ROZWÓJ SEKSUALNY Dojrzałość Termin wieloznaczny, najczęściej oznacza stan, zbiór cech lub właściwości, jakimi powinna odznaczać się osoba "dojrzała", "dorosła". Jest efektem różnorodnych procesów rozwojowych i dotyczy kilku sfer pełnego rozwoju osobowego. Wyróżnia się dojrzałość: fizyczną, seksualną, psychiczną oraz prawną. Czas osiągania dojrzałości w tych sferach jest zróżnicowany indywidualnie i uzależniony od płci, np. dziewczęta szybciej dojrzewają fizycznie, psychicznie i osiągają dojrzałość prawną, chłopcy zaś o wiele szybciej dojrzewają seksualnie (może ona wyprzedzać dojrzałość społeczną nawet o 10 lat). Przysparza to wielu problemów pomiędzy rówieśnikami obu płci, sprawia kłopot rodzicom i wychowawcom.
Dojrzewanie chłopców Pierwszy, widoczny objaw dojrzewania - gwałtowny skok wzrostu - pojawia się u chłopców nieco później niż u dziewcząt, około 12.-14. roku życia. Wyraźnie zaczynają się zmieniać też proporcje ciała: rozrastają się barki, następuje przyrost masy mięśni, skutkiem czego następuje utrata dziecięcej sylwetki. Podobnie, twarz traci dziecięcy wygląd, wyraźniej niż u dziewcząt rozrastają się kości policzkowe, łuki brwiowe oraz nos. Bardzo widocznym objawem dojrzewania chłopców jest mutacja, czyli wyraźne obniżenie barwy głosu. Zachodzi ona pod wpływem hormonów męskich. Zmiany hormonalne wywołują m.in. nadmierną aktywność gruczołów łojowych, co może niekorzystnie odbić się na wyglądzie skóry i włosów. Powodują one również zwiększenie zewnętrznych narządów płciowych, a zwłaszcza pobudzają jądra do produkcji komórek rozrodczych. Ponieważ komórki produkowane są w sposób ciągły, a nie zostało podjęte współżycie płciowe, dojrzałe plemniki usuwane są w czasie snu chłopca - w wyniku tzw. polucji, czyli zmaz nocnych. Podobnie jak u dziewcząt, zdolność produkowania komórek rozrodczych nie oznacza zakończenia dojrzewania. Mimo że chłopiec teoretycznie może zostać ojcem, nie jest jeszcze gotowy, aby sprostać tak odpowiedzialnej roli.
Dojrzewanie dziewcząt Około 10.-12. roku życia można u dziewczynki zaobserwować gwałtowny skok wzrostu. Zaczynają się także zmieniać proporcje twarzy i ciała: rozrasta się miednica, zmniejsza obwód talii, zwiększają gruczoły piersiowe. Z powodu rozrastających się kości policzkowych, łuków brwiowych, nosa oraz uszu twarz traci swój dziecięcy wyraz. Zewnętrzne narządy płciowe zwiększają się, w określonych miejscach ciała pojawiają się włosy. W organizmie zachodzą bardzo intensywne zmiany - pod wpływem hormonów żeńskich jajniki rozpoczynają produkcję komórek rozrodczych. Zmiany hormonalne odbijają się również na wyglądzie skóry i włosów - zbyt intensywna działalność gruczołów łojowych może spowodować trądzik młodzieńczy. Często zmienia się też usposobienie, mogą pojawić się kłopoty z utrzymaniem równowagi emocjonalnej. Okres dojrzewania płciowego można uznać za zakończony, gdy jajniki regularnie produkują komórki jajowe, co objawia się systematycznymi miesiączkami (około 12.-14. roku życia). Pomimo możliwości zajścia w ciążę i pojawienia się popędu płciowego, organizm dziewczynki nie jest jeszcze przygotowany fizycznie, a przede wszystkim psychicznie do donoszenia ciąży i urodzenia dziecka. Pełna dojrzałość psychiczna oraz społeczna przypada mniej więcej 20. rok życia.
Dojrzewanie płciowe opóźnione Zaburzenie rozwojowe, które polega na występowaniu charakterystycznego typu owłosienia oraz trzeciorzędowych cech płciowych 2-3 lata później w porównaniu z przeciętną populacją. Może być wynikiem uwarunkowań genetycznych, chorobowych bądź na skutek przyjmowania leków. W przypadku dziewcząt podstawowym symptomem jest brak miesiączki po 16. roku życia, zaś u chłopców niewystępowanie nocnych wytrysków nasienia po 16.-17. roku życia.
Dojrzewanie płciowe przedwczesne Zaburzenie rozwojowe, które polega na występowaniu charakterystycznego typu owłosienia oraz trzeciorzędowych cech płciowych przed 9. rokiem życia u dziewcząt oraz 10. u chłopców. Może być ono uwarunkowane genetycznie, hormonalnie albo lekami.
Dojrzewanie płciowe Okres życia cechujący się wzrastaniem, różnicowaniem oraz dojrzewaniem tkanek i układów organizmu, odpowiedzialnych za wyprodukowanie komórek płciowych, zapłodnienie oraz donoszenie ciąży. Wydzielanie hormonów płciowych gwałtownie wówczas wzrasta, co powoduje szybki rozwój narządów płciowych oraz erotyzację psychiki (do głosu dochodzi popęd seksualny). Przemiany te są stosunkowo nagłe. Dziewczęta i chłopcy różnią się znacznie przebiegiem procesu dojrzewania. Dojrzewanie dziewcząt rozpoczyna się wcześniej i przebiega wolniej.
Fazy dojrzewania płciowego Wyróżniamy 5 faz dojrzewania: Dziewczęta:

