55a. Epitet i jego typy. Postać literacka: status ontologiczny, typy i sposoby charakterystyki w utworze literackim.

Ewa Ziarek

Epitet i jego typy.

Epitet (gr. epithetos= dodatkowy) - wyraz będący określeniem rzeczownika, najczęściej przymiotnik, np. jasny dzień (e. przymiotnikowy), imiesłów, np. zachodzące słońce, opadłe liście (e. imiesłowowy) lub inny rzeczownik przyłączony przez apozycję*, np. pies przyjaciel (e. rzeczownikowy). Epitet może określać zarówno właściwości przedmiotu (np. wysokie drzewa), jak i nastawienie mówiącego (np. zachwycający widok).

Epitet metaforyczny- epitet tworzący wraz z określonym wyrazem metaforę, np. „rozgałęziona godzina” (T. Peiper „Zwycięzca”). Jego odmianą jest epitet metonimiczny współtworzący metonimię*, np. „sierpy bezczynne” (L. Staff „Południe”).

Epitet zdobniczy- epitet służący pokazowi kunsztu stylistycznego, umiejętności nadzwyczajnego, bogatego i plastycznego wysłowienia. W tej roli stosowany w retoryce i w poezji. Jego odmianą jest epitet złożony, będący kombinacją dwóch wyrazów, ceniony zwłaszcza przez poetów klasycystycznych, odwołujących się do wzorców starożytnych. Epitety zdobnicze często ulegały konwencjonalizacji i wchodziły do repertuaru utartych poetyzmów. Najbardziej skonwencjonalizowany jest epitet stały, trwale kojarzony z wyrazem określanym i mogący go zastępować (antonomazja*). Takie epitety złożone są przydawane mitologicznym bogom i bohaterom, np. prędkonogi Achilles. Inna nazwa- epithetum ornans (łac.).

Epitet tautologiczny- epitet będący powtórzeniem, określeniem wyrażającym oczywistą właściwość danego przedmiotu i w związku z tym nie wzbogacającym w żaden sposób wiedzy o nim. Epitet taki może stanowić tylko stylistyczny ozdobnik, np. zimny lód, kruche szkło, słodki cukier.

*apozycja- połączenie dwóch lub więcej rzeczowników w takiej samej formie przypadka i liczby, z których pierwszy jest słowem określanym, pozostałe określającymi- przydawkami rzeczownikowymi, np. kobieta anioł.

*metonimia- wyrażenie, w którym jakiś wyraz występuje jako semantyczny reprezentant innego, pominiętego w wypowiedzi wyrazu, przy czym oznaczone przez te wyrazy przedmioty, zjawiska czy działania pozostają ze sobą w jakimś związku lub zależności.

*antonomazja- zastąpienie imienia własnego epitetem stałym lub peryfrazą, np. Wszechmogący zamiast Bóg.

Postać literacka: status ontologiczny, typy i sposoby charakterystyki w utworze literackim.

Postać literacka- fikcyjna osoba występująca w świecie przedstawionym dzieła; w utworach epickich i dramatycznych odrębna od podmiotu lirycznego, natomiast w lirycznych często z nim identyczna. Jest określonym układem motywów- cech wyglądu i charakteru, działań, przeżyć wewnętrznych, wypowiedzi- podporządkowanych jakiejś zasadzie scalającej, którą bywa: 1. Stereotyp utrwalony w danym gatunku literackim, 2. Wzór osobowy ukształtowany w życiu społecznym, które pisarz pragnie w swym dziele „zobrazować”, 3. ideał wychowawczy, który chciałby upowszechniać. Sposób włączenia postaci w całość świata przedstawionego określają- każdorazowo zabiegi motywacji i charakterystyki. W utworach fabularnych mamy zazwyczaj do czynienia z hierarchią ważności występujących osób: najważniejszą rolę gra postać główna, zwana inaczej bohaterem utworu, którego losy, stanowiące ośrodek zainteresowań autora, tworzą główny wątek fabuły; niższa kategoria obejmuje postacie uboczne, które uczestniczą w niektórych tylko zdarzeniach; jeszcze niższa- postacie epizodyczne, pojawiające się w jednorazowych sytuacjach, na marginesie głównego ciągu zdarzeniowego.

