Z serii

Maciej „Wampir” Kowalski przedstawia:

Opracowanie notatek wszelakich i haseł wikipedycznych służące ogarnięciu przedmiotu srogiego, który zowie się <ta da da dam>

„Metodologia badań humanistycznych”

Nauka- jej wyznacznikiem jest metodologia i krytyczna lektura tekstów.

Metodologia badań szczebólnych (szczegółowych) jest podporządkowana metodologii ogólnej.

Metodologia ogólna

|

V

Metodologia nauk humanistycznych

| |

V V

Metodologia nauk społecznych Metodologia nauk humanistycznych

sensu stricto

Metodologia ogólna: 1. Struktura nauki ( I pojęcia)

2. Struktura nauki (II teorie)

3. Struktura rewolucji naukowych

Metodologia nauk humanistycznych: 4. Interpretacja humanistyczna

5. Metody badań historii i fenomenologii

6. Interpretacja redukcji na przykładzie semiotyki

7. Granice teorii i ich wzajemne relacje

Teoria- system pojęć i twierdzeń ustalających relacje między tymi pojęciami, dzięki czemu system ów opisuje w sposób spójny pewną rzeczywistą bądź abstrakcyjną dziedzinę.

Termin - nazwa, reprezentacja

Pojęcie- sens, znaczenie

Znak jest to obserwowalny (postrzegalny) układ rzeczy czy zjawisk spowodowany przez kogoś (nadawcę) ze względu na to, że istnieją zwyczajowo ukształtowane określone reguły nakazujące wiązać z danym układem rzeczy lub zjawisk myśli określonego typu, oraz na to, że nadawca znaku postanowił wywołać tę myśl u odbiorcy znaku.

Np. dym może być znakiem w komunikacji Indian.

Znakiem w języku (znakiem językowym) nazywamy wszystko w języku, co posiada swoje znaczenie - wszystkie jednostki języka mające nierozerwalny związek pomiędzy swoją formą oznaczającą a treścią oznaczaną. Związek ten jest związkiem umownym wynikającym z konwencji społecznej. Nie jest to związek naturalny - jedynie w przypadku nielicznych wyrazów możemy mówić o pewnej motywacji formy (zob. np. onomatopeja). Najmniejszym znakiem językowym jest morfem, największym - cały tekst.

Desygnat - obiekt posiadający cechy, dzięki którym przyporządkowuje się go do określonego pojęcia.

Zbiór wszystkich desygnatów to zakres terminu odpowiadającego danemu pojęciu.

piwo

/ \

pojęcie - desygnat

Zagrożenia: 1. Wieloznaczność

2. Nieostrość terminu.

Błąd ekwiwokacji:

Ekwiwokacja następuje gdy:

• pewne wyrażenie potencjalnie wieloznaczne występuje w danej wypowiedzi przynajmniej dwukrotnie,

• przynajmniej w dwóch miejscach tej wypowiedzi jest ono użyte w różnych znaczeniach,

• wypowiedź ta zakłada, że ów wieloznaczny jej element posiada w każdym miejscu, w którym jest w niej użyty, to samo znaczenie.

Głównym powodem popełniania ekwiwokacji jest sytuacja, w której jedno z pokrewnych znaczeń danego wyrazu (zwrotu) używane jest znacznie częściej niż drugie jego znaczenie, co powoduje, iż to pierwsze używane jest na mocy nawyku, nawet wtedy, gdy powinno być użyte znaczenie drugie.

Celem uniknięcia ekwiwokacji należy pamiętać o następującej regule: zanim użyjesz danego terminu w swojej wypowiedzi, zastanów się, czy w jej kontekście może on posiadać to znaczenie, w którym chcesz go użyć.

PRZYKŁAD:

 Arytmetyka zajmuje się m.in. dodawaniem liczb. Dodawanie liczb jest czynnością psychiczną, więc arytmetyka zajmuje się czynnościami psychicznymi.

W tym przypadku wieloznaczne jest wyrażenie „dodawanie liczb”. W zdaniu pierwszym użyte zostało w znaczeniu operacji matematycznej, konsekwencją której jest uzyskanie sumy liczb, zaś w zdaniu drugim jako pewna czynność psychiczna.

Podstawowym rozwiązaniem jest definicja- wypowiedź określająca znaczenie terminu

Definitio fit per genus proximum et differentiam specificam - Definicję tworzy się przez rodzaj najbliższy i różnicę gatunkową.

