Metoda Karela i Berty Bobath - mgr Lech Wysocki
Metoda neurorozwojowego leczenia usprawniającego Karela i Berty Bobath polega na hamowaniu patologicznych odruchów i nieprawidłowych wzorców ruchowych oraz rozwijaniu czynności ruchowych u dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym w kolejności, w jakiej pojawiają się one w rozwoju dziecka zdrowego.
Każda czynność ruchowa rozwija się dzięki odczuciu ruchu - to znaczy ułożenia ciała w przestrzeni oraz poszczególnych części ciała względem siebie.
Pierwszych odczuć dostarczają reakcje odruchowe. Są to odruchy postawy oraz reakcje prostowania i równowagi. Pierwsze z nich dają odczucie ułożenia ciała w pozycji leżącej (odruchy postawy). Reakcje prostowania dostarczają doświadczeń ruchowych ułożenia ciała przeciwko sile grawitacji; reakcje równowagi powodują dostosowanie napięcia mięśniowego całego ciała podczas utraty równowagi, przygotowując w ten sposób całe ciało do podparcia.
Czas fizjologicznego występowania odruchów postawy przypada na pierwsze półrocze życia dziecka. Później zostają one podporządkowane reakcjom prostowania i równowagi. Utrzymujące się dłużej odruchy postawy stają się z czasem patologiczne. Uniemożliwiają rozwój reakcji prostowania i równowagi, których pojawienie się warunkuje prawidłowy rozwój ruchowy dziecka.
Rozwój ruchowy dziecka przebiega w stałej kolejności - od głowy, obręczy barkowej i kończyn górnych, poprzez tułów, do kończyn dolnych. Oznacza to, że zanim dziecko zacznie chodzić, najpierw musi kontrolować ułożenie głowy, uzyskać podpór na kończynach górnych w pozycji leżącej, aby poprzez siad, czworaki i pozycję klęczną przejść do pozycji stojącej.
Każda złożona czynność ruchowa zawiera kombinację wielu prostych ruchów i kształtuje się w oparciu o poprzednie doświadczenia ruchowe. Prawidłowy rozwój czynności ruchowych stanowi podstawę do rozwijania kolejnych umiejętności (jedzenia, ubierania, pisania).
Stworzenie takiej bazy dla rozwoju czynności dowolnych u dziecka z m.p.dz. jest, zdaniem autorów metody neurorozwojowego leczenia, możliwe tylko wówczas, gdy zostanie ono wyzwolone spod wpływu działania odruchów patologicznych.
Główne zasady metody Bobath'ów:
- Hamowanie odruchów patologicznych i normalizacja napięcia mięśniowego.
- Dążenie do osiągnięcia prawidłowych ruchów poprzez przemieszczanie w przestrzeni tzw. punktów kluczowych, którymi są: głowa, obręcz barkowa i obręcz biodrowa. Ma to na celu wykształcenie prawidłowych reakcji prostowania i równowagi, co prowadzi do opanowania czynności zgodnych z sekwencją rozwojową.
- Wszystkie ruchy kontrolowane są rękami terapeuty. Pomoc terapeuty zmniejsza się w miarę opanowywania przez dziecko kolejnych czynności.
- Ruchy prowadzone są wolno, tak aby dziecko mogło włączać się do pracy.
- Nie należy dążyć do opanowania statycznych pozycji, lecz umiejętnie prowadzić dziecko z jednej pozycji do drugiej.
- Sposoby wspomagania powinny być dobrane do potrzeb i możliwości dziecka.
- Wymagana jest ścisła współpraca z rodzicami.
- Program usprawniania powinien być dobrany indywidualnie do potrzeb i możliwości dziecka; instruktor dla każdego dziecka dobiera odpowiednie ćwiczenia.
- Ciągłe powtarzanie i wykorzystywanie w życiu codziennym czynności, które dziecko już opanowało i nad opanowaniem których pracuje.
I. Ćwiczenia unoszenia i utrzymywania głowy
1. Pozycja wyjściowa (p.w.) - leżenie przodem (na brzuchu), kończyny górne (kkg) dziecka wyprostowane wzdłuż tułowia, ćwiczący za dzieckiem. Wspomaganie - bierne utrzymanie ułożonych w pozycji pośredniej wyprostowanych kkg dziecka. Ruch - czynne uniesienie do góry głowy (wyprost głowy).
