Juliusz Słowacki: Balladyna

wstęp BN - Mieczysław Inglot

1. Informacja ogólne:

Pomysł napisania Balladyny zrodził się mógł w jesieni 1833 r., ostatecznie ukończony
w 1834, a drukiem ukazany w lipcu 1839 r. Można mówić o dwóch wersjach: z 1834 (ostateczna redakcja) i z lat 1838-1839. W liście dedykacyjnym do Z. Krasińskiego ukazuje dwuznaczność postawy pisarskiej: 1. ukazanie dysharmonii świata (sprzeczność między intencją a wynikami czynów), 2. „ariostyczna“ igraszka odsłaniająca konstruktywną ideę. Balladyna ma także bawić (baśń) i uczyć. Jednocześnie mowa tronowa Grabca może być dowodem na to, iż nie obca tu jest lit. zaagażowana. Przyjmuje się, że B. jest kontynuacją (Kordian) ukazywania świadomości narodowej w chwili przełomu.

Czas: między aktem I/II - upływa noc, akt III - dzień trzeci, akt IV - noc dnia trzeciego, akt V - dzień czwarty. Ogólnie jest wiosna, choć maliny dojrzewają w lecie, a córki z Wdową wracają ze żniw. To baśniowa równoczesność, wieczna wiosna.

Korona - jej cudowność zw. jest z tym, że to podarunek dla Lecha od jednego z Trzech Króli, którą błogosławiło Dzieciątko Jezus. Towarzyszyła ona narodzinom państwa i jego rozkwitowi. Jest przedmiotem materialnie cennym i wartościowym, jest skarbem, o który starają się dobrzy i źli bohaterowie. Strzeżona przez 20 lat przez Pustelnika doczekała się czasów godneg orycerza (Kirkor). Przez przypadek znalazła ją Skierka i Chochlik
i włożyli na głowę Grabcowi. Potem miał ją rękach Fon Kostryn, a na końcu zdobiła głowę Balladyny. Jednak symbol narodu nie może zdobić czoła zbrodniarki i uderza
w nią piorun (sumienie).

Miejsce - Okolice Gopła i Gniezna. Natura oscyluje na granicy między lasem (maliny)
a ogrodem (jaskółki, kwiaty). Przestrzeń widziana przez Alinę jest piękna, pachnąca, Balladyna natomiast zauważa syczące węże i czerwień, którą proroczo przyrównuje do krwi.

2. Balladyna w kontekście poglądów estetycznych:

Pisał Słowacki Balladynę w okresie bujnego rozwoju dramatu romantycznego i dyskusji nad nim, nad stosunkiem sztuki dramatu do rzeczywistości. Fantazja i prawda, groteska lub logika rzeczywistości - oto tradycja literacka określająca tło wystąpienia autora Baladyny. Słowacki nawiązywał do tradycji przewrotnie, ujawniał dwuznaczność postawy pisarskiej. Zarysowuje się owa dwuznaczność już w liście dedykacyjnym - zapowiada tam poznawczy sceptyzm i artystyczną oraz historiozoficzną „niekształtność“ Balladyny Konflikty dramatu mają obrazować dysharmonię świata, przejawiającą się
w sprzeczności między intencją a wynikami czynu człowieka. Alogiczność wydarzeń (wprowadzenie przypadku jako jedynej zasady łączącej przyczynę i skutek) zostaje uwypuklona dzięki lekceważeniu historycznej prawdy o konstrukcji przestrzeni scenicznej i czasu akcji. Z drugiej strony owa igraszka miała odsłonić jaką konstruktywną ideę. (wypowiedź samego Słowackiego). Tragedia ta miała bawić jak baśń (słowa Słowackiego), ale też jednocześnie uczyć harmonii i dramatycznej formy. Miała to być rzecz polska, ale nie patriotyczna oraz gorzkie dzieło.

