifforda Geertza. Oddziaływał na współczesne, również polskie, prace dotyczące zagadnień postkolonialnych, genderowskich, biograficznych. Badacze z z kręgu nowego historyzmu (poetyki kulturowej) rozważają oddziaływanie czynników rasowych, płciowych, społecznych, religijnych oraz politycznych (przywodzi to na myśl teorie pozytywistyczne). Zwolennicy tej metody twierdzą, że jednostronny determinizm nie powinien być jej jednak przysądzany. W pracach badaczy nowego historyzmu „tekst jest w kulturze, kultura w tekście”. Również w sferze ich zainteresowań mieści się kultura i literatura renesansu, lecz ich poglądy na tekst są odlegle od zasad filologii humanistycznej.
Teoria strukturalizacji- sformulowana przez Anthony'ego Giddensa. Ta teoria „chce” wyjaśnić dychotomie i ambiwalencje dzialania i istniejących struktur (także mentalnych, jak zasady i wzorce), elementów subiektywnych i obiektywnych, zjawisk mikro- i makrospolecznych. Teoria ta opiera się na prostym twierdzeniu, że dzialanie ludzkie jest częściowo zdeterminowane przez struktury istniejące w danym miejscu i czasie, ale też oddzialuje na nie, powodując kontynuację i transformację. Ta teoria zwraca także uwagę na indywidualną wiedzę i zdolności poszczególnych jednostek działających w systemie społecznym i nań oddziałujących. Teoria Giddensa podkreśla w życiu indywidualnym i społecznym znaczenie tego, co niezdeterminowane, a zatem relatywnie wolne.
Antropologia interpretatywna- twórca tej teorii Clifford James Geertz. Teoria zrodzona jest z hermeneutyki, fenomenologii, semiotyki. Istotny dla odniesień studiów nad humanistyką jest postulat „gęstej” charakterystyki zjawisk kultury. Bliski zamierzeniom projektu jest obraz tentatywności kultury, w którym uważne spojrzenie uczonego dostrzega jednak logikę i sens zjawisk i tendencji. Istotne są również uwagi Geertza dotyczące konieczności konfrontowania się badacza z mnogością i różnorodnością struktur konceptualnych, nakładających się na siebie, splątanych, nieregularnych.
Koncepcja narratywistyczna- twórcą tej teorii jest Frank Ankersmit. Ta koncepcja radykalnie kwestionuje tradycję pozytywistyczną, jawną lub utajoną w scjentystycznych, tj. idiograficznych i faktograficznych przeslankach wielu innych doktryn, np. metahistorycznej doktryny Haydena White'a. Ankersmit bada rozbieżności między opisem a narracją (reprezentacją) i dowodzi, że każda reprezentacja poddana jest w istocie porządkowi narracyjnemu. Wizja historii, pozbawiona znamion procesualności, a nawet „obiektywnej” tkanki faktów, ale naznaczona determinizmem i przejawiająca cechy strukturalistyczne, może być lączona z humanistyczną koncepcją człowieka działającego w czasie historycznym oraz z humanistyczną wizją historii jako sfery ludzkiej.
Koncepcje dekonstrukcjonistyczne- reprezentowane są m.in. przez J.F. Lyotarda i J. Derridę. Kwestionują one tradycyjny, humanistyczny koncept człowieka. Krytyczny, lecz niejednoznaczny, stosunek do tradycji wyraża się w jednym z manifestów Derridy, który można odczytywać jako polemiczny wobec austinowskiej koncepcji interpretowania aktów mowy w odniesieniu do aktów wyrażania podmiotu mówiącego. Derrida traktuje źródlo wypowiedzi, czyli podmiot i/lub autora, jako kompleks nieoczywistych, wymykających się konceptualizacji zjawisk, pozostających w stanie depresji; odrzuca kontekst, konwencję, formę gramatyczną, semantyczną, stabilność użytych slów. Zaleca rozpatrywanie wypowiedzi nie z perspektywy kodowanej, lecz zdarzeniowej, jako gry między intencją towarzyszącą pojawieniu się wypowiedzi jednostkowej a „powierzchownością i zmiennością” jej źródla. Z wojującej z tradycją myśli Derridy można rozpoznać elementy bliskie problematyce humanistycznej: podjęcie studium nad Platonem, Szekspirem, Rousseau; nacechowanie aksjologiczne refleksji i postawienie w jej centrum kwestii poznania; zmaganie ze strukturalizmem; chęć uwolnienia wypowiedzi od automatyzmów, danych wraz z konwencją języka naukowego, często maskującego banal.