Ekspresja emocji. Emocje podstawowe i pochodne.

Dariusz Doliński

Nasza mimika, gest czy ruch zdradza jakie emocje w danej chwili przezywamy. Dlaczego nasze ciało zachowuje się w określony sposób, jakie czynniki wpływają na ekspresje poszczególnych emocji zdradza rozdział 26 w „Psychologii” cz. 2 Jana Strelaua.

Definicja ekspresji emocji, wyjaśnia że to wszelkie sygnały (zmiany w wyglądzie organizmu, ruchy i dźwięki) emitowane przez jednostkę, będące dla kogoś innego wskazówką przeżywania przez tę osobę określonej emocji.

Już Charles Darwin zastanawiał się nad genezą ujawniania emocji, zauważył podobieństwo niektórych emocji u ludzi i zwierząt oraz ich przystosowawczą funkcję. Cofanie głowy w wypadku strachu, odsłanianie zębów i wysuniecie głowy w wypadku złości. Andrew zwraca uwagę, że powyższe ekspresje ciała mają nie tylko znaczenie biologiczne ale tez pełnią funkcję komunikacyjną. Emocjonalna ekspresja ma korzenie w naszej ewolucyjnej przeszłości i początkowo nie miała charakteru emocjonalnego. Jednak poszczególne odruchy wyprzedzały różne reakcje (np. ucieczki, ataku) zaczęły być one społecznie rozpoznawalne. Odruchy stały się przed językowymi formami sygnalizowania intencji.

Z czasem ekspresja zaczęła odgrywać ważną rolę w interakcjach miedzy osobnikami tego samego gatunku. Wzajemne komunikowanie sobie o pozytywnym lub negatywnym ustosunkowaniu wpływa na tworzenie więzi społecznych oraz umożliwia wywołanie analogicznej lub innej ekspresji u odbiorców. Na przykład na widok osoby, która sie do nas uśmiecha, automatycznie odwzajemniamy uśmiech.

Ewolucja dała początek ekspresji emocji, zatem wnioskować można, że człowiek rodzi się z różnymi wzorcami ekspresji emocji, odpowiadającym poszczególnym doznaniom. W badaniach I. Eibl-Eibesfeldt obserwował dzieci niewidzące i niesłyszące, które nie mają styczności z wzrokowymi i akustycznymi informacjami, również uśmiechają sie, płaczą czy marszczą brwi. Obserwując, nie mamy wątpliwości, że twarze tych dzieci wskazują na to, że dziwią się one, boją i dąsają.

Ludzie żyjący w innych kulturach są w stanie trafnie odczytać emocje malujące się na twarzach ludzi, którzy żyją w zupełnie innych kulturach. Wynika to z kulturowej uniwersalności ekspresji emocji. W badaniach Ekmana i Friesena wynika, że największe problemy z rozróżnieniem strachu i zaskoczenia, wydaje się to powiązane z ewolucyjną przeszłością człowieka gdzie te dwie emocje bardzo często były z sobą połączone. Konsekwencją tego jest trudność w zróżnicowaniu twarzy wyrażającej strach i zaskoczenie.

Wywołanie uśmiechu przychodzi nam bez trudu. Dzieje się tak dzięki pobudzeniu do działania jednego mięśnia, który rozciąga się od kości policzkowych do kącików ust. Jego skurcz podciąga kąciku ust ukośnie do góry. Nad mięśniem jarzmowym większym mamy kontrole wolicjonalną, gdyż napinamy go wtedy gdy mówimy. Nie mamy takiej kontroli nad małymi mięśniami wokół oczu. Mięśnie te napinają się, gdy przezywamy autentyczną radość. Mało kto potrafi jednak dostrzec brak zaangażowania mięśni wokół oczu i odróżnić uśmiech udawany od autentycznego. Również źrenica oka (rozszerza się) włącza się w przeżywanie radości. Uśmiech kojarzy nam się z przeżywaniem radości ale może oznaczać ekspresje innych emocji - zakłopotania, lekceważenia, uległości czy przyjemnego zaskoczenia.

W zależności od emocji twarz człowieka przybiera różny wygląd:

• 
  W wypadku odczuwania złości źrenica człowieka staje sie mniejsza. Ekspresja złości nie ogranicza się wyłącznie do źrenic. Brwi są opuszczone, choć mogą się poruszać ku górze, nozdrza się rozszerzają, wargi stają się zwężone. Czasami złości towarzyszy zaczerwienienie twarzy.

• 
  W wypadku strachu, lęku, obawy lub przerażenia brwi są podniesione i ściągnięte do siebie, stają się też mniej zaokrąglone. Górne powieki zostają podniesione, natomiast dolne są wyraźnie napięte. Oczy staja się zaokrąglone, a w sytuacji silnego strachu - wybałuszone. Nad brwiami i nosem pojawiają się podłużne zmarszczki o długości krótszej niż szerokość czoła.