Tradycja antyczna wyznaczała postaci literackiej miejsce służebne względem fabuły. Jak pisze Arystoteles w „Poetyce” „A nadto bez czynności (akcji) nie mogłoby być tragedii, a bez charakteru jest ona możliwa”. Rozwój nowożytnego indywidualizmu przyniósł pogląd, że postaci powinny posiadać wartość poznawczą i wychowawczą. W „Hamburskiej dramaturgii” Lessinga czytamy: „ Zdarzenie może być przypadkowe, jedno i to samo może się przytrafić wielu osobom, natomiast charaktery są istotne i oryginalne”. U Hegla spotkamy się ze stwierdzeniem „Charakter stanowi właściwy punkt centralny idealnego dzieła sztuki”. Tym tropem poszło wielu teoretyków marksistowskich. W realizmie powieściowym pisarze główną rację bytu literatury upatrywali w jej sferze postaciowej, dlatego też ówczesna krytyka i historia literatury wiele miejsca poświęcały właśnie postaciom literackim. Starano się zrekonstruować charakter postaci ze względu na jej prawdopodobieństwo, oryginalność i sugestywność. Powoli zbliżano się do zainteresowania techniką kreowania postaci. W drugiej połowie XIX wieku rozpoczęła się redukcja, degradacja, relatywizacja i dezintegracja postaci powieściowej. Redukcja sprowadzała się do koncentracji na psychice narratora pierwszoosobowego lub tylko „zewnętrznym” oglądzie niektórych lub wszystkich postaci. Relatywizacja ukazywała niepełną wiarygodność wiedzy o postaci dostępnej narratorowi. Dezintegracja łączyła sprzeczne ze sobą działania i zachowania postaci, natomiast degradacja to proces, w którym postać stała się tylko substratem dla ukazania uniwersalnych procesów i mechanizmów psychiki. Wszystko to rozmywało kontury postaci. Uważano, że powinna się ona zbliżać do zmienności jednostki. We francuskiej „nowej powieści” zauważyć możemy celowe utrudnienie lub uniemożliwienie rozróżnienia i identyfikacji postaci. Mauriac uważał, że najbardziej ”żywe” są te postacie, które mają najmniej wyraźny kontur. Sam został oskarżony o to, że „wobec swoich postaci zachowuje się jak Pan Bóg- wyjaśnia je, klasyfikuje i potępia bez prawa apelacji”. Mimo wszystko postać literacka pojawiała się nawet tam, gdzie autor jej nie chciał. Współczesna nauka o literaturze umieściła postać literacką na marginesie swych zainteresowań. Podporządkowano postać fabule: „Bohater pojawia się w rezultacie fabularnego uformowania materiału…” mówi Borys Tomaszewski. Z drugiej strony u Michela Mathieu czytamy, że jest ona „ rzeczywistym operatorem składni narracyjnej: artykułując role, łącząc sekwencje, nadaje ona formę opowiadaniu”. Badacze uważali postać za wiązkę cech dystynktywnych, tj. pozostających w stosunku opozycji do cech innych postaci. Postać literacka to indywidualny układ cech jakościowych i relacyjnych, implikowanych bądź sugerowanych przez inne cechy, czynności, treści psychiczne. W miarę narastania tekstu układ ten się wzbogaca, utrwala i uwyraźnia. Tak rozumiana postać jest zakorzeniona w tekście, dana jest nam tylko częściowo, dopiero w odbiorczym procesie selekcji zostaje poznana dogłębnie. Każdy odbiorca może zatem kształtować postać nieco inaczej. Tradycyjnie wyodrębnia się dwa sposoby budowania postaci literackich: metodą bezpośrednią i pośrednią.

Postaciowanie bezpośrednie- nazywanie wprost właściwości postaci narracyjnej, składa się z „danych personalnych” (wiek, płeć, sytuacja rodzinna itp.), wyglądu zewnętrznego oraz cech osobowych.

Postaciowanie pośrednie- podawanie informacji, z których właściwości postaci można wywnioskować, składa się z biografii retrospektywnej, zwyczajów i czynności, działań, wypowiedzi oraz przeżyć wewnętrznych.

Sposoby przekazu treści psychicznych postaci:

- narracja nazywająca lub relacjonująca

- zmetaforyzowana narracja nazywająca lub relacjonująca

- monolog wewnętrzny (logicznie uporządkowany lub urywany, skojarzeniowy, niespójny)

- strumień świadomości.

W tradycyjnej powieści wprowadzeniu postaci do akcji towarzyszyła charakterystyka bezpośrednia, teraz się od tego odchodzi.

Zawartość i struktura postaci:

- charakter bytowy postaci- psychofizyczny lub nadprzyrodzony

- dobór zawartości aspektów w jakich postać się przejawia

- dobór cech fizycznych

- dobór cech osobowościowych

- wybór dominanty osobowościowej

- relacje między cechami fizycznymi a osobowościowymi

- zmienność, statyka, sprzeczność między cechami

- sfera niedookreślenia postaci

- miara zrozumiałości postępowania postaci

Wybór języka dla opisu postaci:

- wykorzystanie określeń stosowanych przez autorytatywnego narratora w postaciowaniu bezpośrednim

- użycie określeń należących do wiedzy potocznej lub naukowej współczesnej utworowi

- użycie określeń należących do dzisiejszej wiedzy potocznej lub naukowej.

Pozycja lub funkcja postaci:

- wobec innych składników dzieła- czy jest nadrzędna, współrzędna czy upodrzędniona

- wobec innych postaci- w sensie hierarchicznym, kwalitatywnym (jej stosunki podobieństwa i kontrastu wobec innych postaci) i relacyjnym (zasadnicza funkcja jaką spełnia postać wobec innych postaci w przebiegu fabularnym)

- dodatkowo Greimas umieszcza role aktancyjne (różne modele aktantów, ich kompetencja i wiarygodność) i tematyczne (charakter psychologiczny, socjologiczny lub moralny).

Ważne jest także umieszczenie postaci w rzeczywistości pozaliterackiej, ustalenie reprezentatywności postaci wobec pewnych zbiorowości realnych. Ostatnim aktem postępowania badawczego wobec postaci jest jej ocena.

Bibliografia:

1.Markiewicz H., Postać literacka, [w:] tegoż, Wymiary dzieła literackiego, wyd. UNIVERSITAS, Kraków 1996, s. 158- 179.

2.Podręczny słownik terminów literackich, pod red. J. Sławińskiego, wyd. Open, Warszawa 1994.

---