Faza dziecięca - trwa od 8. do 12. roku życia, brak wówczas wyraźnych oznak dojrzewania.

Faza zwiastunów pokwitania - zaczyna się pomiędzy 8. a 14. rokiem życia (przeciętnie w 11. roku życia). Następuje wówczas gwałtowny przyrost wysokości oraz masy ciała, poszerzenie i uwypuklenie otoczki brodawki sutkowej (tzw. stadium pączka), pojawiają się delikatne włosy na skórze zewnętrznych części warg sromowych.

Faza przedpokwitaniowa - zaczyna się między 9. a 15. rokiem (przeciętnie występuje w 12. roku życia). Nadal utrzymuje się przyrost wielkości ciała, piersi stają się okrąglejsze i pełniejsze, otoczka oraz brodawka sutkowa nabiera wyraźnej pigmentacji, powiększa się owłosienie łonowe, staje się ono również grubsze i ciemniejsze, biodra poszerzają się, pojawia się także wydzielina z pochwy - przezroczysta lub biała.

Faza pokwitania właściwego - zaczyna się między 10. a 16. rokiem życia (zwykle w 13. roku życia). Pojawia się owłosienie pachowe, wyraźnie zarysowane piersi, otoczka brodawki sutkowej i brodawka o ciemnym zabarwieniu, owłosienie łonowe zaczyna przybierać kształt trójkąta, wiele dziewcząt w tej fazie zaczyna miesiączkować.

Faza młodzieńcza - zaczyna się pomiędzy 12. a 19. (zwykle w 15. roku życia). Sylwetka staje się kobieca, piersi w pełni rozwinięte, otoczka sutkowa wtapia się w linię piersi, owłosienie łonowe ma kształt trójkąta, włosy łonowe są grube, gęste oraz skręcone, jajeczkowanie oraz miesiączkowanie występuje regularnie, osiągnięta zostaje też ostateczna wysokość ciała.

Chłopcy:

Faza dziecięca - trwa od 9. do 13. roku życia. Nie występują wówczas widoczne oznaki dojrzewania.

Faza zwiastunów pokwitania - może się zaczynać między 9.a 15. rokiem życia (przeciętnie występuje w 12. roku życia). W tym czasie następuje powiększenie się jąder i moszny oraz pojawiają się proste i cienkie włosy u podstawy członka.

Faza przedpokwitaniowa - rozpoczyna się pomiędzy 11. a 16. rokiem życia (średnio w 13. roku życia). Następuje dalszy rozwój jąder i moszny, zwiększenie prącia, włosy łonowe stają się grubsze oraz ciemniejsze, struny głosowe rozrastają się, głos staje się niższy (mutacja), może też wystąpić gwałtowny przyrost wzrostu.

Faza pokwitania właściwego - zaczyna się pomiędzy 12. a 18. rokiem życia (przeciętnie w 14. roku życia). Skok wzrostu trwa, ramiona poszerzają się, sylwetka staje się bardziej umięśniona, członek powiększa się, pojawia się wyraźne owłosienie łonowe i pachowe, zaczyna się pojawiać zarost nad górną wargą i na policzkach, jądra zaczynają wytwarzać plemniki, pierwszy raz występuje wytrysk nasienia.

Faza młodzieńcza - zaczyna się pomiędzy 14. a 19. rokiem życia (średnio w 15. roku życia). Sylwetka jest już męska, narządy płciowe oraz owłosienie łonowe osiągają wygląd jak u osoby dorosłej, przyrost wysokości ciała zmniejsza się, zarost na twarzy staje się mocniejszy, owłosienie ciała powiększa się, zwłaszcza na piersiach. Faza ta trwa do 20. roku życia.

