Uwikłanie tekstu w kulturę

Edward Twitchell Hall w książce Ukryty wymiar (1976) zawarła tezę, że kultura jest zakodowana w systemie nerwowym człowieka.

• przestrzeń kulturowa (która blokuje atawizmy, zachowania pierwotne) w równym stopniu determinuje zachowanie człowieka, co prawa przyrody i kultura fizyczna.

• przestrzeń kulturowo-społeczna to hierarchiczny system, który składa się z wielu mikrostruktur, determinujących stosunki międzyludzkie. Wyznacza ona miejsce i rolę każdej z przebywających w niej jednostek.

• „Ludzie są niewolnikami języka i kultury, w której się wychowali” - kultura determinuje zachowanie człowieka.

Definicje tekstu

1. Tekst to zbiór wyrażeń zdaniowych w sensie kolektywnym, który dla skrótu można nazwać kolekcją, uporządkowany na zasadzie relacji następstwa, tj. zrelatywizowany do konkretnej osoby, dokonującej wyboru wyrażeń zdaniowych i nakładającej na nie relację następstwa (tą osobą może być autor tekstu lub jego odbiorca) - A. Bogusławski [w:] Słowo o zdaniu i o tekście tom Tekst i zdanie. Zbiór studiów red. T. Dobrzyńska

2. Tekst to w językoznawstwie strukturalistycznym: obiekt konkretny, służący do przekazywania informacji na bazie abstrakcyjnego języka, zarówno w mowie, jak i piśmie. Język istnieje w tekstach, które go realizują - R. Grzegorczykowa Encyklopedia językoznawstwa ogólnego

3. Tekst to w nauce o literaturze i zbliżonych do niej dziełach językoznawstwa: obiekt językowy, za pomocą którego zostało zrealizowane dzieło literackie lub inny wytwór sytuacji komunikacyjnej. Twór taki może stanowić obiekt różnokierunkowych analiz - R. Grzegorczykowa Encyklopedia językoznawstwa ogólnego

4. Tekst to jednostka sytuująca się na poziomie użyć języka, konstytutywny jest więc dla niego wymiar pragmatyczny. Tekstem jest sekwencja zdań (w pojedynczych wypadkach jedno zdanie) zamierzona jako względnie autonomiczna całość znakowa. Tekst staje się zintegrowaną całością znakową, dzięki założeniom nadawcy i hipotezom odbiorcy. Przekształcają oni znaczenia części składowych tekstu w globalny sens - T. Dobrzyńska

5. Tekst to ponadzdaniowa jednostka językowa, makroznak mający określone nacechowanie gatunkowe i stylowe (kwantyfikator tekstu), poddający się całościowej interpretacji semantycznej i komunikatywnej, wykazujący integralność strukturalną oraz spójność semantyczną i podlegające wewnętrznemu podziałowi semantycznemu, a w przypadku tekstów dłuższych - także logicznemu i kompozycyjnemu. W tym sensie tekst nie jest tylko konstrukcją jednostek językowych (wyrazów, zdań), lecz jednostką języka (pojęcie tekstemu) o złożonej, polifonicznej strukturze - J. Bartmiński

6. Tekst w naszym ujęciu to przekaz pisany lub oralny, tworzący skończony lub nieskończony ciąg zdań lub jedno zdanie (bądź wyrażenie w funkcji zdania), związany z określonym gatunkiem, funkcją i strukturą semantyczną ponadzdaniową. Jest to ciąg linearny, które jednak ma też strukturę paradygmatyczną pionową w zakresie organizacji semantycznej tematu - A. Wilkoń

Wyznaczniki (kategorie) tekstowości

Wstęp do lingwistyki tekstu (1990) Robert Alain de Beaugrande i Wolfgang Ulrich Dressler Tekstem będziemy nazywali wystąpienie komunikacyjne, które spełnia 7 kryteriów tekstowości. Jeśli którekolwiek z tych kryteriów nie będzie spełnione, tekst nie będzie komunikatywny;

1. Spójność - dotyczy sposobu, w jaki składniki tekstu powierzchniowego, tzn. wyrazy, które widzimy lub słyszymy są ze sobą powiązane; składniki powierzchniowe są od siebie wzajemnie zależne, zgodnie z gramatycznymi formami i konwencjami. Spójność opiera się więc na zależnościach gramatycznych (…), powierzchnia sama w sobie nie decyduje o znaczeniu tekstu; aby komunikacja była skuteczna potrzeba do tego wzajemnego oddziaływania - interakcji (…) pomiędzy spójnością a innymi kryteriami tekstowości.

2. Koherencja - dotyczy sposobu, w jaki składniki świata tekstu (…) tzn. konfiguracja pojęć i relacji, które leżą u podstaw tekstu powierzchniowego, są wzajemnie dostępne i istotne. Pojęcie można zdefiniować jako konfigurację wiedzy, treści kognitywnej, która może być odzyskana lub zaktywizowana w umyśle z większą lub mniejszą jednolitością i konsekwencją (…). Relacje to połączenia między pojęciami, które występują razem w świecie tekstu. Tekst ma sens, ponieważ istnieje ciągłość sensów w wiedzy zaktywizowanej przez wyrażenia tekstu. (…) Tę ciągłość sensów chcemy zdefiniować jako fundament koherencji.

3. Intencjonalność - dotyczy nastawienia autora tekstu na zbudowanie spójnego i koherentnego tekstu, który będzie podstawą do spełnienia zamierzeń autora, jak np. przekazanie wiedzy lub osiągnięcie celu przedstawionego w palnie.

4. Akceptabilność - dotyczy nastawienia odbiorcy tekstu na odbieranie spójnego i koherentnego tekstu mającego dla odbiorcy jakieś znaczenie, np. uzyskanie wiedzy, zapewnienie współpracy w realizacji planu. (…) Konfiguracja językowa musi być zamierzona jako tekst i zaakceptowana jako tekst, aby mogła mieć zastosowanie w interakcji komunikatywnej.

5. Informatywność - dotyczy stopnia, do jakiego wystąpienie danego tekstu jest oczekiwane lub nieoczekiwane, znane lub nieznane, niepewne. Informatywnosc jest związana ze skutecznością w komunikacji z odbiorcą. Pojęcie to jest zazwyczaj adekwatne do treści, ale informatywne mogą być wystąpienia w każdym systemie języka. Akcent na treść jest wynikiem dominującej roli koherencji (…) w tekstowości.

6. Sytuacyjność - oznacza ogólnie wszystkie te czynniki, które sprawiają, że tekst jest związany z bieżącą lub dająca się zrekonstruować sytuacją wystąpienia tekstowego.

7. Intertekstowość - dotyczy ona tych czynników, które sprawiają, że wykorzystanie jednego tekstu jest uzależnione od znajomości innego lub innych tekstów poznanych wcześniej.

1. Spójność (ang. „cohesion”, niem. „Kohasion”) - inaczej kohezja, jest to spójność wypowiedzi na poziomie gramatycznym (powierzchniowym), podstawowym jej wyznacznikiem (ale nie jest to warunek absolutny) jest zachowanie szyku zdania, tekst musi być także zdekodowany w odpowiedni sposób (sytuacyjność, interakcja), np. „wolno, bawiące się dzieci” (znak drogowy).

2. Koherencja - spójność na poziomie struktury głębokiej, w której zachodzą różne relacje:

• przyczynowości, np. „Jacek upadł i rozbił sobie głowę.” - na powierzchni zdanie wygląda jak koniunkcja, ale zagłębiając się w nim znajdujemy przyczynowość (na podstawie znajomości świata oraz doświadczenia);

• umożliwienia - działanie było możliwe, ale niekonieczne;

• powodu;

• celu - jako jedyny jest ukierunkowany wstecznie;

„Koherencja nie jest jedynie cechą tekstów, ale raczej rezultatem procesów poznawczych, zachodzących pomiędzy użytkownikami tekstu. Zastosowanie naszej wiedzy do złożenia świata tekstu w całość nazywa się wnioskowaniem. Tekst nie ma sensu sam w sobie, a jedynie poprzez wzajemne oddziaływanie na siebie wiedzy tekstowej ze ZMAGAZYNOWANĄ WIEDZĄ o świecie każdego użytkownika.”