Podczas wykonywania tego ćwiczenia należy zwrócić uwagę na ułożenie kończyn dolnych (kkd) dziecka. Jeżeli kkd mają tendencję do układania się w przywiedzeniu i rotacji wewnętrznej, należy zabezpieczyć odwrotne ich ustawienie, tzn. w odwiedzeniu i rotacji zewnętrznej. Można to uzyskać wkładając między nóżki dziecka wałek, zwinięty kocyk bądź kolano osoby ćwiczącej.
Wykonywany ruch uniesienia głowy nie powinien być zbyt obszerny, lecz odbywać się tuż nad podłożem.
2. P.w. - leżenie przodem, kkg dziecka wyprostowane do przodu (w przedłużeniu głowy) spoczywają na ręce osoby ćwiczącej. Wspomaganie - uniesienie kkg dziecka lekko do góry. Ruch - uniesienie głowy do góry.
W tych ćwiczeniach można stosować delikatne oklepywanie czoła (w kierunku do góry). Pomaga to w uniesieniu głowy. Zabezpieczenie kkd jak wyżej.
3. P.w. - leżenie tyłem (na plecach), kkd zabezpieczone w odwiedzeniu i rotacji zewnętrznej, kkg skrzyżowane na klatce piersiowej. Ćwiczący klęczy przed dzieckiem.
Wspomaganie - chwyt za barki dziecka i lekkie ich ściągniecie w kierunku środkowej osi ciała. Ruch - odruchowe uniesienie głowy do góry.
Jeżeli kkd dziecka podczas wykonywania wyżej opisanego ruchu przyjmują ustawienie w nadmiernym wyproście i przywiedzeniu, ćwiczenie to należy wykonać ustawiając kkd w zgięciu we wszystkich stawach, z oparciem stóp na kolanach lub brzuchu osoby ćwiczącej.
4. P.w. - jak wyżej. Wspomaganie - lekkie pociąganie wyprostowanych wzdłuż tułowia kkg dziecka. Ruch - uniesienie głowy do góry.
5. P.w. - leżenie przodem, kkg dziecka zgięte, dłonie przy barkach. Wspomaganie - uniesienie do góry barków dziecka, aż do oderwania kkg od podłoża i lekki rzut dziecka w kierunku podłoża. Ruch - odruchowe prostowanie kkg w kierunku podparcia na rękach i uniesienie głowy do góry.
6. P.w. - leżenie przodem na dużej piłce. Wspomaganie - ćwiczący przytrzymuje kkd dziecka na wysokości podudzia (kkd ustawione w rotacji zewnętrznej i odwiedzeniu). Nagłe wychylenie dziecka w przód (przetoczenie piłki). Ruch - uniesienie głowy do góry i wyprost kkg do uzyskania na nich podporu.
7. P. w. - leżenie przodem na piłce, kkd dziecka ułożone szeroko, mogą obejmować biodra ćwiczącego lub jego udo. Wspomaganie - chwyt za biodra dziecka. Wolne, lekkie pociąganie dziecka do tyłu tak, aby na piłce pozostały tylko ręce dziecka. Ruch - uniesienie głowy i pełny podpór na rękach.
Początkowo dziecko unosi głowę i prostuje w podporze kkg. Z czasem zaczyna toczyć piłkę przekładając kolejno ręce.
8. P.w. - siad w rozkroku na kolanie osoby ćwiczącej, tyłem do niej. Kkg dziecka wyprostowane do przodu, lekko w dół. Ćwiczący chwyta ręce dziecka tak, aby umożliwić mu podpór, odwiedzenie kciuka i zgięcie grzbietowe nadgarstków zabezpieczone chwytem rąk ćwiczącego.
Wspomaganie - wychylanie dziecka do przodu. Ruch - czynne prostowanie głowy i tułowia oraz podpór na rękach. Wykonując początkowo to ćwiczenie, prowadzący może chwycić jedną ręką obie ręce dziecka, aby drugą ręką poklepać czoło, stymulując w ten sposób dodatkowo ruch uniesienia głowy.
9. P.w. - siad w rozkroku na kolanie osoby ćwiczącej przodem do niej. Ćwiczący przytrzymuje jedną ręką obie ręce dziecka, drugą zabezpiecza głowę (ręka w niedużej odległości za głową dziecka) przed nadmiernym odrzuceniem jej do tyłu.
