86. Plan ochrony (park narodowy, rezerwat, Natura 2000, park krajobrazowy) jako instrumenty ochrony środowiska.
Przypomnienie czym są (park narodowy, rezerwat, Natura 2000, park krajobrazowy)
Park narodowy - Parkiem narodowym nazywamy obszar chroniony posiadający wyjątkowe walory przyrodnicze
Według Ustawy o ochronie przyrody z 2004 r. - "obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe. Park narodowy tworzy się w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów".
W polskich parkach narodowych prowadzone są liczne programy badawcze. Parki odgrywają istotną rolę w edukacji ekologicznej społeczeństwa. Na terenie parków narodowych możliwe jest zwiedzanie oraz turystyka i udostępniają one dobrze rozwiniętą infrastrukturę turystyczną. Wiele z nich posiada specjalnie przygotowane szlaki i centra dydaktyczne oraz muzea przyrodnicze. Park narodowy powołuje rozporządzeniem Rada Ministrów
Powierzchnia parku narodowego dzieli się na obszary o rożnych metodach ochrony przyrody
Wyróżnia się obszar ochrony ścisłej, czynnej i krajobrazowej.
Na obszarach granicznych z parkiem wyznacza się otulinę. Otulina to obszar zabezpieczający przed zagrożeniami zewnętrznymi wynikającymi z działalności człowieka
Tworzy się tu np. strefy ochronne zwierząt łownych
Ruch turystyczny odbywa się tylko po wyznaczonych szlakach i obszarach.
Strefa ochrony częściowej
Jej celem jest przywrócenie pierwotnego stanu środowiska przyrodniczego ( unaturalnienie biocenozy) lub zachowanie ich stanu dla optymalizacji warunków wybranym składnikom biocenozy. Ochrona częściowa może mieć charakter zachowawczy lub czynny ( przebudowa, stabilizacja eksperymenty )
Realizacja ochrony częściowej wiąże się z np. popieraniem rozwoju określonych gatunków przez usuwanie ich konkurentów czy przebudową składu gatunkowego danej fitocenozy
Strefa ochrony ścisłej
Ta strefa ma za zadanie pozostawienie ekosystemów i biocenoz na swobodne oddziaływanie sił natury, bez ingerencji człowieka oraz zminimalizowanie nienaturalnych oddziaływań zewnętrznych na park. Ruch turystyczny w tej strefie bardzo ograniczony lub zabroniony.
Parki narodowe finansowane są z budżetu centralnego. Zarządzają nimi dyrektorzy, a organem doradczym jest Rada Parku. Do 30 kwietnia 2004 parki były nadzorowane przez Krajowy Zarząd Parków Narodowych. Od 1 maja 2004 jego obowiązki przejęło Ministerstwo Środowiska - Departament Leśnictwa, Ochrony Przyrody i Krajobrazu, a od 19 stycznia 2007 Samodzielny Wydział ds. Obszarów Natura 2000 i Parków Narodowych.
W Polsce występują 23 parki narodowe
1 Babiogórski Park Narodowy 13 Ojcowski Park Narodowy
2 Białowieski Park Narodowy 14 Pieniński Park Narodowy
3 Biebrzański Park Narodowy 15 Poleski Park Narodowy
4 Bieszczadzki Park Narodowy 16 Roztoczański Park Narodowy
5 Park Narodowy Bory Tucholskie 17 Słowiński Park Narodowy
6 Drawieński Park Narodowy 18 Świętokrzyski Park Narodowy
7 Gorczański Park Narodowy 19 Tatrzański Park Narodowy
8 Park Narodowy Gór Stołowych 20 Park Narodowy Ujście Warty
9 Kampinoski Park Narodowy 21 Wielkopolski Park Narodowy
10 Karkonoski Park Narodowy 22 Wigierski Park Narodowy
11 Magurski Park Narodowy 23 Woliński Park Narodowy
12 Narwiański Park Narodowy
Rezerwat przyrody - w brzmieniu Ustawy o ochronie przyrody z 2004 r.[1] (art. 13 ust. 1)
obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym - ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi.
