Doliński „Ekspresja emocji. Emocje podstawowe i pochodne”

EKSPRESJA EMOCJI

Ekspresja emocji to wszelkie sygnały i zmiany w wyglądzie organizmu, ruchy i dźwięki
emitowane przez jednostkę, będące dla kogoś innego wskazówką przeżywania przez tę osobę
określonej emocji. Ekspresja emocji niekoniecznie musi być intencjonalna.

Ewolucyjne podstawy ekspresji emocji

Poszczególne ekspresje wyprzedzają w czasie odmienne reakcje behawioralne. Poza
znaczeniem biologicznym (wysunięcie do przodu głowy w złości ułatwia atak), ekspresje
pełnią funkcję komunikacyjną.
R.J. Andrew twierdzi, że początkowo ekspresja nie miała charakteru emocjonalnego, lecz
była przystosowawczym odruchem organizmu optymalizującym jego funkcjonowanie.
Inne osobniki danego gatunku nauczyły się czerpać z tych sygnałów wiedzę o intencjach
danego osobnika. Stopniowo ekspresja nabrała znaczenia komunikacyjnego, stała się
przedjęzykową formą sygnalizowania intencji.

Poza komunikowaniem emocji otoczeniu, ekspresja umożliwiała wywoływanie analogicznej
reakcji lub innej ekspresji u odbiorców.

Jeśli ekspresja jest wytworem ewolucji, to powinna być wrodzona…
Badania nad dziećmi głuchymi i niewidomymi od urodzenia – mimo braku kontaktu z
bodźcami wzrokowymi i słuchowymi płakały, śmiały się etc.

Jeśli ekspresja jest wytworem ewolucji, to powinniśmy umieć odczytywać emocje z twarzy
ludzi różnych kultur…
Badania Ekmana nad plemieniem Fore (bez kontaktu ze światem zewn.) – uniwersalność
emocji.
Jedyny problem z rozróżnieniem strachu i zaskoczenia, ale ten sam problem mieli
Amerykanie.

Twarz w ekspresji poszczególnych emocji

Uśmiech – mięsień jarzmowy większy, wystarczy go pobudzić, a on unosi kąciki ust. Nad
tym mięśniem mamy kontrolę wolicjonalną. Nie mamy kontroli nad mięśniami otaczającymi
oczy, one napinają się tylko podczas prawdziwie przeżywanych emocji. Brak pracy tych
mięśni pozwala na odróżnienie uśmiechu sztucznego od autentycznego (w sztucznym śmieją
się tylko usta), a jednak mało kto potrafi je rozróżnić.
Poza tym, w uśmiechu (podczas pozyt. Emocji) rozszerzają się źrenice, czego również nie
kontrolujemy.
Ekman – 50 uśmiechów

Złość – pomniejszenie źrenic (ze źrenic praprzodkowie mogli odczytać dobre lub złe
intencje); opuszczone brwi, rozszerzone nozdrza, zwężone wargi (jeszcze zanim
uświadomimy sobie swoją złość), potem rozchylenie ust i ukazanie zaciśniętych zębów.
Czasem pojawia się też zaczerwienienie twarzy (niekontrolowana złość lub kontrola złości
bliskiej wybuchu).

Strach itp. – podniesione i ściągnięte do siebie brwi, zaokrąglone oczy, czasem wręcz
wytrzeszczone, podłużne zmarszczki na czole wyraźnie krótsze od jego szerokości

Zaskoczenie – zmarszczki na czole dłuższe niż w przypadku strachu, oczy wytrzeszczone, ale
bez napięcia dolnej powieki (strach), usta nie są tak napięte i mają owalny wygląd.

Smutek – opuszczenie kącików ust przy jednoczesnym zachowaniu pozycji podbródka
(intencjonalnie tylko 10% ludzi potrafi to zrobić!); wewn. Końce brwi uniesione do góry,
charakterystyczne również spoglądanie w dół.

Wstyd – może towarzyszyć rumieniec, który wg Lewisa oznacza świadomość przekroczenia
pewnych norm i obietnicę naprawy wyrządzonej szkody. Rumieniec pojawia się na twarzy –
najbardziej widocznej dla innych części ciała (komunikacja), ewent. U kobiet rozlewa się na
dekolt.

Poczucie winy – świadomość przekroczenia norm jak we wstydzie, ale jest to emocja bardziej
prywatna, wysyłanie sygnałów jest mniej istotne, a czas ekspresji dłuższy.

Łzy niejednoznaczne – występują przy wielu różnych emocjach

Fałszywa mimika powstaje dlatego, że nie wszystkie mięśnie biorące udział w ekspresji
emocji możemy wolicjonalnie kontrolować.
Prawdziwą i fałszywą ekspresją kierują inne ośrodki mózgowe: uszkodzenie dróg
piramidowych zakłóca mimikę fałszywą, ale ekspresja spontaniczna pozostaje nienaruszona.
Drogi pozapiramidowe są konieczne dla spontanicznego wyrażania emocji, ich uszkodzenie
pozwala uśmiechnąć się na polecenie, ale nie pozwala się śmiać.