Wspomaganie - wychylanie dziecka do tyłu. Ruch - odruchowe zginanie głowy (zbliżenie głowy do mostka). Z czasem dziecko wychylone w tej pozycji do tyłu nie odrzuca głowy, lecz trzyma ją zgiętą przez cały czas trwania ćwiczenia.
10. P.w. - siad okrakiem na kolanie ćwiczącego, tyłem do niego. Ćwiczący chwyta jedną ręką dłoń dziecka (jak przy powitaniu) tak, aby zabezpieczyć opozycję kciuka i zgięcie grzbietowe nadgarstka. Kończyna górna wyprostowana w rotacji zewnętrznej. Druga ręka ćwiczącego przytrzymuje biodra dziecka. Wspomaganie - wychylanie dziecka w bok. Ruch - uzyskanie podporu na ręce po stronie wychylenia i prawidłowe trzymanie głowy.
Kierunek wychylenia należy zmieniać, aby uzyskać czynny podpór raz na jednej, raz na drugiej kończynie górnej. W tym ćwiczeniu bardzo istotne jest ustawieniu kończyny górnej w odwiedzeniu, rotacji zewnętrznej i w wyproście ze zgięciem grzbietowym nadgarstka. Takie ustawienie kończyny górnej jest wymagane szczególnie u dzieci, u których wyprost kończyny zawsze łączy się z przywiedzeniem, rotacją wewnętrzną w stawie barkowym, zgięciem dłoniowym nadgarstków i chowaniem kciuka w zaciśniętej pięści. Głowa dziecka podczas wychylania na boki powinna przyjmować takie ustawienie, aby jej czubek był najwyższym punktem w ułożeniu całego ciała, a linia warg równoległa do podłoża.
11. P.w. - siad na kolanie osoby ćwiczącej przodem lub tyłem do niej. Ręce ćwiczącego obejmują biodra dziecka. Wspomaganie - wychylanie dziecka na boki z jednoczesnym lekkim „ściąganiem” raz jednego, raz drugiego biodra. Ruch - prawidłowe trzymanie głowy. Kończyna dolna po stronie przeciwnej do kierunku wychylenia ulega odruchowemu odwiedzeniu. Całe ciało dziecka dąży do powrotu do pozycji wyjściowej.
Opisane ćwiczenia stanowią przykłady różnego sposobu rozwijania u dziecka tej samej czynności - unoszenia i trzymania głowy (kontroli głowy w przestrzeni) oraz kształtowania czynności podporowych kończyn górnych. Właściwa kontrola ułożenia głowy jest warunkiem rozwoju każdej następnej czynności ruchowej.
II. Ćwiczenia przygotowujące do pełzania oraz do zmiany pozycji z leżenia (obroty)
12. P.w. - leżenie przodem, kkg dziecka wyprostowane do przodu. Ćwiczący klęczy przed dzieckiem, chwyta rękami jego głowę. Wspomaganie - wykonanie biernego skrętu głowy (wolno i delikatnie). Ruch - skręt głowy wyzwala czynny skręt obręczy barkowej, to z kolei powoduje czynny skręt obręczy miednicznej. Ruch obrotu postępuje stopniowo. Najpierw głowa, za nią podąża obręcz barkowa i kkg, a na końcu obręcz miedniczna i kończyny dolne.
13. P.w. - leżenie przodem, kkg dziecka ugięte przy barkach. Ćwiczący znajdujący się za głową dziecka z przodu chwyta rękami jego barki. Wspomaganie - bierny skręt obręczy barkowej, aż do uzyskania podporu na kończynie górnej dalszej od osi obrotu ciała. Ruch - obrót ciała sposobem jak wyżej.
14. P.w. - leżenie tyłem, kkg dziecka wyprostowane wzdłuż tułowia. Ćwiczący w przedłużeniu osi długiej dziecka za jego kkd. Wspomaganie - ćwiczący chwyta jedną ręką wyprostowaną kończynę dolną dziecka (kończynę obrotową), drugą ręką przytrzymuje zgiętą drugą kończynę dziecka. Ruch - bierny skręt obręczy miednicy poprzez przemieszczanie kończyny dolnej zgiętej w stronę do środka ciała, do wykonania pełnego obrotu miednicy. W reakcji odruchowej obręcz barkowa z kkg obracają się także, a za nimi zmienia pozycję ułożenia głowa dziecka.