.
W rezerwatach ochronie podlega całość przyrody, ale zwykle któryś ze składników przyrody jest głównym przedmiotem ochrony. Z tego powodu można rezerwaty podzielić na wiele rodzajów. W naszym kraju przyjęło się wyróżniać następujące rodzaje rezerwatów: faunistyczne, florystyczne, krajobrazowe, leśne, przyrody nieożywionej, słonoroślowe, stepowe, torfowiskowe, wodne.
Cały rezerwat albo jego części mogą podlegać ochronie ścisłej, ochronie czynnej lub ochronie krajobrazowej. Ochrona ścisła polega na nieingerencji w naturalne procesy, ochrona czynna dopuszcza wykonywanie zabiegów ochronnych (np. usunięcie drzew zacieniających stanowisko cennego gatunku rośliny), a ochrona krajobrazowa polega na prowadzeniu gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej w sposób uwzględniający potrzeby przedmiotu ochrony. Wg art. 5 ust. 4 ww. ustawy ochrona częściowa umożliwia „ochronę gatunków roślin, zwierząt i grzybów dopuszczającą możliwość redukcji liczebności populacji oraz pozyskiwania osobników tych gatunków lub ich części”. Interpretując ten zapis, ochrona częściowa ma na celu przywrócenie stanu pierwotnego środowiska i zmierza do unaturalnienia biocenoz lub zachowania ich w określonym stanie. Ochrona częściowa może być związana z przebudową stanu gatunkowego, poprzez promowanie wybranych gatunków przy jednoczesnym eliminowaniu ich konkurentów.
Ochrona częściowa w rezerwacie może mieć charakter zachowawczy (koncentracja działań na zapewnieniu przyrodzie zewnętrznego bezpieczeństwa), lub czynny (stabilizacja, renaturalizacja, przebudowa lub eksperyment wewnątrz rezerwatu).
Natomiast ochrona ścisła polega na zaniechaniu całkowitej ingerencji człowieka. Definiuje ją art. 5 ust. 9, który mówi, że ochrona ścisła to „całkowite i trwałe zaniechanie bezpośredniej ingerencji człowieka w stan ekosystemów, tworów i składników przyrody oraz w przebieg procesów przyrodniczych na obszarach objętych ochroną, a w przypadku gatunków - całoroczną ochronę należących do nich osobników i stadiów ich rozwoju”.
W granicach wszystkich rezerwatów zabronione jest niszczenie roślin, chwytanie i zabijanie dziko występujących zwierząt, niszczenie stanowisk i miejsc rozrodu, zbieranie grzybów i runa leśnego, wycinanie bądź niszczenie drzew i krzewów, niszczenie gleby oraz zmiany stosunków wodnych. Wszelkie zakazy jakie obowiązują w rezerwatach przyrody szczegółowo reguluje obowiązująca ustawa w art. 15. W tym samym art. 15 ust. 2, ustawa dopuszcza ingerencję w żywe i martwe zasoby rezerwatu jeżeli jest to uzasadnione i wynika z potrzeby zabezpieczenia przyrody, planu i zadań ochrony rezerwatu. Na obszarach graniczących z rezerwatem przyrody może być wyznaczona otulina. Ma ona na celu zabezpieczenie przed niekorzystnymi czynnikami zewnętrznymi wynikającymi z działalności człowieka. Otulinę jako strefę ochronną wyznacza się indywidualnie dla każdego z rezerwatów przyrody.