Fazy rozwoju psychoseksualnego

Według psychoanalizy fazy rozwoju psychoseksualnego to przejściowy stan rozwoju psychoseksualnego, różniący się od stanu poprzedniego oraz następnego przemianami libido, czyli popędu seksualnego.

Fazy życia prenatalnego - przez pierwsze osiem tygodni życia zespół dzielących się komórek nazywany jest embrionem (lub zarodkiem). Od momentu zagnieżdżenia się w błonie śluzowej macicy embrion jest połączony z układem krwionośnym matki, skąd czerpie tlen i substancje niezbędne dla rozwoju. W szóstym tygodniu wykształca się kręgosłup, oczy, a serce rozpoczyna swoją pracę, Zaczynają rozwijać się wszystkie ważne narządy, takie jak płuca i nerki. Około 7.-8. tygodnia ciąży embrion zaczyna przypominać istotę ludzką i odtąd nazywany jest płodem. Wtedy wszystkie ważne dla życia narządy już pracują, za wyjątkiem płuc, łożysko przejmuje funkcję zaopatrzenia płodu w tlen, substancje odżywcze i wydalania zbędnych produktów przemiany materii. Druga faza ciąży rozpoczyna się w 13. tygodniu od momentu zapłodnienia. Na tym etapie ciało dziecka jest już całkowicie ukształtowane, pozostały czas ciąży przeznaczony jest na odpowiedni wzrost i dojrzewanie do samodzielnego życia poza łonem matki. Około 20. tygodnia ciąży matka zaczyna wyczuwać ruchy płodu. Między 24. a 28. tygodniem życia płodowego dojrzewają płuca, dlatego dziecko urodzone po 28. tygodniu ciąży ma szansę przeżycia - jest wtedy określane jako wcześniak. W ostatnich dwunastu tygodniach ciąży płód rośnie i dojrzewa, przygotowując się do samodzielnego życia po urodzeniu. Na tym etapie ciąży dziecko ustawia się w macicy głową w dół - jest gotowe do porodu. Po urodzeniu dziecko rozpoczyna nową fazę życia - już jako noworodek.

Faza oralna ("os", "oris" znaczy usta) - obejmuje pierwszych 12-18 miesięcy życia, kiedy dziecko jest skupione na czynnościach związanych ze ssaniem, co przez drażnienie okolic ust sprawia mu przyjemność. Ustami dotyka również przedmiotów - są one jego narzędziem poznania. Zakłócenia w przebiegu tej fazy (brak matki lub niekarmienie piersią) wiążą się z zaburzeniami dalszego rozwoju.

Faza analna ("anus" znaczy odbyt) - obejmuje okres pomiędzy 1. a 3. rokiem życia, kiedy dziecko jest poddawane treningowi czystości i czynność wydalania kału. Zabiegi higieniczne związane z drażnieniem odbytu sprawiają mu przyjemność. Psychoanalitycy przywiązują duże znaczenie uczeniu się kontroli własnych funkcji wydalniczych, gdyż jest to moment, w którym po raz pierwszy są stawiane dziecku wymagania - traktuje się go jako początek socjalizacji. Zaburzenie jej przebiegu ma się wiązać z rozwojem sztywności charakteru, późniejszym rygoryzmem, brakiem wyobraźni, zahamowaniami w życiu seksualnym.

Faza falliczna - obejmuje okres pomiędzy 3. a 6. rokiem życia, kiedy dziecko skupia zainteresowania na własnych narządach płciowych. Działania z tym związane sprawiają mu przyjemność. Od zachowania rodziców w tym czasie zależeć będzie, czy aktywności dziecka będzie towarzyszyć uczucie wstydu i/lub winy, co w przyszłości stanie się przyczyną kompleksów. Charakterystyczny dla fazy fallicznej jest Kompleks Edypa u chłopców i Kompleks Elektry u dziewcząt.

Faza latencji - czyli wyciszenia, brak zainteresowania sprawami seksualnymi, występuje w okresie wczesnoszkolnym, około 7.-10. roku życia.

Faza homofilna - faza wyprzedzająca dojrzewanie i występująca w jego początkowym okresie (10.-12. rok życia), może się jednak wydłużyć. Przejawia się latentnymi tendencjami homoseksualnymi i wyraża się m.in. w dążeniu do przebywania w obecności osób jedynie tej samej płci, w wysublimowanych zachowaniach w stosunku do płci własnej, z reguły związanych z uczuciem głębokiej przyjaźni (zwłaszcza u dziewcząt). W niektórych przypadkach (z badań wynika, że takie doświadczenia ma 6% dziewcząt i 12 % chłopców) może dochodzić do kontaktów homoseksualnych, najczęściej w formie pieszczot. Rzadko jest to symptom orientacji homoseksualnej.