15. P.w. - leżenie przodem, kkg dziecka ugięte przy barkach. Ćwiczący staje w rozkroku nad dzieckiem, chwyta rękami jego barki. Wspomaganie - uniesienie do góry jednego barku dziecka (skręt obręczy barkowej), aż do uzyskania podporu na przedramieniu kończyny górnej przeciwnej. Ruch - bierny skręt obręczy barkowej powoduje oderwanie biodra dziecka od podłoża po stronie uniesionego do góry barku, a to wywołuje odruchowe zgięcie i podciągnięcie kończyny dolnej po tej samej stronie. Następnie ćwiczący „przerzuca” do przodu wcześniej uniesioną do góry kończynę górną dziecka (barki równolegle do podłoża). Następuje wyprost kończyny dolnej uprzednio zgiętej i przemieszczenie całego ciała w kierunku do przodu. Tę samą czynność należy wykonać naprzemiennie, tzn. raz wspomagając ruch zgięcia prawej kończyny dolnej, raz lewej.
16. P.w. - leżenie przodem, kkg dziecka ugięte przy barkach. Ćwiczący chwyta rękami biodra dziecka. Wspomaganie - uniesienie do góry bioder dziecka. (Skręt obręczy miednicowej.) Ruch - odruchowe zgięcie i podciągnięcie do góry kończyny dolnej po stronie uniesionego biodra. Następnie ćwiczący układa swoją dłoń pod podeszwą stopy kończyny dolnej zgiętej, daje to odruchowy wyprost tej kończyny.
Początkowo ruchy zginania i prostowania kkd wykonywać można w miejscu, ale zawsze naprzemiennie (raz jedna, raz druga kończyna dolna). W miarę opanowywania tej czynności wyprost kończyny dolnej powinien łączyć się z przesunięciem ciała dziecka w kierunku do przodu.
17. P.w. - jak wyżej. Ręce ćwiczącego: jedna chwyta tułów dziecka na wysokości dołu pachowego, druga ułożona pod zgiętą stopą nogi przeciwnej. Wspomaganie - przesunięcie ciała do przodu z jednoczesnym stawianiem oporu zgiętej kończynie dolnej. Ruch - przesunięcie do przodu ciała dziecka w wyprostowaniu zgiętej kończyny dolnej.
III. Ćwiczenia przygotowujące do czworakowania
18. P.w. - leżenie przodem, kkg dziecka zgięte przy barkach. Chwyt za barki dziecka. Wspomaganie -uniesienie do góry jednego barku dziecka (skręt obręczy barkowej). Ruch - odruchowe zgięcie i podciągnięcie do przodu kończyny dolnej po stronie uniesionego barku, aż do uzyskania podporu na tej kończynie. Powtórzenie tej czynności po drugiej stronie.
19. P.w. - jak wyżej, kkg dziecka w podporze. Ćwiczący chwyta biodra dziecka. Wspomaganie - uniesienie do góry jednego biodra dziecka (skręt obręczy miednicznej). Ruch - odruchowe zgięcie kończyny dolnej po stronie uniesionego biodra i przesunięcie jej do przodu, aż do uzyskania na niej podporu. Tę sarną czynność powtarzać należy z drugiej strony. Jeżeli kkg dziecka pozostają zgięte, wówczas podpór należy wspomagać tak jak w ćw. nr 5.
IV. Chodzenie na czworakach (jednoimienne)
20. P.w. - klęk podparty - czworaki. Wspomaganie - chwyt za barki dziecka. Ruch - uniesienie do góry jednego barku dziecka (skręt obręczy barkowej) z jednoczesnym lekkim dociskiem w kierunku do podłoża drugiego barku dziecka (wyzwalanie podporu na kończynie górnej). Uniesienie barku do góry wyzwala odruchowe zgięcie i przesunięcie się do przodu kończyny dolnej po tej samej stronie. Następnie ćwiczący lekko „przerzuca” do przodu kończynę górną dziecka po stronie uniesionego barku. Czynność tę należy wykonywać, unosząc raz prawy, raz lewy bark dziecka, wyczekując za każdym razem na reakcję kd.