Uznanie za rezerwat przyrody następuje w drodze aktu prawa miejscowego w formie zarządzenia regionalnego dyrektora ochrony środowiska, które określa jego nazwę, położenie lub przebieg granicy i otulinę, jeżeli została wyznaczona, cele ochrony oraz rodzaj, typ i podtyp rezerwatu przyrody, a także sprawującego nadzór nad rezerwatem. Likwidacja lub zmniejszenie rezerwatu jest możliwe wyłącznie w przypadku bezpowrotnej utraty jego wartości przyrodniczych. Dla rezerwatu sporządza się na okres 20 lat tzw. plan ochrony - dokument określający cele ochrony, zadania ochronne do wykonania oraz reguły udostępnienia rezerwatu. W planie tym uwzględnia się stan przyrody, potencjalne wewnętrzne i zewnętrzne zagrożenia, ocenę dotychczasowych sposobów ochrony oraz charakterystykę i ocenę stanu zagospodarowania przestrzennego. Plan taki zatwierdza wojewoda po uzgodnieniu z Ministrem Środowiska. W Polsce jest 1407 rezerwatów (stan na dzień 31 grudnia 2008 r.). ednak, zanim nastąpi formalne utworzenie rezerwatu przyrody, prowadzone są liczne, trwające wiele lat badania i analizy naukowe. Swoim zakresem obejmują: dane geograficzne, hydrografię terenu, szczegółową inwentaryzację składu gatunkowego roślin, zwierząt i grzybów. Biorą pod uwagę również wpływ czynników antropogenicznych na tworzony obiekt. W planowaniu uwzględnia się także oddziaływanie ruchu turystycznego. Dotyczy to w szczególności tych obiektów, które są atrakcyjne do uprawiania turystyki wypoczynkowej, krajoznawczej i specjalistycznej (kwalifikowanej).
Efektem końcowym badań i analiz jest sporządzenie projektu rezerwatu. Projekt ten wraz z całą dokumentacją opiniowany jest przez wojewódzką komisję ochrony przyrody i Państwową Radę Ochrony Przyrody. Na podstawie tej opinii w drodze rozporządzenia wojewody powoływany jest rezerwat przyrody.
Natura 2000 - program utworzenia w krajach Unii Europejskiej wspólnego systemu (sieci) obszarów objętych ochroną przyrody. Podstawą dla tego programu są dwie unijne dyrektywy: Dyrektywa Ptasia i Dyrektywa Siedliskowa (Habitatowa). Celem programu jest zachowanie określonych typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków, które uważa się za cenne i zagrożone w skali całej Europy. Wspólne działanie na rzecz zachowania dziedzictwa przyrodniczego Europy w oparciu o jednolite prawo ma na celu optymalizację kosztów i spotęgowanie korzystnych dla środowiska efektów. Jednolite prawo powinno ułatwić współdziałanie wielu instytucji zajmujących się ochroną przyrody stale i tych dla których jest to działanie oboczne. Zadanie i cel rangi europejskiej powinno łatwiej uzyskać powszechną akceptację społeczną, tym bardziej że poszczególne kraje członkowskie są zobowiązane do zachowania na obszarach wchodzących w skład sieci Natura 2000 walorów chronionych w stanie nie pogorszonym, co wcale nie musi wykluczać ich gospodarczego wykorzystania. Sieć Natura 2000 to sposób na wypełnienie zobowiązań Unii Europejskiej, nałożonych przez Konwencję z Rio. Podstawę prawną sieci Natura 2000 stanowią dwa akty prawne: tzw. Dyrektywa Ptasia (Dyrektywa Rady 79/049/EWG z 2 kwietnia 1979 roku o ochronie dzikich ptaków) i Dyrektywa Siedliskowa (Dyrektywa Rady 92/43/EWG z 21 maja 1992 roku o ochronie siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory). Natura 2000 składa się z systemu obszarów, połączonych korytarzami ekologicznymi, tworzących razem spójną funkcjonalnie sieć ekologiczną. Jej zadaniem jest utrzymanie różnorodności biologicznej przez ochronę najcenniejszych, najrzadszych elementów przyrody, ale także najbardziej typowych, wciąż jeszcze powszechnych układów przyrodniczych, charakterystycznych dla regionów biogeograficznych (np. alpejskiego, atlantyckiego, kontynentalnego itp.). Celem utworzenia sieci Natura 2000 jest zachowanie zarówno zagrożonych wyginięciem siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt w skali Europy, ale też typowych, wciąż jeszcze powszechnie występujących siedlisk przyrodniczych, charakterystycznych dla 9 regionów biogeograficznych (tj. alpejskiego, atlantyckiego, borealnego, kontynentalnego, panońskiego, makaronezyjskiego, śródziemnomorskiego, stepowego i czarnomorskiego). W Polsce występują 2 regiony: kontynentalny (96 % powierzchni kraju) i alpejski (4 % powierzchni kraju). Dla każdego kraju określa się listę referencyjną siedlisk przyrodniczych i gatunków, dla których należy utworzyć obszary Natura 2000 w podziale na regiony biogeograficzne.