Oto podstawowe pojęcia, bez których trudno mówić o definicji i definiowaniu:

• definiendum

• definiens

• łącznik definicyjny

Biorąc za przykład następującą definicję:

Okrąg to zbiór wszystkich punktów na danej płaszczyźnie oddalonych o daną odległość od danego punktu.

powiedzieć można, że wszystkie definicje równościowe i niektóre cząstkowe składają się z następujących elementów:

1. tego, co ma być zdefiniowane - wyrażenia definiowanego, zwanego definiendum (w przypadku naszej definicji jest to termin „okrąg”);

2. łącznika (spójnika) definicyjnego, zwanego niekiedy definicyjnym znakiem równości (w powyższej definicji reprezentuje go zwrot „jest to”, który może być zastąpiony równoznacznymi zwrotami „to tyle, co”, „znaczy tyle, co” itp.);

oraz członu definiującego - wyrażenia definiującego, czyli wyrażenia, przy pomocy którego definicja informuje o znaczeniu wyrazu definiowanego, zwanego (3)definiensem (w naszej definicji jest to wyrażenie "zbiór punktów oddalonych dokładnie o zadaną odległość od jednego zadanego punktu na płaszczyźnie").

Istnieją dwa odmienne pojęcia definicji: definicja realna i definicja nominalna. W każdym z nich treść pojęcia (czyli zespół cech przysługujący wszystkim desygnatom danej nazwy) "definicja" jest inna.

Definicja realna jest to (jednoznaczna lub nie) charakterystyka jakiegoś przedmiotu, którą można wypowiedzieć w dowolnym języku. Np. Bursztyn jest to żywica skamieniała.

Istotną cechą budowy tej definicji jest forma łącznika definicyjnego. Ma on postać wyrażenia - "jest to", lub "to tyle, co" (itp.) - odsyłającego do cech danego przedmiotu.

Definicja nominalna jest to wypowiedź informująca o znaczeniu danego wyrażenia w danym języku. Np. Słowo "bursztyn" znaczy tyle, co "żywica skamieniała".

Istotną cechą budowy tej definicji jest forma łącznika definicyjnego. Ma on postać wyrażenia - "znaczy tyle, co", lub "należy rozumieć jako" (itp.) - odsyłającego do znaczenia słowa na gruncie danego języka. (Słowo "bursztyn" w np. języku angielskim nic nie znaczy).

Definiens definicji realnej:

1. Treść pełna- zbiór wszystkich cech desygnatów daneg terminu.

2. Treść charakterystyczna- konfiguracja cech posiadanych przez każdy z desygnatów terminu i jako konfiguracja nie występująca poza desygnatami.

3. Treść konstytutywna - konfiguracja cech dostatecznych (minimum definicyjne)

Klasyczny sposób definiowania („…per genus proximum et differentiam specificam”)

X to Y, mający cechę Z, np. „Kwadrat (X) to prostokąt (Y) równoboczny(Z)”

TYPY DEFINICJI

realna _________________|________________ nominalna

(informuje CZYM jest X) (informuje JAK ROZUMIEĆ X)

____________________________________|

| |

sprawozdawcze (analityczne) projektujace (syntetyczne)

[przytoczenie funkcjonującego znaczenia] [wprowadzenie nowego znaczenia]

| |

| regulujące

- - - - - - - - - - - - - -> [zmodyfikowanie istniejącego znaczenia]

Realne i sprawozdawcze mogą być prawdziwe albo fałszywe.

Charakterystyczne błędy definicji:

- ignotum per ignotum (nieznane przez nieznane), np. „Semantyka jest działem semiotyki”

- circulus in definiendo (błędne koło w definiowaniu), np. "Logika to nauka o myśleniu zgodnym z prawami logiki"

- regres w nieskończoność- nasze twierdzenie opiera się na innych, które także swoją prawdziwość wywodzą z jeszcze wcześniejszych itd…

Terminy pierwotne- zrozumiałe, powszechne i oczywiste;

Terminy pochodne- definiowane za pomocą terminów pierwotnych;

Definicja ostensywna (deiktyczna)

Najbardziej ogólnie rzecz biorąc, definicja ostensywna jest to definicja informująca o znaczeniu (sposobie rozumienia) danego terminu przez wskazanie w jakiś sposób (np. gestem wskazującym) konkretnego egzemplarza (konkretnych egzemplarzy) przedmiotu będącego desygnatem definiowanego terminu.