21. P.w. - jak wyżej. Chwyt rękami za biodra dziecka. Wspomaganie - uniesienie do góry jednego biodra dziecka (skręt miednicy). Ruch - w reakcji odruchowej następuje zgięcie i przesunięcie do przodu kończyny dolnej po stronie uniesionego biodra, kończynę górną po tej stronie dziecko, przesuwając się, przekłada do przodu. Czynność powtarzać naprzemiennie.
V. Czworakowanie naprzemienne
22. P.w. - na czworakach. Ćwiczący chwyta jedną ręką bark dziecka, drugą przeciwne biodro. Wspomaganie - naprzemienne unoszenie do góry barku, następnie biodra w cyklu: prawa ręka - lewa noga, lewa ręka - prawa noga. Ruch - uniesienie barku i lekkie przerzucenie do przodu kończyny górnej dziecka po tej stronie (do uzyskania podporu), następnie uniesienie do góry przeciwnego biodra tak, aby wyzwolić odruchowe przemieszczenie do przodu kończyny dolnej po tej samej stronie. Tę samą czynność należy powtórzyć, chwytając drugi bark i wspomagając zgięcie kończyny dolnej po stronie przeciwnej.
VI. Siady
23. P.w. - leżenie tyłem, kkg dziecka wyprostowane i lekko odwiedzione oraz zwrócone dłońmi do podłoża, kkd zabezpieczone w odwiedzeniu i rotacji zewnętrznej. (Takie ustawienie kkd może zabezpieczyć kolana, klęczącej przed dzieckiem osoby). Ćwiczący przytrzymuje jedną ręką dłoń dziecka przy podłożu, a drugą chwyta rękę kończyny górnej przeciwnej. Wspomaganie - ćwiczący lekko pociąga wyprostowaną kończynę górną dziecka w kierunku do siebie ze skrętem w kierunku drugiej kończyny opartej dłonią na podłożu. Ruch - skręt głowy i jej uniesienie. Skręt obręczy barkowej aż do uzyskania podporu na barku kończyny pozostającej przy podłożu. Dalej w ten sam sposób wspomagając ruch uzyskuje się podpór na przedramieniu i później tylko na dłoni przytrzymywanej przy podłożu. W efekcie dziecko osiąga pozycję siadu płaskiego z podparciem na jednej kończynie górnej.
24. P.w. - leżenie przodem, kkg dziecka ugięte przy barkach. Ćwiczący chwyta biodra dziecka. Wspomaganie - skręcanie bioder dziecka tak, aby jedno pozostawało przy podłożu, a drugie uniesione do góry było pociągane w kierunku do siebie. Ruch - dziecko unosi głowę, podpiera się na kkg i przekładając je po podłożu zgina biodra i kkd, uzyskując pozycję siadu bokiem (podpartego).
25. P.w. - leżenie przodem, kkg ugięte przy barkach. Chwyt jedną ręką za tułów dziecka na wysokości dołu pachowego, drugą ręką chwyt przeciwnego biodra. Wspomaganie - skręt bioder z jednoczesnym lekkim uniesieniem tułowia. Ruch -skręt bioder, aż do uzyskania zgięcia kkd i podporu na kkg z zachowaniem równoległego do podłoża ułożenia linii barków (skośne ustawienie miednicy w stosunku do obręczy barkowej).
26. P.w. - siad na piłce, kkd dziecka w rozkroku. Ćwiczący przytrzymuje kkd dziecka na wysokości ud lub stawów kolanowych. Wspomaganie - delikatne przetaczanie piłki w kierunku do tyłu, do przodu, do boku. Ruch - wychylanie dziecka w różnych kierunkach z wyczekiwaniem na reakcję powrotu do pozycji wyjściowej i reakcje obronne kkg (podpór przy wychylaniu na boki). Podobne ćwiczenie można wykonywać na wałku. Dziecko siedzi w siadzie rozkrocznym ze stopami opartymi całą powierzchnią na podłożu.
VII. Klęk prosty
27. P.w. - klęk podparty (czworaki). Chwyt rękami za biodra dziecka. Wspomaganie - lekkie pociągnięcie do tyłu bioder dziecka. Ruch - czynne prostowanie głowy i przejście do klęku prostego.