3. Potomni o Balladynie:

• Juliusz Kleiner: ironiczny hołd złożony przypadkowości jako regule rządzącej światem;

• Kazimierz Wyka, Wacław Kubacki, Jarosław Maciejewski: utwór o ambicjach światopoglądowych; baśń polityczna (utwór tworzy pewną metaforę dla całej polskiej polityki początku XIX w.);

• inscenizacja Adama Hanuszkiewicza: romantyczna tragigroteska;

• Wiktor Weintraub: Baladyna. prekursorką dzisiejszego teatru groteski i absurdu. Groteskowość polega tu na dewaluacji jakości świata naturalnego.

4. Balladyna - dramat narodowych postaw:

Cenzura carska - utwór zakazany (mowa Grabca i początkowe kwestie Pustelnika uznane za satyrę na absolutną monarchię carską). Słowacki w Baladynie kontynuuje zaczęty
w Kordianie, proces ukazywania świadomośći narodowej w chwili przełomu; świadomości (zgodnie z romantyczną koncepcją narodu) zapisanej w tradycji. Odtworzenie początku narodu to warunek zrozumienia całości procesu historycznego. Przeszłość dla romantyków objawiała się najpierw w baśniach, legendach, potem
w literaturze pisanej. Stylizacja w Balladynie unaocznia bogactwo tradycji. Wyrazem ujawnienia się tradycji w świadomości jednostki jest zwycięstwo sumienia nad zbrodnią, a piorun zamykający dramat ujawnia harmonię między tradycją a naturą.

5. Przestrzeń sceniczna a dynamika akcji:

W Balladynie odkrywamy bogactwo i zmienność świata otaczającego postaci. Każda scena tworzy sytuację dramatyczną. Bohaterów zaskakują nowe, nieprzewidziane przez nich okoliczności. Zmusza ich to do nieustannej refleksji nad swoim losem. Dążą do „lepszej“ przyszłości. Jednak dzięki obecności świata fantastycznego, widz uświadamia sobie, że niezależnie od złudzeń bohaterów, jest to przyszłość zapowiedziana do końca. Przemienność obrazów natury zdaje się przebiegać w kierunku wytyczonym przez biblijną opowieść o utraconym raju. Zbrodnia łamie harmonię przyrody, a jednocześnie wyzwala zawartą w niej karzącą siłę. Goplana zamienia się w spowiednika, a następnie sędziego Balladyny.

6. Osoby dramatu:

Balladyna - od początku wiązana z ogniem i złem. W rozmowie wychodzi jej lenistwo, nielojalność, lekkomyślność. Kierowana jest namiętnością, obłudą. Budzi się jednak
w niej sumienie (po zbrodni), które jej nie daje spokoju. Wolałaby żyć jakby nie było Boga. Ważny jest dla niej awans społeczny, próbuje zatrzeć ślady swego pochodzenia, wyrzuca Wdowę (matkę), która odsłania prawdę. Znienawidziła Kirkora, gdyż był dumny z wiejskiego pochodzenia żony.

Kirkor - rycerz chrześcijanin i jednocześnie szlachcic-zieminian. 1. patriotyzm, walka za wiarę i ojczyznę; chce walczyć z królem Popielem IV, pełen żalu, że nie mógł pokazać swej gotowości do walki na Golgocie. 2. Bierze on żonę ze wsi, jak radzi mu Pustelnik, by wreszcie być szczęśliwym. Marzy mu się obraz z sielanek, u boku ukochanej, kołysząc synka. To przeciwstawienie świata wojen i walk rycerskich.

Fon Kostryn - syn wisielca, z Niemiec. Karierowicz, jak Balladyna. Mówi do niej ty także obca, ona traktuje go jak bratnią duszę. Jednak zbrodnia nie łączy ludzi - każdy z nich walczy o koronę dla siebie.

Pustelnik - strażnik korony Lecha, wzorzec zasad moralnych, nieugiety patriota, potępił zbrodnię brata-uzurpatora, osądził zbrodnię Balladyny i rozpoczął walkę o przywrócenie porządku w kraju. Okazał się on Popielem III (postać legendarna, ale wymyślona).