Składa się na nią, oprócz formuły słownej (np. to jest A), wskazanie desygnatu podpadającego pod to pojęcie.

Definicje ostensywne (z łac. ostendo - wskazuję) stanowią istotny element metody dydaktycznej - stosowanej często w nauczaniu języków obcych - zwanej metodą poglądową. Ta forma definiowania daleka jest od ścisłości, dlatego też kwestia uściślania przekazywanej przy pomocy tej definicji informacji jest bardzo istotna. Jedną z takich najstarszych i zarazem najbardziej skutecznych metod jest pokazywanie (wskazywanie na) jak największej liczby wzorców pozytywnych - przy użyciu wypowiedzi typu:

to jest A, oraz wzorców negatywnych - to nie jest A.

Wskazywanie na wzorce (tak pozytywne jak i negatywne) - czyli konkretne desygnaty danego pojęcia - dostarcza jedynie części informacji na temat znaczenia tego pojęcia.

Z jednej strony zawodność, a z drugiej skuteczność tej metody definiowania, unaocznić można poprzez wyobrażenie sobie sytuacji, że znaleźliśmy się wśród ludzi, którzy w ogóle nie mówią naszym językiem, my nie znamy ich języka, oraz nie znamy (my i oni) wspólnie żadnego innego języka. O lokalnych nazwach konkretnych przedmiotów dowiadywać się będziemy wyłącznie drogą wskazywania na ich egzemplarze - oczekując, że ktoś wypowie ich nazwę.

Definicja wyraźna i definicja kontekstowa

• Definicja wyraźna jest to definicja podająca przekład wyrażenia definiowanego.

Przykład:

Okrąg to zbiór wszystkich punktów na danej płaszczyźnie oddalonych o daną odległość od danego punktu.

• Definicja kontekstowa jest to definicja podająca kontekst, w którym dany wyraz jest uwikłany.

Przykład:

x jest dziadkiem y wtedy i tylko wtedy, gdy x jest ojcem ojca lub matki y.

Wszystkie definicje podzielić możemy na:

• definicje równościowe;

• definicje cząstkowe.

Definicja równościowa (definicja normalna, definicja klasyczna) dostarcza kryteriów pozwalających na rozstrzygnięcie, w zasadzie w stosunku do każdego przedmiotu, czy podpada on pod wyraz (zwrot) definiowany (definiendum), czy nie podpada. Inaczej to wyrażając: jest to taka definicja, która przedstawia swoistą równość między wyrazem lub zwrotem, o znaczeniu którego informuje lub typowym dla tego wyrazu (zwrotu) kontekstem a wyrażeniem, za pomocą którego o tym znaczeniu informuje.

Istnieją również definicje, które nie dostarczają kryteriów pozwalających na rozstrzygnięcie, w stosunku do każdego przedmiotu, czy podpada on pod wyraz (zwrot) definiowany, czy nie podpada, nie określają one w pełni znaczenia i zakresu definiowanego wyrazu, dają o nim jedynie informację niepełną, cząstkową. Tego rodzaju definicje, mające szerokie zastosowanie w nauce, w nauczaniu i w życiu codziennym, nazywa się definicjami cząstkowymi. Wskazać można na dwa zasadnicze powody stosowania definicji cząstkowych:

• aktualny stan wiedzy w danej dziedzinie nie daje dostatecznej podstawy do sformułowania adekwatnej (równościowej) definicji używanego w języku tej dziedziny terminu, co ma miejsce przeważnie w obrębie nauk humanistycznych, np. „umysł”, „świadomość”, „dzieło sztuki”

• istnieją terminy, których nie da się definiować równościowo, „widzialny”, „odczuwalny”, „łamliwy”, „gra”.

Definicja operacyjna

Definicje operacyjne najczęściej tworzone są przy pomocy zdań redukcyjnych. Definicja operacyjna to taka definicja cząstkowa, w której znaczenie definiowanej nazwy określane jest drogą podania czynności (operacji) niezbędnych do określenia znaczenia tej nazwy.