Sieć Natura 2000 tworzą dwa typy obszarów - obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) (Special Protection Areas - SPA) utworzonych zgodnie z zaleceniami Dyrektywy Ptasiej, specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) (Special Areas of Conservation - SAC) wyznaczonych zgodnie z Dyrektywą Siedliskową. Podstawą wyznaczania obszarów Natura 2000 są jedynie kryteria naukowe. Działanie sieci Natura 2000 opiera się na tradycyjnych metodach ochrony (ochrona obszarowa i gatunkowa).
Dla każdego obszaru Natura 2000 opracowana jest dokumentacja, która składa się z:
Standardowego Formularza Danych (SFD), w którym są zawarte najważniejsze informacje o położeniu i powierzchni obszaru, występujących typach siedlisk przyrodniczych i gatunkach „naturowych”, o ich liczebności lub reprezentatywności w skali kraju, wartości przyrodniczej i zagrożeniach;
wektorowej i GIS w skali 1:100 000.
SDF i mapy będą aktualizowane w miarę postępu wiedzy o występowaniu zasobów przyrodniczych w obszarze Natura 2000 (inwentaryzacja, monitoring przyrodniczy) zgodnie z procedurą określoną przez KE.
Dyrektywa Siedliskowa nie określa sposobów ochrony poszczególnych siedlisk i gatunków, ale nakazuje zachowanie tzw. właściwego stanu ich ochrony. W odniesieniu do siedliska przyrodniczego oznacza to, że:
naturalny jego zasięg nie zmniejsza się;
zachowuje ono specyficzną strukturę i swoje funkcje ekologiczne;
stan zachowania typowych dla niego gatunków jest właściwy.
W odniesieniu do gatunków właściwy stan ochrony oznacza natomiast, że:
zachowana zostaje liczebność populacji, gwarantująca jej utrzymanie się w biocenozie przez dłuższy czas;
naturalny zasięg gatunku nie zmniejsza się;
pozostaje zachowana wystarczająco duża powierzchnia siedliska gatunku.
Najważniejszymi instrumentami realizacji celów sieci Natura 2000 są oceny oddziaływania na środowisko oraz plany ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków, dla których utworzono obszar Natura 2000. Działania ochronne winny uwzględniać wymogi gospodarcze, społeczne i kulturowe oraz cechy regionalne i lokalne danego obszaru Natura 2000.
Do chwili obecnej Rząd Polski ustanowił w drodze rozporządzenia 124 obszary specjalnej ochrony ptaków oraz wysłał do Komisji Europejskiej, celem akceptacji, 364 propozycje specjalnych obszarów ochrony siedlisk. Polsce oficjalnie zatwierdzone są: 33 obszary w regionie alpejskim i 331 w regionie kontynentalnym, łącznie 364 obszary mające znaczenie dla Wspólnoty.
Park krajobrazowy - W brzmieniu Ustawy o ochronie przyrody z 2004 roku (Dz. U. Nr 92 z 16 kwietnia 2004 r., poz. 880, art. 16 ust. 1):
"Park krajobrazowy obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe, w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju."