Filon - wprowadza sielankowy klimat, przypomina Gustawa, zapowiada Fantazego. Jego świat jest poetycki, który dąży do przemiany obyczajów, nie zgadza się na zbrodnię
i dysharmonię. Wyraża prostest wobec świata, który zabija młodość i piękno.

Grabiec - wiecznie pijany bohater, kochanek Balladyny i Goplany, wyraża w dramacie postawę ludyczną, bliską sercu Polaka ideę życia-zabawy. Jest on jednocześnie kpiarzem i przedmiotem kpiny. Kpi on z Balladyny, która próbuje zatrzeć ślady swego pochodzenia na przyjęciu, sam pozostaje nierozpoznany, jako król (wysoka karta) dzwonkowy (karo, najniższa). Jest to postać przewrotna, ukazuje nonsensy tego świata, wprowadza atmosferę żartu. Bierze ministra (Choclika), bo głupi - zadaniem jego więc nie jest polepszanie losu poddanych, lecz ich ogłupianie.

Wdowa - chce dobrze dla swych córek, opowiada im o swoim marzeniu, które staje się rzeczywistością. Zależy jej, by dobrze wyglądać, dlatego chodzi w chłopskim stroju odświętnym, a po przeniesieniu do zamku chce nową suknię. Źle się tam czuje, zostaje zamknięta bez wody i jedzenia, lecz nie wyobraża sobie powrotu na wieś (spalony dom, by nie wrócić) drabiniastym wozem.

Alina - przeciwstawieństwo Balladyny. Skromna, cnotliwa, niewinna, pobożna. Traktuje Kirkora jak księcia z bajki.

Lud - to lud-tłum miejski oraz lud wiejski, który jest rozbity na poszczególne osoby, ale tworzy całość.

Goplana - królowa Gopła, rusałka. Chochlik, Skierka. Są oni związani z siłą szatańską. Półksiężyc, wzywanie sił piekieł przez Szatana żonę. Chochlik częstuje Grabca tabaką od Lucyfera.

7. Pozaliteracki sens stylizacji postaci w dramacie:

Balladyna nie była tylko rewią literackich masek, mozaikowy ornament układający świat groteskowych iluzji. Postacie uosabiały narodowe postawy, zakorzenione w świadomości Polaków, a jednocześnie utrwalane w tradycji literackiej - wiernym zwierciadle owej świadomości.

8. Balladyna - prawo i władza:

Balladyna osiąga władzę przez przypadek. Droga kariery staje się jednocześnie drogą zbrodni. Sukces uczy ją bezwzględności. Prawo jednak wyrasta ponad władzę. Sumienie zwycięża zbrodnię (tak złożono hołd tradycji narodowej). Obowiązek sądzenia w/g praw wynika z obowiązujących w państwie przepisów, ale jest też wyrazem konfliktu sumienia nad zbrodnią. Piorun (w scenie końcowej) symbolizował sprawiedliwość natury, wyrażoną zgodnie z ludowym światopoglądem. Był świadectwem sprawiedliwości boskiej, zapowiedzią piekielnego ognia. Stał się wyrazem winy w moc narodowej tradcyji i zapowiadał iż taki los czeka każdego władcę, który się je sprzeniewierzy.