Przykładowo:

czas definiować można przy pomocy pomiarów dokonanych za pomocą zegarów kwarcowych;

prawdziwość zdania definiować można poprzez opis czynności je potwierdzających;

wiek drzewa definiować można poprzez pomiar długości i kształtu słojów w jego przekroju;

długość definiować można za pomocą pomiarów dokonanych przy użyciu pręta mierniczego.

Przy takim rozumieniu znaczenia nazwy "definicja operacyjna" należy mieć na względzie, że:

1. definiowany termin ma znaczenie (sens) jedynie w tej dziedzinie, gdzie wykonywalne są opisywane operacje (przykładowo: pomiar długości <odległości> przy użyciu pręta mierniczego w skali odległości kosmicznych pozbawiony jest sensu);

2. nazwy opisywane przy pomocy różnych operacji różnią się między sobą znaczeniem - bowiem znaczenie nazwy tworzy opis czynności pomiarowych (przykładowo: pojęcie inteligencji mierzonej przy pomocy różnych testów).

Definicje operacyjne najczęściej przedstawia się za pomocą zdania redukcyjnego o postaci:

Πx [Px → (Qx ≡ Sx)]

Q reprezentuje definiowaną nazwę, P reprezentuje opis wykonanej operacji, S reprezentuje opis zachowania się przedmiotu x poddawanego operacji.

Przykład definicji: Jeśli do x przyłożyć pręt mierniczy, to x ma metr długości wtedy i tylko wtedy, gdy końce przedmiotu x pokrywają się z końcami pręta mierniczego.

Definicje perswazyjne to zabiegi językowe, których celem jest manipulacja ładunkiem emocjonalnym słowa, treścią tego słowa lub dwoma tymi rzeczami naraz. Zilustrujmy te zabiegi przykładem:

Oto mamy pewne słowo, obarczone silnym ładunkiem emocjonalnym, np. "parias". "Parias" oznacza w Indiach ludzi stojących na najniższym stopniu drabiny społecznej, żyjących w nędzy, upokorzeniu, często upośledzonych. Parias to "niedotykalny", samo dotknięcie takiego człowieka uważa się za kalające. Nie można podejmować nawet prób zmiany ich losu, nie przekształcając uprzednio społecznego do nich stosunku. Nie można podjąć działania, nie zmieniając stanu świadomości społecznej. Można starć się zmienić społeczny stosunek ludzi do pariasa posługując się definicjami perswazyjnymi.

Metodologia badań humanistycznych

Teoria to system pojęć, definicji, aksjomatów i twierdzeń ustalających relacje między tymi pojęciami i aksjomatami, tworzący spójny system pojęciowy opisujący jakąś wybraną fizyczną lub abstrakcyjną dziedzinę.

Twierdzenia (zdanie, które orzeka coś o przedmiocie, którego dotyczy)

- analityczne (logika, dedukcja)

- syntetyczne (empiria)

Twierdzenia analityczne:

- założenia i tezy połączone kwantyfikatorami;

- jest to sformalizowany sąd złożony z dwóch zdań, połączonych zasadą implikacji.

Założenie -> Teza

określa warunki sąd właściwy

Twierdzenia syntetyczne: orzeka o właściwościach, cechach itp. desygnatów terminu będącego podmiotem zdania w określonych warunkach:

- jednostkowe (pojedynczy desygnat)

- ogólne (wiele desygnatów)

- szczegółowe (orzecznik dot. Tylko niektórych desygnatów)

- statystyczne

1. Hipoteza - twierdzenie ogólne, zbudowane z terminów uniwersalnych.

2. Hipoteza (gr. hypóthesis - przypuszczenie) - osąd, który podlega weryfikacji. Zdanie, które stwierdza spodziewaną relację między jakimiś zjawiskami, propozycja twierdzenia naukowego, które zakłada możliwą lub oczekiwaną w danym kontekście sytuacyjnym naturę związku.

Stawianie i testowanie hipotez to jeden z podstawowych procesów twórczego myślenia oraz fundamentalny element procesu tworzenia nauki.

Prawo nauki: hipotezy muszą być potwierdzane empirycznie.

Dane porządkowane w kategorie-> teoria ad hoc

Żeby zbliżyć się do poziomu teorii, stosuje się taksonomie; uwzględnione s relacje, opis i wyciąganie wniosków

Żeby zacząć wyjasniać, trzeba „wrzucić to” w struktury pojęciowe-> twierdzenia, założenia + uogólnienie relacji

Systemy teoretyczne różnią się od systemów wnioskowania tym, że pojawiają się twierdzenia dedukcyjne.