Faza genitalna - zaczyna się w okresie dojrzewania płciowego, około 12.-14. roku życia; zanim rozwinie się w pełni, występują zachowania typu masturbacyjnego. Obejmuje okres dojrzałości, kiedy człowiek jest zdolny do współżycia seksualnego z partnerem płci przeciwnej, przeżywania satysfakcji seksualnej i uczucia.

Według innych podziałów rozwój psychoseksualny człowieka trwa od poczęcia do starości. Obejmuje kolejne fazy, z których każda ma właściwe sobie cechy i zadania oraz uwarunkowuje przebieg faz następnych.

Faza płodowa; cechy istotne: determinacja płci, powstanie ośrodków seksualnych w mózgu, początki życia psychicznego; uwarunkowania: czynniki genetyczne, zdrowie rodziców, przebieg ciąży, postawy wobec rodzicielstwa, płci.

Faza narodzin; cechy istotne: szok porodowy; uwarunkowania: przebieg porodu, pierwsza reakcja uczuciowa matki, wspólne przebywanie.

Faza niemowlęca; cechy istotne: poczucie bezpieczeństwa, uczucie przyjemności; uwarunkowania: postawa uczuciowa matki, karmienie piersią, postawa wobec płci dziecka.

Faza wczesnodziecięca (1-2 lata); cechy istotne: matryca uczuciowości, podstawy osobowości; uwarunkowania: więź uczuciowa z matką, trening czystości, odżywianie, warunki życia, bodźce.

Faza edypalna (3-4 lata); cechy istotne: świadomość płci, doświadczanie zazdrości; uwarunkowania: więź z ojcem, jego postawa wobec płci dziecka, więź partnerska rodziców.

Faza zabaw (4-7 lat); cechy istotne: trening przyszłych ról, ciekawość seksualna, zabawy erotyczne; uwarunkowania: kontakty z rówieśnikami, uświadamianie seksualne, więzi między rodzeństwem.

Faza szkolna (7-11 lat); cechy istotne: identyfikacja z płcią, socjalizacja; uwarunkowania: osobowość wychowawców, kontakty z rówieśnikami, wychowanie seksualne w rodzinie, kultura.

Faza przedpokwitaniowa (10-12 lat); cechy istotne: poczucie tożsamości, potrzeba intymności; uwarunkowania: grupy homoerotyczne, usamodzielnianie.

Faza dojrzewania (11-19 lat); cechy istotne: biologiczne zmiany, seksualność, związki uczuciowe; uwarunkowania: "odpępnianie się" od rodziców, autonomia, wpływ rówieśników, samowychowanie, samorealizacja, Ja idealne i Ja realne, moda młodzieżowa.

Faza wczesnej dojrzałości (20-35 lat); cechy istotne: role płciowe, związki partnerskie, rodzicielstwo; uwarunkowania: zawarcie małżeństwa, założenie rodziny, przystosowanie seksualne partnerów, satysfakcjonująca aktywność seksualna, nawyki i upodobania seksualne.

Faza wieku średniego (35-50 lat); cechy istotne: pełna realizacja roli partnerskiej i rodzicielskiej; uwarunkowania: u kobiet rozwój seksualności, u mężczyzn stabilna lub zmniejszająca się stopniowo aktywność seksualna, typowe kryzysy np. "smuga cienia" 40-letnich mężczyzn, obawy kobiet przed zmniejszeniem się ich atrakcyjności.

Faza wieku przekwitania (48-55 lat) - menopauza, a także andropauza; cechy istotne: ustanie miesiączkowania, objawy andropauzy; uwarunkowania: zespół zmian biologicznych i psychicznych, tzw."druga młodość", zmniejszanie aktywności seksualnej.

Faza "jesieni życia" (powyżej 55 lat); cechy istotne: mniejsza aktywność seksualna, dolegliwości, choroby; uwarunkowania: osamotnienie, wiek emerytalny.