28. P.w. - klęk podparty (czworaki) przy drabince lub krześle.
Wspomaganie - ćwiczący stabilizuje biodra dziecka. Ruch - dziecko, przekładając ręce po kolejnych szczebelkach drabinki, prostuje tułów uzyskując pozycję klęku prostego.
VIII. Chodzenie w klęku prostym
29. P.w. - klęk prosty. Ćwiczący przed dzieckiem przodem do niego. Chwyt wyprostowanych do przodu kkg dziecka na wysokości stawów łokciowych lub za barki. Wspomaganie - naprzemienne unoszenie barków dziecka. Ruch - uniesienie i lekki skręt barku do tyłu wyzwala zgięcie i przesunięcie do przodu kończyny dolnej dziecka po stronie uniesionego barku. Czynność tę należy powtarzać raz z jednej, raz z drugiej strony, uzyskując w ten sposób naprzemienne przesuwanie kończyn dolnych
30. P.w. - jak wyżej, wyprostowane kkg dziecka spoczywają na barkach klęczącej przed nim osoby ćwiczącej, która chwyta dłońmi jego biodra. Wspomaganie - chwyt za miednicę. Naprzemienne unoszenie i cofanie raz jednego, raz drugiego biodra. Ruch - jak w ćwiczeniu.
IX. Klęk jednonóż
31. P.w. - klęk podparty, ćwiczący chwyta biodra dziecka. Wspomaganie - cofnięcie i uniesienie jednego biodra. Ruch - zgięcie, przesunięcie do przodu i góry (aż do postawienia całej stopy na podłożu) kończyny dolnej dziecka po stronie uniesionego biodra.
32. P.w. - klęk prosty. Ćwiczący chwyta barki dziecka. Wspomaganie - uniesienie do góry z jednoczesnym cofnięciem jednego barku dziecka. Ruch - wysunięcie do przodu z postawieniem stopy na podłożu kończyny dolnej dziecka po stronie uniesionego barku.
X. Wstawanie
33. P.w. - przysiad podparty, kkg dziecka oparte na podłożu pomiędzy szeroko rozstawionymi kkd. Ćwiczący za dzieckiem. Chwyt na wysokości stawów kolanowych. Wspomaganie - ćwiczący wychyla dziecko do przodu tak, aby przeniosło ciężar ciała na ręce. Ruch - podczas tego ćwiczenia biodra dziecka unoszą się do góry i następuje powolne prostowanie kkd, a dopiero później prostowanie tułowia i głowy.
W pozycji stojącej wychylanie (lekkie popychanie) dziecka w różnych kierunkach z wyczekiwaniem na powrót do pozycji stojącej (wyjściowej) rozwija u dziecka równowagę. To samo odnosi się również do niższych pozycji.
XI. Chodzenie
34. P.w. - stojąca. Ćwiczący stojąc przed dzieckiem chwyta jego barki. Wspomaganie - uniesienie (lekko) do góry i cofnięcie jednego barku z równoczesnym wysunięciem do przodu i lekko w dół drugiego barku dziecka, ułatwia zgięcie i wysunięcie (przeniesienie) do przodu kończyny dolnej po tej stronie. Gdy taki ruch nastąpi, ćwiczący „przerzuca” do przodu wcześniej cofnięty bark, co pozwala dziecku postawić i obciążyć wysuniętą do przodu kończynę dolną. Czynność tę powtarzać należy rytmicznie raz z jednej, raz z drugiej strony.
35. P.w. - stojąca. Kończyny górne dziecka wyprostowane i wysunięte do przodu. Ćwiczący chwyta wyprostowane kończyny górne dziecka na wysokości ramienia lub stawów łokciowych (to zapobiega zgięciu kończyn górnych). Wspomaganie - jak wyżej, uniesienie i cofnięcie barku z jednoczesnym wysunięciem do przodu i w dół drugiego barku. Ruch -jak wyżej.
36. P.w. - stojąca. Ćwiczący chwyta biodra dziecka. Wspomaganie - uniesienie do góry i cofnięcie jednego biodra dziecka. Ruch-zgięcie i przeniesienie do przodu kończyny dolnej po tej samej stronie. Czynność powtarzać naprzemiennie
BIBLIOGRAFIA:
Filipiak T.: „Metoda Bobath'ów”. [W]: (red. Borkowska M.)ABC rehabilitacji dzieci - T. II. Wydawnictwo Pelikan. Warszawa 1989.
5