Zasada teoriotwórcza- założenie dotyczące relacji

Zasada merytoryczna- naczelna zasada wszystkich tez danej teorii; są specyficzne dla poszczególnych nauk.

Byt hipoteryczny- postulowanie, aby wyjaśniać cechy empiryczne, np. podświadomość

Zmienna ilościowa- ilość czynnika wpływa na zjawisko

Czynnik strategiczny- bez niego nie zajdzie dane zjawisko.

Komplementarność teorii:

1. Dotyczy tych samych desygnatów, ale w różnych aspektach

2. Dotyczy innych desygnatów.

Model - system założeń, pojęć i zależności między nimi pozwalający opisać (zamodelować) w przybliżony sposób jakiś aspekt rzeczywistości.

- przedstawianie procesów zachodzących

- odwzorowanie rzeczywistości w warunkach społecznych

- zbudowany jest z pojęć

Model jest teorią w „warunkach humanistycznych”

KUHN

Struktura rewolucji naukowych

Paradygmat - w rozumieniu wprowadzonym przez filozofa Thomasa Kuhna w książce Struktura rewolucji naukowych (The Structure of Scientific Revolutions) opublikowanej w 1962 roku - to zbiór pojęć i teorii tworzących podstawy danej nauki Teorii i pojęć tworzących paradygmat raczej się nie kwestionuje, przynajmniej do czasu kiedy paradygmat jest twórczy poznawczo - tzn. za jego pomocą można tworzyć teorie szczegółowe zgodne z danymi doświadczalnymi (historycznymi), którymi zajmuje się dana nauka.

Najogólniejszym paradygmatem jest paradygmat metody naukowej, jest to kryterium uznania jakiejś działalności za naukową.

Paradygmat od tzw. dogmatu odróżnia kilka zasadniczych cech:

• nie jest on dany raz na zawsze - lecz jest przyjęty na zasadzie konsensusu większości badaczy,

• może okresowo ulec zasadniczym przemianom prowadzącym do głębokich zmian w nauce zwanych rewolucją naukową,

• podważa sens absolutnej słuszności.

Dobry paradygmat posiada kilka cech i m.in. musi:

• być spójny logicznie i pojęciowo,

• być jak najprostszy i zawierać tylko te pojęcia i teorie, które są dla danej nauki rzeczywiście niezbędne,

• dawać możliwość tworzenia teorii szczegółowych zgodnych ze znanymi faktami.

Opracowanie „Struktury rewolucji naukowych”

• nie podoba mu się obecny sposób rozpowszechniania i badania wiedzy historycznej

• Nauka normalna, tj. działalność, której większość uczonych w nieunik­niony sposób poświęca prawie cały swój czas, opiera się na założeniu, że społeczność uczonych, wie, jaki jest świat

• Dla naukowców nowa teoria oznacza dokonanie zmian w regułach, które rządziły dotychczasową praktyką nauki nor­malnej. To zaś nieuchronnie stawia w niekorzyst­nym świetle znaczną część ich dotychczasowej pracy naukowej. Właśnie dlatego rzadko kiedy, a może nawet nigdy nie zdarza się, aby nowa teoria - bez względu na to, jak wąski byłby zakres jej zastosowania - po prostu zwiększała zasób daw­nych informacji. Jej asymilacja wymaga rekon­strukcji dawnych teorii i przewartościowania uprzednio znanych faktów. Jest to proces rewolucyjny, którego nie może zazwyczaj dokonać jeden człowiek i który na pewno nie zachodzi z dnia na dzień. Nic więc dziwnego, że historycy muszą się bardzo nabiedzić, aby ściśle określić datę takiego długotrwałego procesu, który przyjęta terminologia każe im traktować jako indywidualne zdarzenie

• Jedynym historycznym procesem, który rzeczywiście doprowadza do zarzucenia po­przednio akceptowanej teorii i do przyjęcia nowej, jest współzawodnictwo między poszczególnymi od­łamami środowiska naukowego

NAUKA NORMALNA ROZWIĄZUJE ŁAMIGŁÓWKI

• Najbardziej uderzającą, jak się zdaje, cechą proble­mów nauki normalnej, z którymi zapoznaliśmy się dotąd, jest to, w jak małym stopniu dąży ona do uzyskania czegoś zasadniczo nowego zarówno w pła­szczyźnie doświadczalnej, jak teoretycznej

• Nawet w eksperymencie, którego celem jest uszczegółowienie paradygmatu, nie chodzi o od­krycie czegoś nieoczekiwanego.

