Anna WIERZBICKA, Piotr WIERZBICKI, Praktyczna stylistyka, Wiedza Powszechna, Warszawa 1968.

Notatki własne z książki.

PIERWSZY JĘZYK CZŁOWIEKA

Każde zdrowe dziecko w ciągu pierwszych lat życia jest w stanie nauczyć się ojczystego języka. 3- lub 4-letnie dziecko opanowuje jego system jako całość.

W niektórych środowiskach pojęcie błędu językowego nie istnieje, więc dopiero kiedy dziecko idzie do szkoły, uczy się języka literackiego - czasem jak języka obcego.

Błąd - przeniesienie pewnej cechy, pewnego elementu czy konstrukcji z jednego systemu do drugiego; atrybut niedoskonałego przekładu.

Błąd językowy powstaje na styku systemów.

Problematyka sprawności językowej jest problematyką przekładu z języka mówionego na język pisany.

DRUGI JĘZYK CZŁOWIEKA

Język mówiony i język pisany to dwa różne podsystemy, różnią się strukturą.

Dziecko potrafi w mowie zaakcentować za pomocą intonacji, natężenia głosu to, co najważniejsze. Jednak nie każde potrafi wyróżnić to, co najistotniejsze, w tekście pisanym.

W języku mówionym - w pewnym sensie - nie ma błędów. Mówiący może zapomnieć, jak zaczął zdanie i skończyć je inaczej niż początkowo zamierzał, może coś dopowiedzieć itp.

Sprawność językowa to po prostu sztuka pisania.

PISANIE W MÓWIENIU - MÓWIENIE W PISANIU

To, co dobre w języku pisanym, nie musi być dobre w języku mówionym i na odwrót.

Wszystko to, co w języku pisanym jest świadomie wzięte z języka mówionego, jest dobre, cenne, ożywcze.

Każde myślenie, każde wypowiadanie się jest twórczością. Zasadą każdej twórczości jest realizować postulat postępu: znać to, co zdobyte już, i posuwać się o krok dalej.

STYL I NORMA STYLISTYCZNA

Język posiada o wiele więcej elementów, niż wynosi minimum niezbędne do komunikowania się. Przejawia się to w synonimii.

Synonimia - zespół faktów, dzięki którym zawsze lub prawie zawsze, gdy mamy coś do zakomunikowania, dysponujemy nie jednym sposobem przekazania informacji, lecz wieloma sformułowaniami - blisko- lub równoznacznymi.

Synonimiczny materiał, z którego wybierają mówiący czy piszący, to sfera faktów stylistycznych. System środków językowych wybieranych przez osobę mówiącą czy grupę takich osób to styl.

FUNKCJE I STYLE

Cechy dobrego stylu:

• wypowiadanie się w sposób maksymalnie prosty, naturalny, bezpretensjonalny,

• ładna forma (piękne wypowiadanie się),

• jasność wypowiedzi.

Nie istnieje jeden wzorzec dobrego stylu. Dobry styl to styl dobrze wywiązujący się z określonej funkcji.

JĘZYK, STYL I ZMIENNOŚĆ

Każde 10-lecie niesie ze sobą zmiany w warunkach życia, w kulturze, języku. To, co było poprawne kiedyś, może być dziś rażące, to, co dawniej było błędem, teraz może być normą.

Sposoby mówienia, które zaczynają już wychodzić z użycia, młodych dziwią, śmieszą, denerwują. Z kolei nowe sposoby mówienia, które wchodzą na miejsce starych, mogą razić starsze pokolenie.

Zjawisko, z którym się trzeba pogodzić, to zmienność norm stylistycznych.

TWÓRCZOŚĆ I BŁĄD

Błędy:

• nonsensy,

• zdania i wyrażenia tautologiczne,

• przejęzyczenie, przekręcenie wyrazu, pomylenie go z innym.

To, co jest błędem językowym, w utworze literackim może być celowym środkiem.

Twórczość i błąd graniczą z sobą w języku. Dowcip językowy i metafora to jednak nie tylko zabiegi stosowane w poezji, lecz także w języku potocznym.