Większość ekspresji fałszywych ma dłuższy czas przebiegu niż ekspresje spontaniczne.
Dla ekspresji intencjonalnej charakterystyczna jest także asymetria w wyrazie twarzy (wpływ
półkul na dowolne ruchy twarzy).

Sylwetka, gest i głos w ekspresji emocji

Charakterystyczne postawy w poszczególnych emocjach (przygarbiona, skulona w smutku,
odchylona do tyłu przy zaskoczeniu, wina i wstyd – przykurczenie, ludzie wydają się mniejsi
itp.)

Emblematy – świadomie wykonywane przez ludzi gesty, mające ściśle określone znaczenie
w poszczególnych kręgach kulturowych.

Wiele emblematów ma podkreślać przeżywane albo udawane przez człowieka emocje.

Natężenie głosu zwiększa się w stanie podenerwowania, szczególnie w złości i strachu.
Smutek powoduje obniżenie tonu głosu. Mowa jest cichsza i powolniejsza, w przeciwieństwie
do szybkiego tempa mówienia w wypadku złości i strachu.

Rozwojowe aspekty ekspresji emocji

Ludzie bardzo szybko uzyskują zdolność do ekspresji emocji i odczytywania ich z twarzy
innych ludzi.

Najwcześniejszą ekspresją jest płacz noworodka, wskazujący na ogólny negatywny stan
afektywny. Niedługo potem pojawia się ekspresja stanu pozytywnego. Pod koniec pierwszego
roku życia odczytujemy wyrazy mimiczne innych ludzi, głównie bliskich, i na tej podstawie
regulujemy własne zachowanie.

Kulturowe aspekty ekspresji emocji

Co wypada, a co nie wypada – różnice kulturowe, szczególnie w zakresie złości (Eskimosi
versus Arabowie).

Brak zezwolenia społecznego na okazywanie bólu i strachu w kulturach, które posiadają
obrzędy inicjacyjne (prowadzi to do zaburzeń).

Kultury kolektywistyczne – raczej wstyd, emocje negatywne, gdy przebywają sami lub gdy
coś złego dotyka ich grupę, wyraźniejsza jest też reakcja na łamanie przez kogoś zasad.

Kultury indywidualistyczne – raczej poczucie winy.

Na różnice w ekspresji ma wpływ różnica w interpretacji zdarzeń (Hindusi versus
Nowojorczycy).
Kulturowym normom podlega też deklarowanie odczuwanego nastroju.

EMOCJE PODSTAWOWE I POCHODNE

Ekspresja twarzy jako podstawa klasyfikacji

Paul Ekman – uniwersalność ponadkulturowa wzorców ekspresji. Początkowo podawał za
podstawowe: strach, złość, smutek, radość, wstręt i zaskoczenie. Na skutek krytyki dotyczącej
zaskoczenia (czy to w ogóle jest emocja?), usunął je z listy emocji podstawowych. Emocje
pochodne miałyby powstawać na drodze mieszania się emocji podstawowych.

Caroll Izard – oprócz uniwersalności ekspresji wziął pod uwagę specyficzność substratu
neuronalnego oraz odróżnialną jakość subiektywną w określaniu emocji podstawowych. Na
jego liście znalazły się: wstyd, poczucie winy, zaskoczenie, zainteresowanie i pogarda.

Podstawowe, czyli nie tylko ludzkie – podejście ewolucyjne

Robert Plutchik – emocje podstawowe to takie, które można zaobserwować u różnych
gatunków i które mają znaczenie adaptacyjne. Wg niego emocje podstawowe to: strach, złość,
smutek, radość, akceptacja, wstręt, antycypacja i zaskoczenie. Do samych terminów nie
należy się przywiązywać, bo można te emocje określać różnie w różnych językach.
Propozycja Plutchika zbliżona do tego, co mówił Darwin.

Podstawowe, czyli prototypowe – podejście psychologów lingwistów

Najszybciej i najczęściej wymieniane emocje są najbardziej typowe (Rosch). Skoro są
typowe, to można je uznać za podstawowe (prototypowe). Te wymieniane rzadziej i wolniej
to emocje pochodne.
Do głowy najszybciej przychodziły ludziom: miłość, strach, smutek i szczęście.
Bardzo rzadko wymieniali wstręt, uważany dotąd za emocję podstawową.

Jak powstają emocje pochodne?

Miałyby powstawać jako mieszanka emocji podstawowych.

Wg Plutchika:
Radość + akceptacja = przyjaźń, miłość
Strach + zaskoczenie = trwoga
Strach + wstręt = niepokój
Radość + strach = poczucie winy
Złość + wstręt = wrogość
Radość + złość = duma

Teoria Plutchika nie spełnia wymogów uniwersalności kulturowej, nie wyjaśnia też w jaki
sposób emocje podstawowe łączą się w pochodne.

Temper twierdzi, że emocje pochodne powstają wskutek pojawiania się emocji
podstawowych w specyficznych sytuacjach.

Okazuje się, że pośród wszystkich rozbieżności w poglądach na temat emocji podstawowych i
pochodnych, najmniej wątpliwości budził strach. Niemal jednogłośnie został on
zakwalifikowany do emocji podstawowych.