Jeśli jednak w nauce normalnej nie dąży się do czegoś zasadniczo nowego, jeśli niepowodzenie w uzyskaniu wyniku bliskiego przewidywanemu oznacza zazwyczaj niepowodzenie uczonego, to czemu problemy te są w ogóle podejmowane?

- Przynajmniej dla samego uczonego wyniki uzyskane w toku normalnych badań są ważne, rozszerza­ją bowiem zakres stosowalności paradygmatu i zwiększają ścisłość tych zastosowań.

• Przekonaliśmy się już poprzednio, że dzięki paradygmatowi społeczność uczonych zyskuje kry­terium wyboru problemów, które - dopóki przy­jmuje się ten paradygmat - można uznać za rozwiązalne. I właściwie tylko te problemy uzna społeczność uczonych za naukowe i przede wszyst­kim do ich rozwiązywania będzie zachęcać swych członków. Pozostałe zagadnienia, łącznie z tymi, które poprzednio uznawano za standardowe, są teraz odrzucane jako metafizyczne, jako należące do innej dyscypliny lub po prostu jako zbyt zagad­kowe, by warto było poświęcać im czas

• Co łączy łamigłówki z problemami nauki normalnej? Na jedną z takich wspólnych cech już wskazaliśmy. Kryterium wartości łamigłówki nie jest to, że jej wynik jest sam przez się doniosły czy interesujący. Donios­łość rozwiązania nie jest kryterium wartości łami­główki; jest nim natomiast samo istnienie roz­wiązania

• Paradygmat może nawet odizolować uczonych od społecz­nie istotnych problemów, jeśli nie da się ich spro­wadzić do postaci łamigłówki, a więc jeśli nie można ich sformułować przy użyciu tych narzędzi, pojęciowych i technicznych, jakich on dostarcza

• Przejdźmy teraz do kolejnego, trudniejszego i bardziej znaczącego aspektu analogii między łamigłówkami a problemami nauki normalnej. Do tego, by uznać problem za łamigłówkę, nie wystar­czy to, że ma on zagwarantowane rozwiązanie. Istnieć muszą ponadto reguły, które wyznaczają tak zakres możliwych do przyjęcia rozstrzygnięć, jak i metody, za pomocą których można je uzyskać

• istnienie całego ze­społu założeń - pojęciowych, teoretycznych, in­strumentalnych i metodologicznych - pozwala porównać naukę normalną do rozwiązywania łami­główek. Ponieważ dostarczają one specjalistom reguł mówiących, jaki jest świat i czym jest nauka, mogą się oni bezpiecznie skoncentrować na wyspecjalizowanych problemach wyznaczonych przez te reguły i nagromadzoną wiedzę

• Reguły wywodzą się z paradygmatów, ale paradyg­maty kierować mogą badaniami nawet wtedy, gdy brak reguł

ISTOTA I NIEUCHRONNOŚĆ REWOLUCJI NAUKOWYCH

Rewolu­cje naukowe to niekumulatywne epizody w rozwoju nauki, w których stary paradygmat zostaje zastą­piony częściowo bądź w całości przez nowy, nie dający się pogodzić z poprzednim

Jest to jednak tylko część odpowiedzi. Aby ją uzupełnić, zadać musimy kolejne pytanie: dlaczego zmianę paradyg­matu nazywać mamy rewolucją? Jakie analogie między rozwojem naukowym i politycznym - tak zasadniczo różnymi zjawiskami - pozwalają mó­wić w obu wypadkach o rewolucjach?