-------------------------------------------------------------------
Ginekomastia Nadmierny rozrost sutków (piersi) u mężczyzny. U młodzieży zjawisko charakterystyczne dla wieku dojrzewania, zwykle przejściowe. U mężczyzn dojrzałych jest objawem zaburzeń hormonalnych.
Identyfikacja płciowa Poczucie akceptacji i przynależności do własnej płci uformowane w wyniku procesu internalizacji poglądów, wartości, manier, statusu oraz władzy przedstawicieli własnej płci. Identyfikacja jest kształtowana od momentu narodzin dziecka. Już w okresie noworodkowym rodzice odmiennie się zachowują i interpretują zachowania chłopca, inaczej dziewczynki. Następnie poprzez naśladownictwo, wzmacnianie określonych zachowań, dobór ubioru oraz zabawek, kontakty rówieśnicze, zabawy tematyczne z innymi dziecko kształtuje w sobie poczucie przynależności i odrębności płciowej. W okresie dojrzewania proces ten nadal się rozwija poprzez pierwsze kontakty o charakterze seksualnym - zaloty, pocałunki, pieszczoty, wspólne spędzanie czasu. W każdej chwili proces ten może ulec zakłóceniu, co może prowadzić w przyszłości do różnych zaburzeń seksualnych. Szczególną rolę odgrywają wówczas osoby najbliższe - matka i ojciec czy rodzeństwo. Jeżeli w domu rodzinnym dziecko obserwuje negatywne wzorce własnej płci lub, jeżeli role płciowe rodziców są odwrócone, istnieje duże prawdopodobieństwo, że dojdzie u niego do zaburzeń identyfikacji płciowej.
Jesień życia a seks Faza życia następująca po wieku dojrzałym. Im późniejszy wiek tym mniej osób jest aktywnych seksualnie. Jest to spowodowane chorobami, lekami, samotnością, obniżeniem oceny siebie jako partnera seksualnego. W naszym społeczeństwie w wieku 25-29 lat aktywność seksualna dotyczy 95% populacji, w wieku 45-49 lat - 80%, w wieku 55-59 lat - 60%, w wieku 60-64 lat prawie 40%, a powyżej 70 lat -10 %. Jak wynika z powyższego, sprawy współżycia seksualnego w jesieni życia nie należą do rzadkości. Częściej aktywne seksualnie są osoby zdrowe, mające udane związki, z wyższym poziomem wykształcenia. W jesieni życia wiele osób ujawnia zróżnicowane trudności i problemy w życiu seksualnym, np. rozbieżność potrzeb i oczekiwań pomiędzy partnerami, niezaspokojenie potrzeby współżycia, pragnienie znalezienia nowego partnera w przypadku osamotnienia, upływ wieku, a z tym sprawności i urody, przyjmowanie leków itp. Pojawiają się również problemy z erekcją członka, zmniejszenie wydzielania lubrykacji w pochwie, obniża się czucie wytrysku nasienia i ilości ejakulatu, a u niektórych zmniejsza się albo zanika potrzeba współżycia. Niektóre osoby poprzez seks dążą do potwierdzenia własnej wartości w roli męskiej lub kobiecej, inne z ulgą przyjmują rzadsze współżycie lub jego ustanie, jeżeli nie było ono satysfakcjonujące. Zdarzają się również paradoksalne zjawiska, np. dopiero w jesieni życia pojawia się wzrost zainteresowania seksem - na skutek lęku przed upływem czasu lub odkrycia nowych doznań w tej fazie życia. Edukacja seksualna i lecznictwo seksuologiczne mogą znacznie wydłużyć aktywność seksualną człowieka i pozytywnie wpłynąć na zdrowie psychiczne wielu związków.
Kastracyjny kompleks Według psychoanalizy charakterystyczny dla fazy fallicznej, lęk przed pozbawieniem "za karę" narządów płciowych (u chłopców) lub odczuwanie mniejszej wartości z powodu braku męskiego członka (u dziewczynek). U mężczyzn w dojrzałym wieku wyraża się on unikaniem ostrych narzędzi, niebezpiecznych sytuacji i stanowczych kobiet.
Klimakterium Przekwitanie, faza przejściowa pomiędzy okresem pełnej siły rozrodczej kobiety a menopauzą. Rozpoczyna się zazwyczaj między 45. a 50. rokiem życia, trwa kilka lat i charakteryzuje się występowaniem zróżnicowanego indywidualnie zespołu zmian biologiczno-psychicznych. Krwawienia miesiączkowe stają się nieregularne, czasem na przemian bardzo obfite i skąpe. Pojawiają się zawroty i bóle głowy, częste uderzenia krwi do głowy, połączone z uczuciem gorąca, gwałtowne pocenie się, kołatanie, bicie serca. Pojawiają się zaburzenia snu, chwiejność emocjonalna, drażliwość, czasem depresja. U niektórych kobiet występuje zmiana postaw życiowych, np. ujawnia się dążenie do dominacji. Popęd płciowy ulega osłabieniu, rzadziej wzmożeniu. Po menopauzie następuje nowy stan równowagi nerwowo-hormonalnej organizmu i większość dolegliwości ustępuje. W porównaniu z andropauzą przekwitanie ma bardziej dokuczliwy i przykry przebieg.
Latencja Brak zainteresowania sprawami seksualnymi; występuje w okresie wczesnoszkolnym (7.-10. rok życia).
Menopauza Ostatnia miesiączka. Może wystąpić po 45. roku życia. Kobiety przeciętnie przestają miesiączkować w wieku 51,4 lat. Termin ten jest często mylony z klimakterium.