Park krajobrazowy tworzony jest w drodze uchwały sejmiku województwa (do końca czerwca 2009 r. było to rozporządzenie wojewody) wojewody po uzgodnieniu z właściwą miejscowo radą gminy.
W parku krajobrazowym można kontynuować działalność gospodarczą z pewnymi ograniczeniami, np. nie przewiduje się wznoszenia nowych obiektów budowlanych (z wyjątkiem potrzebnych miejscowej ludności). Park taki ma służyć rekreacji krajoznawczej, to znaczy turystyce niepobytowej, wypoczynkowi, a także edukacji.
W Polsce znajduje się 120 parków krajobrazowych (stan na dzień 31 grudnia 2007) o łącznej powierzchni ok. 2,5 mln ha.
Plan ochrony - jest to dokument, który sporządza się i realizuje dla parków narodowych, rezerwatów przyrody i parków krajobrazowych. Plan ochrony ustanawia się w terminie 5 lat od dnia utworzenia parku narodowego, uznania obszaru za rezerwat przyrody albo utworzenia parku krajobrazowego.
Projekt planu ochrony sporządza dla:
parku narodowego - dyrektor parku narodowego. Minister właściwy do spraw środowiska ustanawia, w drodze rozporządzenia, plan ochrony dla parku narodowego w terminie 6 miesięcy od dnia otrzymania projektu planu lub odmawia jego ustanowienia, jeżeli projekt planu jest niezgodny z celami ochrony przyrody, uwzględniając konieczność dostosowania działań ochronnych do celów ochrony parku narodowego. Plan ochrony może być zmieniony, jeżeli wynika to z potrzeb ochrony przyrody;
rezerwatu przyrody - organ, który uznał dany obszar za rezerwat przyrody lub, po uzgodnieniu z tym organem, zarządzający rezerwatem albo sprawujący nadzór nad rezerwatem. Projekt planu ochrony dla rezerwatu przyrody wymaga uzgodnienia z ministrem właściwym do spraw środowiska.
parku krajobrazowego - dyrektor parku krajobrazowego lub dyrektor zespołu parków krajobrazowych. Wojewoda ustanawia, w drodze rozporządzenia, plan ochrony dla rezerwatu przyrody i parku krajobrazowego w terminie 6 miesięcy od dnia otrzymania projektu planu lub odmawia jego ustanowienia, jeżeli projekt planu jest niezgodny z celami ochrony przyrody. Plan ochrony może być zmieniony, jeżeli wynika to z potrzeb ochrony przyrody.
Plan ochrony dla parku narodowego, rezerwatu przyrody oraz parku krajobrazowego sporządza się na okres 20 lat
Plan ochrony dla parku narodowego oraz rezerwatu przyrody zawiera:
cele ochrony przyrody oraz wskazanie przyrodniczych i społecznych uwarunkowań ich realizacji;
identyfikację oraz określenie sposobów eliminacji lub ograniczania istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz ich skutków;
wskazanie obszarów ochrony ścisłej, czynnej i krajobrazowej;
określenie działań ochronnych na obszarach ochrony ścisłej, czynnej i krajobrazowej, z podaniem rodzaju, zakresu i lokalizacji tych działań;
wskazanie obszarów i miejsc udostępnianych dla celów naukowych, edukacyjnych, turystycznych, rekreacyjnych, sportowych, amatorskiego połowu ryb i rybactwa oraz określenie sposobów ich udostępniania;
wskazanie miejsc, w których może być prowadzona działalność wytwórcza, handlowa i rolnicza;
ustalenia do studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, planów zagospodarowania przestrzennego województw oraz planów zagospodarowania przestrzennego morskich wód wewnętrznych, morza terytorialnego i wyłącznej strefy ekonomicznej dotyczące eliminacji lub ograniczenia zagrożeń zewnętrznych.