• 
  W stanie zaskoczenia brwi się podnoszą. Przez czoło przebiegają wówczas podłużne zmarszczki, dłuższe niż ekspresji strachu. Oczy są wytrzeszczone, ale dolna powieka nie jest naprężona, jak w wypadku strachu, lecz wyraźnie rozluźniona. Wargi nie są napięte i przybierają bardziej owalny wygląd.

• 
  Odczuwanie smutku, zmartwienia i żalu wiąże się z opuszczeniem kącików ust przy jednoczesnym pozostawieniu podbródka na jego stałym miejscu. Wewnętrzne końce brwi są uniesione do góry, co górnym powiekom nadaje trójkątny kształt i powoduje powstanie zmarszczek na środku czoła. Charakterystyczne jest także spoglądanie w dół.

• 
  Ekspresja wstydu jest bardzo specyficzna. Rumieniec występujący na twarzy przeważnie pojawia się w chwilę później niż zdajemy sobie sprawę, że wystąpił. Często rumieniec rozlewa się również na dekolt i tors. Emocje wstydu i poczucia winy łączy doświadczane przez jednostkę poczucie przekroczenia akceptowanej przez siebie normy czy przepisu. Podobnie jak przy poczuciu winy i wstydzie rumieniec pojawia się rzadziej ale za to jest intensywniejszy.

Łzy, jako czynnik pozwalający na identyfikacje emocji, są bardzo niejednoznaczne. Powszechnie kojarzą się z smutkiem i rozpacza, mogą pojawiać się w stanach radości , dumy i niekontrolowanego śmiechu.

(ćwiczenie)

Prawdziwe emocje pojawiają się na twarzy, ponieważ pewne mięśnie mogą być uruchamiana mimowolnie. Mimika fałszywa, udawana powstaje dlatego, że wiele z tych mięśni może być używana świadomi i intencjonalnie. Dlatego możemy udawać, że nie przeżywamy pewnych emocji lub, że przeżywają emocje inne niż rzeczywiście doświadczane. Mimowolnymi i dowolnymi ekspresjami twarzy zawiadują różne ośrodki w mózgu. Uszkodzenie dróg piramidowych powoduje, że ludzie nie potrafią wykonać polecenia uśmiechnięcia się, ale śmieją się gdy są prawdziwie rozbawieni. Uszkodzenie dróg pozapiramidowych powoduje sytuację odwrotną - człowiek nie będzie potrafił śmiać się spontanicznie. Charakterystyczne jest, że większość ekspresji fałszywych ma dłuższy czas przebiegu.

Asymetria ekspresji - sytuacja , gdy mimika jest wyraźniejsza po jednej stronie twarzy. Zdaniem Ekmana, Hagera i Friesena widoczna asymetria występuje w ekspresji intencjonalnej. Dzieje się tak przez wpływ kory mózgowej na dowolne ruchy mięśni twarzy.

Nie tylko twarz jest źródłem poznawania przezywanych emocji, sam wygląd sylwetki człowieka przynosi informacje.

• wina i wstyd - kurczenie się całego ciała, spuszczenie głowy,

• strach - cofnięcie głowy i schowaniem w ramiona,

• smutek - opuszczenie ramion i zgarbienie się,

• złość - zaciśniecie pięści i wysunięcie głowy nieco do przodu,

• zaskoczenie - cała sylwetka odchyla się nieco do tyłu.

Emblemat - świadomie wykonywane przez ludzi gesty, mające ściśle określone znaczenie w poszczególnych kręgach kulturowych. Przykładem może być kiwanie głową. W Polsce kiwanie „pionowe” oznacza potwierdzenie, zgodę; kiwanie „poziome” oznacza natomiast zaprzeczenie. Gesty te zupełnie odwrotnie odczytywane są w Bułgarii.

Wskazujący i środkowy palec wyciągnięte na kształt litery ”V” z zaciśniętej pięści. Powszechnie znany gest triumfu i okazywanej radości lub nadziei.

Wielka Brytania

Gest zostanie odczytany jako znak pogardy, zwykle z konotacją seksualną.

W basenie Morza Śródziemnego

takie gesty nie zostaną zrozumiane

Odpowiednikiem jest zaciśnięta dłoń, z której wysuwają się palce - mały i wskazujący.

USA

odpowiednik

Nieznajomość kulturowego znaczenia może być źródłem różnych nieporozumień i kłopotów.

Duża rolę w ekspresji odgrywa sposób, w jaki mówimy. W spanie pobudzenia emocjonalnego na zmienia się natężenie głosu:

• podenerwowanie, złość, strach - wysokość tonu głosu podnosi się,

• smutek, zmartwienie - wysokość tonu głosu spada.