Miesiączka Występowanie w regularnych odstępach powtarzalnych zmian na obszarze narządów rodnych kobiety i towarzyszących im zmian w całym organizmie. Efektem przemian zachodzących w błonie śluzowej macicy pod wpływem hormonów jajnika jest krwawienie miesięczne, zwane miesiączką, menstruacją lub też popularnie okresem, dawniej używane było również określenie period. Cykl ten jest sterowany przez układ podwzgórzowo - przysadkowy w powiązaniu z korą mózgową i innymi gruczołami dokrewnymi. Podwzgórze reguluje wydzielanie przez przysadkę dwóch gonadotropin - FSH (folikulostymuliny) oraz LH (hormonu lutenizującego). Pod wpływem FSH w jajniku dochodzi w ciągu 14 dni do wzrostu i dojrzewania pęcherzyka Graafa. Błona śluzowa macicy reaguje na estrogen poprzez stopniowe powiększanie swojej grubości, jest to tzw. faza wzrostowa. W tym samym czasie podstawowa temperatura ciała jest niższa. Hormon LH przeistacza zrąb pękającego w tym czasie pęcherzyka Graafa, z którego wcześniej została wydalona komórka jajowa (proces ten określany jest terminem jajeczkowania), w gruczoł wewnętrznego wydzielania, tzw. ciałko żółte. Ciałko żółte wydziela hormon - progesteron, którego poziom narasta mniej więcej od 14. do 20. dnia cyklu. Pod wpływem tego hormonu w błonie śluzowej macicy zachodzą istotne zmiany: wzrost, pomnożenie się i rozrost gruczołów - jest to tzw. faza wydzielnicza (inaczej lutealna). Reakcją na progesteron jest podwyższenie temperatury ciała o około 0,5 stopnia., aż do 28. dnia cyklu. Jeżeli w trakcie owulacji nie nastąpi zapłodnienie to rozpulchniona błona śluzowa macicy ulega złuszczeniu. Objawia się to krwawieniem - miesiączką. Równocześnie ze złuszczeniem następuje odnowa błony śluzowej macicy. Początek nowego cyklu miesiączkowego liczy się od pierwszego dnia wystąpienia krwawienia. Pierwsza w życiu miesiączka nosi nazwę menarche, powinna wystąpić między 12. a 16. rokiem życia, ostatnia to menopauza występująca po 45. roku życia. Przyczyny braku (stałego lub okresowego) miesiączki mogą być fizjologiczne (np. przed dojrzewaniem, w czasie ciąży, połogu), rozwojowe (np. niedorozwój jajników, zaburzenia hormonalne, choroby narządów rodnych, stres itp.). Mogą też występować zaburzenia wiążące się z intensywnością, długością i częstotliwością krwawień. Za normę uznaje się krwawienia występujące w miarę regularne, co 24 do 35 dni, trwające do 6 dób.
Mokre sny (Polucja, Zmaza nocna) Wytrysk nasienia połączony z orgazmem, występujący podczas snu. Polucja pojawia się w okresie dojrzewania. Pierwsza jest uznawana za symptom osiągnięcia fizycznej dojrzałości seksualnej. Czasami występuje u mężczyzn dojrzałych w okresach abstynencji płciowej.
Mutacja Zmiana głosu z dziecięcego na męski w okresie dojrzewania u chłopców. Występuje przeciętnie między 14. a 15. rokiem życia i trwa około 1 roku. Dokonuje się w wyniku działania testosteronu na część chrzęstną krtani, co uwidacznia się zgrubieniem zwanym jabłkiem Adama. Zjawisku temu towarzyszy wydłużenie strun głosowych. Na skutek zaburzeń w koordynacji mięśni krtani, przekrwienia błony śluzowej oraz zwiększonego wydzielania śluzu u chłopców występują z reguły zaburzenia typu: gwałtowne zmiany modulacji głosu i chrypka.
Niedojrzałość psychoseksualna Stan osoby sprawnej fizycznie i intelektualnie, lecz nie na tyle ukształtowanej, aby móc prawidłowo pełnić rolę seksualną. Charakteryzuje ją przewaga postaw, zachowań emocjonalnych nad racjonalnymi, słabe poczucie odpowiedzialności oraz preferowanie zachowań seksualnych właściwych dla wieku młodzieńczego.
Okres dojrzewania Obejmuje okres od 10. do 20. roku życia. Dojrzewaniem nazywamy czas, w którym dziecko zyskuje stopniowo cechy charakterystyczne dla swojej płci. Cechy takie dzieli się na tzw. pierwszo-, drugo- oraz trzeciorzędowe cechy płciowe. Pierwszorzędowe cechy płciowe to występowanie wewnętrznych narządów płciowych - jajników lub jąder. Cechy drugorzędowe to obecność charakterystycznych dla określonej płci narządów zewnętrznych. Natomiast takie cechy jak: męskie lub żeńskie proporcje ciała, barwa głosu, typ owłosienia czy usposobienie, stanowią cechy trzeciorzędowe. Zaczynają się one pojawiać około 10.-12. roku życia u dziewcząt i około 12.-14. roku życia u chłopców. Oczywiście, między poszczególnymi ludźmi pojawiają się znaczne różnice w czasie i przebiegu dojrzewania.
Płeć hormonalna Ten rodzaj płci związany jest z metabolizmem
ustroju. Warunkuje ją ilość oraz jakość produkowanych i wydzielanych do ustroju hormonów płciowych, które określają ukształtowanie oraz rozwój określonych cech płciowych. Należy pamiętać, że zarówno jądra (męskie gruczoły płciowe), jak i jajniki (żeńskie gruczoły płciowe) produkują oraz wydzielają tak hormony męskie - androgeny, jak i hormony żeńskie - estrogeny. W normalnie rozwijających się organizmach żeńskich jajniki produkują znacznie większe ilości estrogenów niż androgenów. W prawidłowo rozwijającym się organizmie męskim, jądra produkują znacznie większe ilości androgenów niż estrogenów. Androgeny produkowane są dodatkowo przez korę nadnerczy

