100. Przykłady aktywnych programów aktywnej bioróżnorodności
Finalną fazą aktywnej ochrony gatunków są działania obejmujące restytucje, reintrodukcje i metaplantacje roślin i zwierząt. Programy te prowadzone w wielu krajach wymagają wielostopniowych i wielopoziomowych działań: od rozpoznania gatunków krytycznie zagrożonych, poprzez proces selekcji tych, które będą podlegać kompleksowym programom: przygotowania projektu i realizacji programu; zebranie grupy wykonawczej, zabezpieczenie środków finansowych aż po przeprowadzenie wieloletnich badań i monitoringu, potwierdzających skuteczność przedsięwzięcia.
Terminy związane z aktywną ochroną:
Restytucja (rehabilitacja)- termin ogólny łączący wszystkie formy ochrony czynnej
Introdukcja - wprowadzenie taksonu poza areał jego występowania
Reintrodukcja (odtworzenie)- ponowne wprowadzenie gatunku na pierwotne, wcześniej znane stanowisko naturalne lub ponowne wprowadzenie gatunku na obszar, na który był uprzednio nieskutecznie wprowadzany
Zasilanie (uzupełnianiem, wzmacnianie) - zwiększanie rozmiarów istniejącej populacji przez wprowadzanie nowych osobników
Translokacja - przenoszenie osobników z obszaru zagrożonego na inny, chroniony i/lub niezagrożony, na ogół w obrębie areału występowania gatunku.
Wprowadzanie (wsiedlanie) termin określający każde wprowadzanie osobników poprzez transfer z innych miejsc
Czynna ochrona gatunków jest aktem wiedzy i woli. Wiedzy o tym, dlaczego giną gatunki i jaka jest w tym rola człowieka oraz woli odpowiedzialnego zarządzania biosferą, w tym również przywracanie jej utraconych lub zdziesiątkowanych zasobów. Dlatego też w celach ochronnych nie pomagamy wszystkim ginącym gatunkom. Wybieramy spośród nich jedynie te wobec których mamy uzasadnione powody, aby sądzić że zostały zdziesiątkowane w wyniku naszej świadomej działalności lub jako uboczny efekt naszych działań.
Czynna ochrona jest również przedsięwzięciem administracyjnym, naukowym, praktycznym, edukacyjnym i propagandowym. Oznacza to, iż przedsięwzięcie to musi skupiać określony zespół ludzi, reprezentujących rozmaite dziedziny wiedzy teoretycznej i praktycznej. Zespół ten najpierw przygotowuje założenia programu , a następnie jego realizacje, postępując według schematu przygotowanego przez ekspertów z IUCN. Bardzo często przedsięwzięcie wykracza poza obszar jednego kraju, co powoduje, iż staje się przedsięwzięciem wymagającym uzgodnień w skali międzynarodowej.
Czynna ochrona gatunków jest również procesem, który aby się zakończył się sukcesem, musi trwać określoną ilość czasu, obejmować odpowiedni areał.
Propozycja przygotowana dla Unii Europejskiej przez Machado (1997) sugeruje 6 etapów działania:
1. Inwentaryzację podjętych i zakończonych programów restytucji w celu ułatwienia dostępu do istniejącej wiedzy na ten temat oraz uporządkowania procesów prawno-administracyjnych i podejmowania trafnych decyzji w poszczególnych przypadkach
2. Ponowne oszacowanie statusu zagrożenia gatunków, zgodnie z nowymi kryteriami Komisji Ochrony Gatunków IUCN, a także wytycznymi Grupy Specjalistów ds. Restytucji IUCN. Celem tego etapu jest wyeliminowanie projektów przypadkowych i mniej pilnych
3. Machado (1997) sugeruje ponadto utworzenie oficjalnej listy na której zarejestrowane będą wszystkie potencjalne obiekty mogące stanowić przedmiot restytucji, reintrodukcji lub wsiedlania.
4. Przygotowanie przez interdyscyplinarny zespół projektu działania, który będzie podlegał dyskusji, będzie również prezentowany w mediach. Na etapie projektu należy również zapewnić źródła finansowania przyszłego programu.
5. Program realizacji projektu. Powinien on być podzielony na etapy pracy oraz na poszczególne elementy, które mają być wykonane w każdym etapie. Taki szczegółowy podział ułatwi śledzenie postępów programu i ocenę jego wykonania.