Plan ochrony dla parku krajobrazowego zawiera:
cele ochrony przyrody oraz przyrodnicze, społeczne i gospodarcze uwarunkowania ich realizacji;
identyfikację oraz określenie sposobów eliminacji lub ograniczania istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz ich skutków;
wskazanie obszarów realizacji działań ochronnych;
określenie zakresu prac związanych z ochroną przyrody i kształtowaniem krajobrazu;
wskazanie obszarów udostępnianych dla celów naukowych, edukacyjnych, turystycznych, rekreacyjnych, amatorskiego połowu ryb i dla innych form gospodarowania oraz określenie sposobów korzystania z tych obszarów;
ustalenia do studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, planów zagospodarowania przestrzennego województw oraz planów zagospodarowania przestrzennego morskich wód wewnętrznych, morza terytorialnego i wyłącznej strefy ekonomicznej dotyczące eliminacji lub ograniczenia zagrożeń zewnętrznych.
PLANY OCHRONY
Nowelizacja z grudnia 2000r. w istotny sposób przebudowała funkcjonującą już wcześniej instytucję planów ochrony. Sporządza się je dla parków narodowych, krajobrazowych i rezerwatów przyrody; mają służyć realizacji funkcji ochronnych na tych obszarach - są one najważniejszymi dokumentami precyzującymi sposób osiągania celów ustawy i indywidualizującymi na wskazanych obszarach niezbędne działania ochronne.
Projekt planu ochrony dla określonego obszaru sporządza organ zarządzający albo sprawujący bezpośredni nadzór nad tym obszarem. (Rozróżnienie organu zarządzającego i sprawującego bezpośredni nadzór ma znaczenie głównie ze względu na różne formuły organizacyjne zarządzania obszarami chronionymi - przez specjalny aparat zarządzający w obu typach parków bądź przez wskazany w rozporządzeniu tworzącym rezerwat organ zarządzający przy rezerwatach.)
Projekt planu ochrony powinien być przygotowany nie później niż przed upływem 5 lat od daty utworzenia parku lub rezerwatu. Za taką datę należałoby uznać dzień wejścia w życie aktu normatywnego tworzącego daną formę. Dla obiektów istniejących przepisy przejściowe ustawy nowelizującej (art. 4 ust. 1 i art. 6 ust. 2) określają zasady dostosowywania istniejących planów do nowych wymagań.
Ustawa określa procedurę przyjmowania przygotowanych projektów. Sporządzony projekt planu ochrony wymaga przede wszystkim przedłożenia do zaopiniowania (niewiążącego) przez zainteresowane jednostki samorządu terytorialnego. Jest to więc kolejne, związane z funkcjonowaniem ochrony przyrody, uprawnienie samorządów. Również w tym przypadku (podobnie jak przy uzgadnianiu tworzenia parków) za "zainteresowane jednostki samorządu terytorialnego" należy uważać wszystkie jednostki, na których obszarze leży dany obszar chroniony, a więc gminy, powiaty i województwa.
Jednostki te mają wyznaczony czas na przedłożenie opinii, przy czym jest to dla nich termin wiążący, gdyż niezłożenie opinii w ciągu miesiąca powoduje zastosowanie domniemania przedłożenia opinii pozytywnej. Przedłożona opinia nie jest dla projektu wiążąca. Plan jest wprowadzany w życie w drodze wydania aktu normatywnego - rozporządzenia ministra albo wojewody, który to akt musi być opublikowany (odpowiednio w Dzienniku Ustaw bądź wojewódzkim dzienniku urzędowym).
Plany ochrony dla parków narodowych, rezerwatów przyrody oraz parków krajobrazowych mają być sporządzane na okres 20 lat.
Główne założenia konstrukcji tego instrumentu są zatem następujące:
plan ochrony ma postać aktu normatywnego - ustanawiany będzie w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw środowiska (dla parków narodowych i niektórych rezerwatów) albo rozporządzenia wojewody (dla parków krajobrazowych i większości rezerwatów),
ustalenia zawarte w planie ochrony są wiążące dla miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego i dla decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu,
dla chronionego obszaru, po przyjęciu planu ochrony, musi zostać sporządzony miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego.