Mistycyzm - niejednoznaczny termin odnoszący się do relacji między człowiekiem a rzeczywistością pozamaterialną, pozazmysłową lub transcendentną, często identyfikowaną też jako boska, uduchowiona, nie z tego świata, nieosiągalna rozumem, niedostępna zmysłom, w ujęciach ezoterycznych dostępna kanałami pozazmysłowymi, takimi jak telepatia, jasnowidzenie, odbiór kosmicznej energii itp.
Mistycyzm to część filozofii. Mistycyzm, tak jak scholastyka, próbuje poznać Boga i inne prawdy teologiczne na drodze rozumowej, spekulatywnej. Mistycy, którzy starali się również słowem przekazać to, co w ich doświadczeniu mistycznym jest niewyrażalne, uważali, że do tych prawd powinniśmy docierać - wspomagani Łaską - przez modlitwę, kontemplację, medytację, uczucie, a nie przez poznanie rozumowe, jak głosi to scholastyka. Głównymi mistykami średniowiecza byli: św. Bernard z Clairvaux, Hugon od św. Wiktora, (ten ostatni łączył mistykę Bernarda i scholastykę św. Anzelma).
Mistycyzm to nie to samo, co mistyka.
Wg encyklopedii Mistycyzm (z greckiego mystikos - "tajemny"), stan braku rozgraniczenia pomiędzy podmiotem doznającym i przedmiotem (bytem) doznawanym. Główny kierunek w filozoficznej i teologicznej teorii poznania, wywodzący się z tradycji Wschodu, mistyki hinduistycznej, kabalistyki babilońskiej i egipskiej oraz gnozy judaistycznej, wprowadzony na grunt filozofii przez pitagorejczyków w V w. p.n.e., w szczególności przez tych, którzy związali się z orficyzmem i tradycjami mistycznymi i sakramentalnymi. W okresie późniejszym rozwinięty przez zwolenników neopitagoreizmu.
Celem mistycyzmu stało się ponadrozumowe oglądanie prawdy - Boga, który stał się nie tylko przedmiotem, ale także źródłem poznania. Przez to poznanie stało się zależne od objawienia, które spływa na człowieka w stanach "mistycznych", z bezpośredniego obcowania z bóstwem, osiąganego w czasie ekstazy, gdy dusza wychodzi z ciała.
W początkach V w. n.e. nowe znaczenie nadał mistycyzmowi św. Augustyn ukierunkowując go do wnętrza człowieka, zgodnie z twierdzeniem: Wejdź w samego siebie, we wnętrzu człowieka mieszka prawda. Uważał, że Bóg udziela duszy prawdy drogą oświecenia (iluminacji). Łaska oświecenia przypada jednak tylko dobrym, mającym oczyszczone serca. Przez zagadnienie łaski św. Augustyn stworzył podstawy odrębnego mistycyzmu chrześcijańskiego, ale mistycyzm pozostał również obecny w filozofii ożywając np. w idealizmie niemieckim u F.W.J. Schellinga, u spirytualistów francuskich, szczególnie u Maine de Birana, w mesjanizmie A. Towiańskiego i u poetów romantycznych, np. u A. Mickiewicza i Z. Krasińskiego.
Zagadkowe źródło wiedzy mistycznej sygnalizuje już grecki źródłosłów: μυστικός (mystikos). W języku angielskim do rodziny tego słowa należą np. mist (mgła) i misty (mglisty), co sugeruje tajemniczość, przyczyniając się do traktowania tej wiedzy jako nadzwyczajnej, intrygującej, a czasem podejrzanej. Nie ma natomiast słowa odpowiadającego terminowi mistyka. Mistycyzm jest również nazywany mistyczną gnozą lub po prostu gnozą. A oto, co czytamy u Kopalińskiego:
Gnoza - wiedza tajemna, dostępna tylko wybranym; wiara oświecona; sposób myślenia, łączący interpretacyjnie rozum z wiarą; od gr. gnσsis - wiedza, gnσseōs - poznanie, gnσskein - wiedzieć.
Mistycyzm jest podobny do wszystkich religii, ponieważ wszystkie religie rodzą się z mistycznej gnozy. Ta wiedza jest po prostu źródłem, rdzeniem, esencją, treścią i kwintesencją każdej z nich - jest wspólnym mianownikiem wszystkich. Czasem mistycyzm kojarzony jest z ezoteryzmem religijnym, czyli głębszą wiedzą dostępną jedynie teologom.
Rozumienie rozwinięte na gruncie teologii chrześcijańskiej obejmuje hipotetyczne zjawiska religijne polegające na bezpośredniej łączności z Bogiem lub inną formą absolutu. W sensie bardziej ogólnym mistycyzm to kierunek religijno-filozoficzny, czyniący możliwość takiej łączności przedmiotem rozważań. W obu przypadkach istnienie transcendentnej, pozamaterialnej, czy pozazmysłowej rzeczywistości jest co najmniej hipotezą, częściej - pewnikiem o charakterze wyjściowego założenia.
Nie wszystkie doświadczenia mistyczne mają znaczenie dla filozofii - częścią filozofii są jedynie próby racjonalnego ujęcia lub przynajmniej teoretycznego opracowania doświadczeń tego rodzaju. Na filozofię wywierały wpływ jednak także pewne formy mistycyzmu, które opracowania teoretycznego nigdy się nie doczekały - widoczne jest to np. we wpływie orfizmu na filozofię grecką.
Już w filozofii greckiej okresu klasycznego zaznacza się rozumienie niedyskursywnych form poznania jako form poznania ostatecznych i najwyższych. Za ostateczny cel filozofii niedyskursywne poznanie Boga zostało uznane jednak przede wszystkim w późnej filozofii greckiej, w neoplatonizmie. Do rozpowszechnienia się filozofii mistycznej w filozofii średniowiecznej przyczynili się zwłaszcza św. Augustyn i Pseudo-Dionizy Areopagita - pierwszy formując wpływową teorię połączenia się człowieka z Bogiem przez miłość, drugi jako jeden z pierwszych przedstawiając systematycznie mistyczną drogę człowieka do Boga. Samo zjednoczenie człowieka i Boga uznawane jest przez większość filozofów mistycznych za niewyrażalne, dlatego też koncentrują się oni najczęściej na analizie samej drogi do takiego zjednoczenia.
Największe znaczenie dla filozofii ma filozofia mistyczna Zachodu w okresie dojrzałego średniowiecza, przeważnie zgodnie współistniejąca z filozofią scholastyczną. Większość filozofów mistycznych średniowiecza (np. Bernard z Clairvaux, Hugo od św. Wiktora, Johannes Eckhart, Henryk Suzo) koncentrowało się na opisie kolejnych form poznania Boga i drogi mistycznej. Późniejsza mistyka katolicka i protestancka ma mniejsze znaczenie filozoficzne.
Filozofia mistyczna istnieje także w islamskim kręgu kulturowym, w naukach sufizmu, gdzie zaznaczyły się silnie wpływy neoplatonizmu, a także w filozofii indyjskiej, zwłaszcza w systemie jogi klasycznej.
We współczesnej filozofii akademickiej mistycyzm znajduje wyraz w postaci jednej z odmian tzw. Filozofii wieczystej.
Filozofia mistyczna znalazła wielu przeciwników na gruncie racjonalizmu (antyirracjonalizmu), zwłaszcza we współczesnej filozofii analitycznej.