6. Monitoring restytuowanej populacji w celu upewnienia się, że zachowuje ona cechy populacji żywotnej, w przewidywalnym horyzoncie czasowym nie zagrożonej ekstynkcją.
W Polsce w ostatnich kilkudziesięciu latach przeprowadzono wiele eksperymentów z wsiedlaniem, przesiedlaniem restytucją i introdukcją gatunków w celu uratowania ich przed prognozowaną ekstynkcją w skali lokalnej, regionalnej lub nawet globalnej. Wśród zwierząt takim uratowanym w Polsce gatunkiem jest żubr, zaś wśród roślin warzucha polska, która - choć wyginęła na swoim naturalnym stanowisku- przetrwała w analogicznych, starannie dobranych siedliskach.
Wśród gatunków ssaków planowana jest restytucja, prawdopodobnie wymarłej populacji susła moręgowatego na Śląsku, natomiast wiele programów zasilania populacji i/lub reintrodukcji jest prowadzonych w przypadku ryb. Do gatunków regularnie zasilanych należy głowacica, zaś wobec kilku gatunków szybko zanikających- różanki.
Metoda aktywnej ochronny gatunków poddawana jest również krytyce. Najczęściej krytykuje się nie samą metodę lecz jej wadliwe wykonanie. Przykładem, podnoszonym przez wielu krytyków restytucji gatunków, jest brak właściwego rozpoznania, przygotowania i trwałego utrzymywania siedlisk, pozwalających na trwałe bytowanie żywotnej populacji restytuowanego gatunku. W efekcie obserwujemy często efekt błędnego koła: zanikanie- restytucja- zanikanie. Przykładem może być zanikanie populacji skalnika driada po wprowadzeniu go na nowe stanowisko.
Innym przykładem błędnej oceny w ramach projektu jest brak określonych ram przestrzennych, czasowych i rozmiarów populacji, która podlega restytucji. Z takim przykładem mamy do czynienia w przypadku restytucji populacji puchacza. - gdzie populację wprowadzono na zbyt małym do zasiedlania obszarze, pozbawionym korytarzy ekologicznych. Jednakże mimo tych zastrzeżeń, restytucja gatunków jest metodą, które musi być coraz częściej stosowana w ochronie przyrody.
Inne stosowane metody aktywnej ochrony gatunków
Inne, obok omówionych już restytucji i reintrodukcji, formy aktywnej ochrony gatunków to:
Zasilanie lokalnych populacji osobnikami pochodzącymi z hodowli- stosowane w stosunku do gatunków, których dynamika populacji wykazuje wyraźną tendencje spadkową. Praktyki takie stosowane są najczęściej w gospodarstwie łowieckim (np. kuropatwy, zające) i rybackim, ale są również wykorzystywane w programach mających na celu podniesienie liczebności gatunków zagrożonych (np. głuszec).
Renaturalizacja siedlisk- generalnie w naszym kraju nie mamy już niemal siedlisk pierwotnych, co najwyżej siedliska o charakterze naturalnym, a absolutna większość siedlisk, nawet w obrębie obszarów chronionych została w jakimś stopniu przekształcona przez człowieka i jest narażona na rozmaite formy antropopresji. Dlatego też, ogromną rolę w polepszaniu stanu środowiska naturalnego odgrywają programy, które choć z oczywistych przyczyn nie mogą doprowadzić do odtworzenia siedlisk pierwotnych, to stwarzają możliwość poprawy warunków bytowania w siedliskach zdegradowanych na tyle, by umożliwić ich powtórne zasiedlanie przez populacje gatunków występujących w dzikiej przyrodzie. Przykładem są zabiegi dążące do podniesienia poziomu wód gruntowych na terenach bezzasadnie zmeliorowanych , czy częściowo osuszonych torowiskach, odtwarzanie uprzednio zniszczonej czy przekształconej szaty roślinnej, czy też przywracanie naturalnego biegu uregulowanym sztucznie ciekom wodnym.