. We wszystkich wspomnianych przypadkach proporcja androgenów do estrogenów pomaga określić płeć hormonalną. Objaśnienia pojęć: *metabolizm - wszystkie przemiany biochemiczne ustroju. Składają się nań dwa przeciwstawne podprocesy: anabolizm (budowanie) oraz katabolizm (rozpad). Dzięki anabolizmowi możliwa jest budowa struktury organizmu, z kolei w procesach katabolicznych organizm uzyskuje energię cechy płciowe - są to wszystkie te cechy, które pozwalają na rozróżnienie płci męskiej od płci żeńskiej. Zatem, są to cechy określające m.in. dymorfizm płciowy **kora nadnerczy - zewnętrzna warstwa nadnerczy. Nadnercza są niewielkimi gruczołami wydzielniczymi, znajdującymi się bezpośrednio nad nerkami
Płeć somatyczna Ten rodzaj płci znany jest również pod nazwą fenotypu
. Płeć somatyczna określana jest rozwojem zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych narządów płciowych. Inaczej można ją określić jako płeć gonadoforyczną, którą w przypadku mężczyzn określają jądra i narządy wyprowadzające - nasieniowody. U kobiet z kolei są to jajniki, jajowody oraz macica i pochwa. Wszystkie wymienione powyżej narządy zarówno w przypadku kobiet jak i mężczyzn stanowią o płci wewnętrznych narządów płciowych. Drugim elementem, określającym fenotyp jest płeć zewnętrznych narządów płciowych, znana też pod nazwą płci genitalnej. W przypadku kobiet określa ją obecność sromu. Płeć zewnętrznych narządów płciowych u mężczyzn określa obecność prącia oraz moszny. Płeć somatyczna zaznacza się już w trzecim miesiącu życia płodowego. Ten rodzaj płci dodatkowo określany jest wyglądem zewnętrznym dorosłego człowieka, który ukształtował się w procesie ontogenezy

. Świadczą o niej między innymi: wysokość, masa, proporcje ciała oraz typ owłosienia. Objaśnienia pojęć: *fenotyp - całokształt cech danego osobnika. Fenotyp kształtuje się jako wynik współdziałania genotypu i środowiska. Oznacza to, że określona cecha, kodowana w genach, może się w pełni ujawnić jedynie w optymalnych warunkach środowiskowych **ontogeneza - inaczej oznacza rozwój osobniczy. Jest to proces rozwoju pojedynczego organizmu. Można powiedzieć, że ontogeneza zaczyna się powstaniem komórek rozrodczych (jest to tzw. okres przedzarodkowy), przez zapłodnienie, okres zarodkowy, okres młodzieńczy, okres dojrzałości, starość i śmierć
Płeć Zespół cech charakteryzujących oraz odróżniających osobniki żeńskie i męskie. Wyróżnia się:

płeć chromosomalną (genotypową), czyli uzależnioną od odziedziczonych genów (allosomów)