9. Mit i baśń, czyli pieśń o malinach:

Dużym znaczeniem dla Balladyny jest obdarzona legenda i baśń. Pieśń o malinach współtwórcą tragizmu Balladyny. W dramatycznych losach bohaterki zawarł poeta dramat przeznaczenia, współdecydujący o kształcie jej poczynań, ograniczający wolność, a tym samym jak gdyby zdejmujący część winy. Roli przeznaczenia nie odgrywa tutaj ani Goplana (która nie powoduje zbrodni ani jej nie zapobiega), ani nie Skierka, ale boska sprawiedliwość. O losach człowieka decyduje Bóg. Opatrzność działa w dramacie pośrednio, najpierw poprzez sumienie. Ale nie tylko - ludzie kierujący się sumieniem,
to przecież ludzie „przesądni“, żyjący w prehistorycznym świecie baśni i mitów. Wydaje się, że wina, oczekiwanie na karę, kara przebiegają przez koncepcję baśniową i są przeżywane w świecie współtworzonym przez reguły baśni, która sygnalizuje mówiące imię bohaterki. Wdowa, snując marzenia o losie córek, wyraża je językiem bajki
o królewiczu, która jak zaklęcie spełnia się natychmiast. Jest to urealnienie pragnień za pomocą cudownego, magicznego zabiegu, charakterystyczne dla fantastyki romantycznej. Urealnienie szczególne, bo dokonuje się w wybranym okresie dziejów narodu. W okresie, gdy w ogólnym planie świata przedstawionego
i w świadomości bohaterów współistnieją fantastyka i rzeczywistość, mit i historia. Alina odczuwa w pełni baśniową scenerię spełniającego się losu, proces przekształcania się opowieści baśniowej w realny ciąg wydarzeń. Dawność pieśni o malinach obdarzona została funkcją prorocza i magiczną. Budując bohaterów dramatu na wzór ballady, poeta przekazał nam obraz świadomości podatnej na działanie mitu. Przypomniana przez Skierkę, a podchwycona przez Wdowę, zaczęła działać jak zaklęcie, wróżba trudna do pokonania przez człowieka, nawet przy pomocy sumienia.

10. Baladyna w teatrze:

- niezwykły wpływ wywierała na muzykę, rzeźbę, malarstwo;

- prapremiera - 7 marca 1862 we Lwowie,

- potem w Krakowie, następnie w Warszawie.

11. Treść utworu:

Akt I:

Kirkor przybywa do leśnej chaty pustelnika, chcąc się poradzić w sprawie wyboru odpowiedniej żony (pustelnikiem okazuje się podstępnie usunięty z tronu król Popiel III, który wyjawia Kirkorowi, że nadal jest w posiadaniu prawdziwej korony, która może zapewnić pomyślne rządy).Popiel radzi Kirkorowi, żeby żony dla siebie szukał wśród ludu.

Nimfa Goplana, mieszkająca w jeziorze Gopło, zakochana w śmiertelniku Grabcu, który kocha Balladynę (dziewczynę mieszkającą z matką i siostrą Aliną), wyznacza dwa zadania swoim sługom Chochlikowi i Skierce, którzy mają przeszkodzić Balladynie
w spotkaniu z Grabcem i doprowadzić, wędrującego po kraju w poszukiwaniu żony, Kirkora do chaty wdowy.

Kirkor, po przybyciu do miejsca zamieszkania Balladyny i Aliny, jest nimi zachwycony. Jest pewien, że jedna z nich zostanie jego żoną, nie wie tylko, którą powinien wybrać. Skierka podsuwa wdowie pewien pomysł. Prosi kobietę, aby ta namówiła Kirkora na urządzenie konkursu. Ma on polegać na zbieraniu malin. Ta z dziewcząt, która prędzej nazbiera pełny dzban leśnych owoców, zostanie żoną księcia

Akt II

Goplana odnajduje Grabca, który za sprawą Chochlika nie może odnaleźć drogi do domu i dowiedziawszy się o nocnym spotkaniu Grabca z Balladyną, przemienia go w wierzbę, karcąc przy tym Chochlika.

Rankiem odbywa się konkurs. Pracowita Alina, zebrawszy maliny, wraca do domu
i spotyka na swej drodze Balladynę, która nie zebrała nic. Alina znacznie wcześniej uporała się z zadaniem. Balladyna postanawia zabić siostrę i tym samym otworzyć sobie drogę do ślubu z księciem. Świadkiem zbrodni jest zamieniony w drzewo Grabiec, który niestety nic nie może zrobić. Zbrodniarka zabiera maliny siostry, ale na jej czole pojawia się krwawa plama.

Balladyna po przybyciu do domu ucieka się do kłamstwa i twierdzi, że widziała jak Alina ucieka z jakimś obdartym młokosem. Balladyna wychodzi za maż za Kirkora. Jest szczęśliwa, ale cały czas przeszkadza jej plama na czole, która okazuje się znamieniem nie do zmycia.