Tworzenie nowych siedlisk- jak np., usuwanie roślinności porastającej skarpy w celu umożliwienia gnieżdżenia się żołny, konstrukcje gliniane dla gnieżdżenia się błonkówek, zawieszanie budek dla ptaków i nietoperzy
Ochrona siedlisk półnaturalnych- a więc takich, które powstały w wyniku działalności człowieka i ich utrzymanie zależy od jego stałej ingerencji. Podstawowym zagrożeniem dla nich jest zarówno intensyfikacja działań gospodarczych , jak i naturalna sukcesja w przypadku ich zarzucenia. Należą do nich przede wszystkim łąki i murawy, w tym niezwykle cenne endemiczne zespoły. Ich ochrona polega na przywróceniu ekstensywnych metod gospodarowania, a więc koszenia i ograniczonego wypasu.
Utrzymanie ciągłości siedlisk- ograniczające wpływ barier pomiędzy metapopulacjami poszczególnych gatunków, szczególnie istotne w sytuacji, kiedy ponad 70% powierzchni kraju stanowią różnego rodzaju obszary użytkowane rolniczo, tereny zurbanizowane i szlaki komunikacyjne. Może to obejmować np. budowę przejść dla zwierzyny pod lub nad drogami szybkiego ruchu, ale także konstrukcje ograniczające śmiertelność żab na drodze ich sezonowych migracji do zbiorników wodnych, czy też obsadzanie roślinnością drzewiastą potencjalnych korytarzy migracyjnych.
Ochrona stanowisk występowania gatunków- do tej grupy należy zarówno ochrona nasadzeń drzewostanów przed zgryzaniem przez jeleniowate ( w formie grodzeń, zabezpieczeń mechanicznych i chemicznych) jak i grodzenie mrowisk, zabezpieczenie kolonii nietoperzy, tworzenie stref ochrony zwierzyn w lasach, budowa kładek zabezpieczających na szlakach turystycznych zabezpieczających pło torfowe itp.)
Tworzenie optymalnych warunków rozwoju gatunków- np. w celu ochrony stanowisk roślin wymagających specyficznych warunków oświetleniowych
„Biomanipulacje”- np. okresowe redukcje drapieżników mające na celu podniesienie sukcesu rozrodczego zagrożonych gatunków (sugerowana np. przy ochronie lęgów głuszca), sterowanie liczebnością gatunków ryb drapieżnych itp.
Czynna ochrona i kształtowanie ekosystemów
Celem czynnej ochrony ekosystemów jest:
A) aktywne utrzymywanie aktualnego stanu wszystkich komponentów środowiska przyrodniczego z uwagi na walory prezentowane przez przejściowe stadia sukcesyjne. Taką formą ochrony obejmuje się najczęściej niektóre zbiorowiska półnaturalne, antropogeniczne lub spontanicznie powstałe zbiorowiska post-antropogeniczne (np. zbiorowiska segetalne, łąki, pastwiska, wrzosowiska), będące nieswoistymi syntaksonami o ograniczonym zasięgu lub też miejscami występowania licznych gatunków rzadkich, chronionych i ginących.
B) zastąpienie obecnie występujących zbiorowisk roślinnych przez zbiorowiska nowe, często zbliżone do takich, które występowały w danym miejscu w przeszłości. Proces ten często nazywa się „renaturalizacją” , choć jest to termin mylący, gdyż: po pierwsze zakłada, że występujące w przeszłości zbiorowiska roślinne miały charakter bardziej naturalny niż obecnie, i - po drugie- „odtwarzanie” nigdy nie prowadzi do rzeczywistego odtworzenia historycznego składu gatunkowego ekosystemów, a jedynie do stanu wyobrażanego przez nas jako „naturalny i historyczny”.
Zakres działań związanych z czynna ochroną i kształtowaniem ekosystemów może być bardzo różny i obejmować w szczególności:
Ingerencję w obrębie środowiska abiotycznego, najczęściej w stosunki wodne,
Kształtowanie (zwiększanie lub zmniejszanie) zasięgu określonego zbiorowiska oraz modyfikowanie struktury przestrzennej krajobrazu
Modyfikowanie struktury pionowej i poziomej w obrębie zbiorowiska oraz zmiany liczebności populacji niektórych gatunków
Aktywne zmiany składu gatunkowego poszczególnych płatów, polegające na:
Sztucznym wprowadzaniu gatunków
Stworzeniu warunków dla samoistnego wkroczenia gatunków
Świadomym usuwaniu niektórych gatunków
Literatura:
„Różnorodność biologiczna Polski. Drugi Polski raport - 10 lat po RIO” . Pod redakcją Romana Andrzejewskiego i Andrzeja Weigla.