płeć gonadalną, uzależnioną od posiadanych gonad - jąder lub jajników

płeć genitalną, uzależnioną od posiadanych narządów płciowych (członka lub pochwy)

płeć hormonalną (wewnątrzwydzielniczą), uzależnioną od wydzielania hormonów męskich lub żeńskich

płeć psychiczną, uzależnioną od poczucia własnej płci

płeć metrykalną, zapisaną w dokumentach stwierdzających tożsamość

Przekwitanie kobiet Przekwitanie, faza przejściowa pomiędzy okresem pełnej siły rozrodczej kobiety a menopauzą. Rozpoczyna się zazwyczaj między 45. a 50. rokiem życia, trwa kilka lat i charakteryzuje się występowaniem zróżnicowanego indywidualnie zespołu zmian biologiczno-psychicznych. Krwawienia miesiączkowe stają się nieregularne, czasem na przemian bardzo obfite i skąpe. Pojawiają się zawroty i bóle głowy, częste uderzenia krwi do głowy połączone z uczuciem gorąca, gwałtowne pocenie się, kołatanie, bicie serca. Występują zaburzenia snu, chwiejność emocjonalna, drażliwość, czasem depresja. U niektórych kobiet pojawia się zmiana postaw życiowych, np. ujawnia się dążenie do dominacji. Popęd płciowy ulega osłabieniu, rzadziej wzmożeniu. Po menopauzie następuje nowy stan równowagi nerwowo-hormonalnej organizmu, a większość dolegliwości ustępuje. W porównaniu z andropauzą przekwitanie ma bardziej dokuczliwy i przykry przebieg.
Różnice seksualne Istnieje niezwykle dużo teorii charakteryzujących typowe cechy danej płci. Z jednej strony są zwolennicy poglądów, że w każdym człowieku są elementy drugiej płci, np. popularna teoria ról płciowych Sandry Bem. Twierdzi ona, że osoby typowo kobiece i typowo męskie dysponują ograniczonym, wąskim repertuarem zachowań, natomiast osoby psychologicznie androgeniczne, czyli posiadające cechy zarówno męskie, jak i kobiece są elastyczne, wolne od stereotypowych uwarunkowań i potrafią wybierać zachowania najbardziej odpowiednie w danej chwili. Teoria ta zakłada, że każdy człowiek niezależnie od płci, należy do jednego z 4 typów: męskiego, kobiecego, androgynicznego lub niezróżnicowanego. Z drugiej strony powstają równie popularne teorie podkreślające wrodzoność różnic płciowych. Kobiety:

mają szerzej wyspecjalizowany mózg

działanie mózgu jest u nich bardziej całościowe, wynikiem tego jest np. większa intuicja, wyższy poziom uspołecznienia, a także zdolność odczytywania sygnałów niewerbalnych, trudność w oddzielaniu emocji od rozumowania, wcześniejszy rozwój mowy, większa wrażliwość zmysłowa, itd. są bardziej wrażliwe na dotyk mają lepszy węch i słuch muzyczny są bardziej skrajne w ocenach mają większą potrzebę zażyłości potrzebują konsultacji przy podejmowaniu decyzji więcej mówią w sytuacjach prywatnych rozmowa służy im do tworzeniu kontaktu zauważają więcej szczegółów, myślą analitycznie uprawiają grę "czy mnie lubisz?" maskują rywalizację wolniej rozwija się u nich seksualność mają wyższy poziom wrażliwości na bodźce erotyczne: dotykowe i słuchowe występuje u nich większa potrzeba otrzymywania czułości i pieszczot mają bogatsze i bardziej zróżnicowane sfery erogeniczne wykazują większą skłonność do monogamii z biegiem czasu stają się coraz bardziej zmysłowe

Mężczyźni: mają asymetryczny mózg występuje u nich węższa specjalizacja mózgu wynikiem specjalizacji są: rzeczowość, uzdolnienia matematyczne, przestrzenne myślenie i inne umiejętności specyficzne, większa agresywność lepiej orientują się w przestrzeni są bardziej wrażliwi na bodźce wzrokowe mają większą potrzebę niezależności potrzebują samodzielności przy podejmowaniu decyzji więcej mówią w sytuacjach publicznych rozmowa służy im do wymiany informacji częściej uogólniają, myślą syntetycznie uprawiają grę "czy mnie szanujesz?" ujawniają rywalizację występuje u nich silna pobudliwość płciowa już w okresie dojrzewania mają wyższy poziom wrażliwości na wzrokowe bodźce seksualne częściej przejawiają tendencje dewiacyjne mają większe nastawienie na przyjemność częściej myślą o seksie i częściej uprawiają masturbację częściej oddzielają seks od uczuć, ale trudniej się odkochują

---