Dzieje się tak również w przypadku tempa mówienia:

• smutek - spowolnienie i ściszenie mówienia,

• złość, strach - szybsza i głośniejsza mowa.

Ludzka twarz jest szczególnym bodźcem już dla małych dzieci. Trzytygodniowe niemowlęta skupiają wzrok na oczach patrzącego na nie dorosłego. Dwumiesięczne niemowlaki koncentrują wzrok na twarzy żywego człowieka. Ludzie bardzo szybko uzyskują zdolność do ekspresji emocji.

Noworodek	Dziecko 3-4 tygodniowe	Dziecko 3 miesięczne	Dziecko 7 miesięczne	Dziecko pod koniec 1roku życia
Ontogenetyczne najwcześniejszą ekspresją jest płacz , będącym wyrazem przeżywania negatywnego stanu. Zaraz po urodzeniu pojawia się również ekspresja wstrętu i obrzydzenia.	W tym czasie pojawia się uśmiech.	Dziecko uśmiecha się już w odpowiedzi na sytuacje, które sprawiają radość dzieciom starszym i dorosłym. W tym okresie pojawiają się też ekspresje smutku i złości jako reakcje np. na zabranie zabawki.	W tym czasie twarz dziecka jednoznacznie wyraża strach.	Pojawia się ekspresja nieśmiałości i wstydu.

Na początku rozwoju pojawia się ekspresja negatywnego stanu afektywnego, niedługo potem ekspresja stanu pozytywnego. Negatywne ekspresje wystarczają niemowlakowi do sygnalizowania dyskomfortu. Ekspresje pozytywne służą do wzbudzenia zainteresowania opiekuna.

Każda kultura zawiera zbiór przepisów dotyczących tego, co wypada i czego nie wypada robić, dotyczy to również ekspresji emocji. Dzieci uczą się od dorosłych, że np. w sytuacji otrzymania prezentu należy się uśmiechać. Uczymy się tych reguł tak dobrze, że z czasem stają się one głęboko zakorzenionymi nawykami. Wiele różnic wykazano w badaniach nad złością. Wśród Eskimosów Utku człowiek okazujący złość spotyka się ze społeczną dezaprobatą. Zupełnie inaczej jest w społecznościach arabskich. Mężczyzna, który się nie złości, postrzegany jest jako człowiek, któremu brakuje honoru. Odmienności kulturowe dotyczą także sposobu interpretacji różnych zdarzeń, co prowadzi do pojawiania się określonej emocji w jednej z kultur i nie pojawiania się jej w innej, albo pojawiania się w obu kulturach emocji odmiennych. Okazuje się, że w zakresie ekspresji emocji różnice między ludźmi żyjącymi w poszczególnych społecznościach nie są duże, co może wynikać z unifikacji kulturowej.

W badaniach Ekmana wykazano istnienie ponadkulturowej uniwersalności wzorców ekspresji niektórych emocji. Na tej podstawie wyznaczył emocje podstawowe do której należą: strach, smutek, radość, złość i wstręt. Inne emocje są mieszanką emocji podstawowych , a ich ekspresja pozostaje pod wpływem czynników kulturowych.

Izard również oparł swoją listę emocji podstawowych na uniwersalności ekspresji twarzy ale musiały one jeszcze spełniać dwa warunki: specyficzność substratu neuronalnego i odróżnialna jakość subiektywna. Doliczył jeszcze: (strach, smutek, radość, złość i wstręt) wstyd, poczucie winy, zaskoczenie, zainteresowanie i pogardę.

Plutchik wyszedł z założenia, że emocje podstawowe to takie, które mogą być obserwowane na różnych poziomach filogenetycznych i które mają adaptacyjne znaczenie dla walki jednostki i gatunku o przetrwanie. Wyróżnił siedem emocji: strach, złość, smutek, radość, akceptację, wstręt, antycypację i zaskoczenie.

Te emocje, które wydają się najbardziej typowe, można uznać za podstawowe. Te wymieniane rzadziej i po dłuższym namyśle mogą być uznane za pochodne. Podejście takie nazwane jest prtotypowym. W badaniach opartych na takim założeniu wynika, że do emocji podstawowych zaliczano: miłość, strach, złość, smutek i szczęście. Nie jest więc do końca jasne, które emocje są podstawowe, a które pochodne.

Emocje pochodne powstają jako mieszanka podstawowych - tak twierdzi wielu naukowców. Plutchik badając emocje zauważył, że radość i akceptacja wywołują łącznie emocje miłości i przyjaźni. Strach wraz z zaskoczeniem przynoszą emocje grozy lub trwogi. Badania są oparte na werbalnych deklaracjach osób badanych, mogą więc być obciążone brakiem uniwersalności kulturowej.

---