3. Intencjonalność - tekst to podstawa do zrealizowania założeń autora; nastawienie na zbudowanie spójnego i koherentnego tekstu.

4. Akceptabilność - to, czy się to uda zależy od akceptacji odbiorcy (zrozumienie tekstu przez odbiorcę).

5. Informatywność - tekst informatywny, to taki, który jest skuteczny (ma dobrze wyważone proporcje między tym, co jest znane i oczekiwane w tekście, a tym, co jest w nim nowe).

6. Sytuacyjność - tekst pojawia się w określonej sytuacji, która jest kontekstem interpretacyjnym.

7. Intertekstowość - uzależnienie jednego tekstu od innego lub innych.

Kategorie tekstowości w ujęciu I. R. Gal'pierina (1981)

TEKST	NIE - TEKST
skończoność tekstu	nieskończoność, fragmentaryczność
konstrukcja ramowa początku i końca	bark początku lub zakończenia, a niekiedy i początku i zakończenia (konstrukcja otwarta)
autosemantyczność (tekst sam w sobie ma znaczenie)	uzależnienie od kontekstu i sytuacji lub/i innych niewerbalnych kodów (np. gestykulacyjnych)
integracja poszczególnych części tekstu	amorficzność tekstów poetyckich i prozaicznych XX w.
kontinuum, ciągłość	rozczłonkowanie tekstu lub/i struktura sylwiczna, ciągłość tę burząca świadomie
retrospekcja	brak retrospekcji
prospekcja	brak elementów kataforycznych, profetycznych, wybiegających w przód

Spójność

kohezja koherencja

(spójność zewnętrzna powierzchniowa) (spójność wewnętrzna, sensu)

Kohezja (spójność powierzchniowa):

• parafraza: środek organizujący spójność tekstu, który „wskazuje w jaki sposób użyte już struktury i wzorce, mogą być użyte ponownie zmodyfikowane lub skondensowane. (…) Polega na powtórzeniu nowych treści przy użyciu innych wyrażeń”.

• proforma: jeden z kilku środków organizujących spójność tekstu, który polega na „zamianie elementów niosących treść na krótkie elementy wypełniające miejsce, ale nie mające niezależnej treści”.

• rekurencja: środek organizujący spójność tekstu, który jest prostym powtórzeniem elementów lub wzorów.

• częściowa rekurencja: środek organizujący spójność tekstu, który polega na przesunięciu już użytych elementów do innych klas (części mowy) np. z rzeczownika do czaswnika.

• paralelizm: środek organizujący spójność tekstu, który polega na powtórzeniu struktury, ale wypełnieniu jej nowymi elementami.

Wykładniki kohezji:

1. środki morfologiczne (np. jednorodność form czasownika),

2. użycie zaimków osobowych lub deiktycznych w funkcji anaforycznej,

3. użycie końcówek czasownika w funkcji anaforycznej,

4. syntaktyczne wykładniki ciągłości: spójniki łączne, przeciwstawne, wynikowe itp.

5. paralelizmy syntaktyczne i inne figury składniowo-tekstowe organizujące np. strukturę formalną strofy,

6. środki parajęzykowe: prozodyjne i graficzne

Wykładniki koherencji:

1. środki leksykalno-syntaktyczne tworzące układy typu: ogólne - mniej ogólne - szczegółowe,

2. powtórzenia leksykalno-semantyczne: dosłowne lub synonimiczne, parafrazy, parabole,

3. układy kontrastowo - semantyczne: zdania z negacją, przeciwstawienia, anafory

4. struktury typu: pytania - odpowiedź,

5. wypowiedzenia metatekstowe o funkcji scalającej,

6. wypowiedzenia rozwijające, np. powiązania metonimiczne, wypowiedzenia oparte na asocjacjach, tworzące kolekcje; jednorodne enumeracje

7. wypowiedzenia o funkcji hierarchicznej i gradacyjnej,

8. sumacje, pointy, logiczne wnioski

Spójność typu kohezyjnego dominuje w tekstach o wysokim współczynniku logiczności i segmentacji, tj. tekstach naukowych, w których mamy do czynienia z pewna tendencją do ładu i kompletności informacji.

LINGWISTYKA TEKSTU

4

---