Akt III

Zbrodnia Balladyny zaczyna przynosić pierwsze tragiczne skutki (pali się chata wdowy, Grabiec dowiaduje się o jej ślubie z Kirkorem). Kirkor tuż po ślubie zostaje wezwany na wojnę, a Balladyna pozostaje sama i rozpoczyna swoje dyktatorskie rządy. Po pierwsze za wszelka cenę chce ukryć swoje pochodzenie. Kirkor, chcąc sprawdzić lojalność żony, za namową Pustelnika, wysyła do niej zapieczętowaną skrzynię. Rozkazuje jednocześnie, aby jej nie otwierała. Balladynie coraz bardziej przeszkadza plama na jej czole. Udaje się więc do Pustelnika i prosi starca o ratunek (ten proponuje jej, że za pomocą tajemniczych zaklęć wskrzesi Alinę, na co jednak Balladyna się nie zgadza).

Nimfa Goplana nadal próbuje zdobyć miłość Grabca, a odnalazłszy koronę Popiela obiecuje mu, że odtąd będzie Królem Dzwonków i posiądzie władzę nad całą przyrodą. wplątany w nieuczciwe rozgrywki złej władczyni.

Kostryn, który podsłuchiwał rozmowę Balladyny z pustelnikiem, staje się jej powiernikiem i wiernym doradcą, a gdy na zamku pojawia się posłaniec ze skrzynią od Kirkora, sugeruje jej, że może i on wie o całej zbrodni, więc wspólnie go zabijają.

Akt IV

Na zamku Kirkora odbywa się uczta, na której zjawia się niespodziewany gość - wdowa, matka Balladyny, której wypiera się wyrodna córka i każe ją wyrzucić z zamku.

W tym samym czasie nadchodzą wspaniałe wieści. Kirkor pokonał Popiela IV, ale nie chce przejąć władzy królewskiej. Tłumaczy, że królem zostanie jedynie ten, kto posiada prawdziwą królewską koronę, należącą niegdyś do pierwszego władcy Polski - Lecha. Tej samej nocy Balladynie ukazuje się duch zamordowanej przez Kirkor ponownie musi opuścić nadgoplańską krainę. Przyrzeka pustelnikowi - Popielowi III, że odnajdzie skradzioną koronę. Nie wiedząc, iż posiada ją Grabiec, księże wyrusza aż do Gniezna.

W zamku Kirkora duszki Skierka i Chochlik rozmawiają o tym, co będą robić w burzową noc (Chochlik chce udać się na przyjęcie organizowane przez jednookiego puchacza, natomiast Skierka leci nakarmić starą matkę bociana).

Balladyna snuje się sama po zamku, planując kolejną zbrodnię (chce zabić Grabca
i odebrać mu koronę Lecha.) Razem z Kostrynem wykrada koronę i udają się na naradę. Chcą postanowić, co dalej czynić. Ustalają, że najlepszym rozwiązaniem będzie zabicie Kirkora, który zapewne szybko odkryje prawdę. Balladyna chce również pozbyć się pustelnika.

Akt V

Goplana postanawia opuścić swoje jezioro i całą krainę. Kirkor jest bliski zwycięstwa
i chce się podzielić radosnymi nowinami z pustelnikiem. Wysyła do niego posłańców, którzy odkrywają, że pustelnik nie żyje.

Balladyna i Kostryn szykują się do walki z Kirkorem, którego zabijają. Balladyna postanawia pozbyć się Kostryna, podając mu pokrojony chleb (zatrutym z jednej strony nożem). Kostryn umiera.

Przed obliczem Balladyny pojawiają się kolejni oskarżyciele (lekarz, zakochany w Alinie - Filon oraz jej matka). Aby nie wzbudzać niczyich podejrzeń, trzykrotnie wydaje wyrok śmierci, który ma być wykonany na trucicielu Kostryna, zabójcy Aliny i wyrodnej córce. Tak więc Balladyna sama po trzykroć skazuje się na śmierć. Jednakże, dzięki siłom wyższym, w chwili koronacji Balladyna ginie od uderzenia pioruna.

1

---