- źródłem rewolucji politycznych jest rosnące - przynajmniej u części społeczeństwa- poczucie, że istniejące instytucje nie są już w stanie rozwiązać problemów powstających w otoczeniu, które one same po części ukształ­towały

- źródłem rewolucji nauko­wych jest rosnące - znów zazwyczaj wśród wąs­kiej grupy społeczności uczonych - poczucie, że istniejący paradygmat przestał spełniać adekwatnie swe funkcje w poznawaniu tego aspektu przyrody, którego badania sam poprzednio umożliwił

• Zaró­wno w rozwoju politycznym, jak i naukowym poczucie to prowadzi do kryzysu, który jest warun­kiem wstępnym rewolucji

• Rewolucje społeczne dążą do takich prze­kształceń instytucji politycznych, jakich same te instytucje zabraniają. Powodzenie ich wymaga za­tem likwidacji niektórych instytucji na rzecz in­nych, a w okresie przejściowym społeczeństwo rządzi się po części bez instytucji. Tak jak kryzys osłabia rolę paradygmatów, tak też początkowo osłabia on rolę instytucji politycznych. Coraz więk­sza liczba ludzi wyłącza się z życia politycznego i zachowuje się w sposób inny, niż nakazują jego kanony. Gdy kryzys się pogłębia, wielu z nich opowiada się za jakąś konkretną propozycją prze­budowy społeczeństwa w ramach nowej struktury instytucjonalnej. Społeczeństwo dzieli się na dwa obozy, dwie partie, z których jedna stara się bronić starego porządku, a druga- wprowadzić nowy. Z chwilą gdy następuje taka polaryzacja, zaczyna brakować wspólnej płaszczyzny politycznej

• Z chwilą gdy w sporze o wy­bór paradygmatu odwołujemy się do paradygmatu - a jest to nieuniknione - popadamy nieuchron­nie w błędne koło. Każda grupa, występując w obronie własnego paradygmatu, odwołuje się w argumentacji właśnie do niego

Zasadniczo istnieją tylko trzy rodzaje zjawisk, na gruncie których tworzyć można nową teorię:

- zjawiska uprzednio już dobrze wytłumaczone przez istniejące paradygma­ty; rzadko kiedy jednak są one motywem czy też punktem wyjścia do konstruowania nowej teorii

- zjawiska, któ­rych naturę określa istniejący paradygmat, lecz których szczegóły zrozumiane być mogą tylko w wyniku dalszego uszczegółowienia teorii. Są to zjawiska, których badaniu uczony poświęca więk­szość swego czasu. Jego celem jednakże jest tu raczej uściślenie istniejących paradygmatów niż zastąpienie ich innymi

Dopiero wtedy, gdy tego rodzaju próby uściślenia zawodzą, uczony ma do czynienia z trzecim rodzajem zjawisk :

- z rozpo­znanymi anomaliami, które charakteryzuje to, iż uporczywie opierają się ujęciu za pomocą istnieją­cych paradygmatów

Czyż rzeczywiście można się dzi­wić, że ceną, jaką się płaci za postęp naukowy, jest ryzyko błędu związane z zaangażowaniem w okreś­lony paradygmat?

Paradygmaty odnoszą się nie tylko do przyrody, ale zwrotnie również do nauki, która je powołała do życia.

-Z nich wywodzą się metody, zakres problematyki i wzorce rozwiązań, jakie w danym okresie akcep­tuje każda dojrzała społeczność uczonych. Dlatego przyjęcie nowego paradygmatu wymaga często przedefiniowania odpowiedniej nauki. Niektóre stare problemy mogą zostać przesunięte do innej nauki bądź w ogóle uznane za „nienaukowe"

Dowodzi­łem dotychczas, że paradygmaty są konstytutyw­nym elementem nauki. Chciałbym teraz pokazać, że w pewnym sensie konstytuują one również samą przyrodę.

REWOLUCJE JAKO ZMIANY SPOSOBU WIDZENIA ŚWIATA

Historyk nauki, który bada dawne prace naukowe z punktu widzenia współczesnej historiografii, może nabrać przekonania, że kiedy paradygmat ulega zmianie, wraz z nim zmienia się i świat. Kierując się nowym paradygmatem, uczeni sto­sują nowe przyrządy i widzą nowe obszary rze­czywistości. Co ważniejsze, w okresie rewolucji naukowej, posługując się dobrze znanymi przy­rządami i badając obszary, które badali dawniej, dostrzegają oni coś zupełnie innego

W nauce nie dokonuje się wszystkich moż­liwych doświadczeń laboratoryjnych. Wybiera się natomiast te, które służyć mogą do konfrontacji paradygmatu z bezpośrednim doświadczeniem, przez tenże paradygmat częściowo wyznaczonym. W rezultacie uczeni uznający różne paradygmaty podejmują różne badania laboratoryjne

Pomiary dokony­wane bez paradygmatu rzadko prowadzą do jakich­kolwiek wniosków

---