Odstępstwo i nowość są w językowym porozumiewaniu się ludzi rzeczą konieczną - więc rzeczą dobrą, potrzebną. Błąd z kolei to nowość, która niczemu nie służy.

PURYZM, TOLERANCJA, KULTURA

Puryzm - nietolerancja wobec obiektywnej sytuacji społeczno-językowe. Jest nietolerancyjny wobec tolerancji. To postawa społecznie szkodliwa.

Kultura językowa to również językowa tolerancja.

POPRAWNOŚĆ - SPRAWNOŚĆ

Wypowiedź poprawna to wypowiedź:

• zgodna z nakazami normy językowej,

• zgodna ze wskazaniami określonej normy stylistycznej,

• w której nie ma błędów

Zainteresowania zagadnieniami poprawności językowej to zainteresowania błędem.

DOKŁADNOŚĆ - NIEDOKŁADNOŚĆ

SYNONIMY

Umiejętność powiedzenia czegoś „własnymi słowami” dowodzi prawdziwego zrozumienia informacji.

Synonimia - „elementy zapasowe”.

Zakresy znaczeniowe dwóch wyrazów mogą:

1. pokrywać się,

2. krzyżować się,

3. nie mieć żadnej części wspólnej,

4. jeden wyraz może być zawarty w drugim.

1.

A B zięć - mąż córki - synonimy absolutne (dokładnie równoznaczne)

2.

A B szklanka - kubek

3.

B

to nie są synonimy

A

4.

A

kobieta - staruszka

B

Informacje, jakie mogą nam przekazywać wyrazy i wyrażenia:

• treść ekspresywna,

• tzw. informacje ewokacyjne - dane słowo używane daną warstwę społeczną, środowisko.

WNIOSKI

• W języku istnieją elementy o takim samym znaczeniu - synonimy.

• Synonimami mogą być nie tylko dwa (lub więcej) wyrazy, lecz także dwa (i więcej) wyrażenia lub wyraz i wyrażenie.

• zastąpienie wyrazu synonimem może wymagać przebudowy pozostałej części zdania.

• Istnieją synonimy absolutne.

• Dwa wyrazy mogą mieć to samo znaczenie, ale różną się treść ekspresywną.

• Dwa wyrazy mogą mieś to samo znaczenie, tę samą treść ekspresywną, ale różną wartość ewokacyjną („wywoławczą”).

TO SAMO ZNACZENIE - RÓŻNE UŻYCIA

Istnieją w języku pary, a nawet większe grupy wyrazów, mających to samo znaczenie, ale wyraźnie odgraniczone sfery użycia. Zależy ono na ogół od zwyczaju.

zgromadzenie

zebranie

konferencja sympozjum

posiedzenie

sesja

władca

król szach

prezydent

cesarz

DOKŁADNOŚĆ WYRAZU

Treść każdego zdania zawiera dwa elementy:

• onoma (subjekt, podmiot) - jakiś obiekt, o którym mówiący chce coś zakomunikować;

• rema (predykat, orzeczenie) - jakaś cecha, którą mówiący przypisuje podmiotowi (orzeka o podmiocie).

WNIOSKI

• W pozycji logicznej podmiotu możemy zastąpić wyraz szczegółowy wyrazem bardziej ogólnym, jeśli nie wywoła to nieporozumienia, o który obiekt chodzi.

• W pozycji orzeczenia logicznego zastąpienie wyrazu szczegółowego bardziej ogólnym prowadzi do nonsensu, jeśli treść owego wyrazu ogólnego nie jest bogatsza od treści samego podmiotu.

• W wielu wypadkach zastąpienie wyrazu bardziej szczegółowego prowadzi do zubożenia informacji, ale nie zmienia prawdziwości zdania.

• Istnieją wyrazy o znaczeniu dość ogólnym, które służą jako skróty złożonych wyrażeń zawierających spójnik albo.

DOKŁADNOŚĆ ZDANIA

Częsta sytuacja: wypowiadamy zdanie, a potem natychmiast, stwierdziwszy, że przekazuje niezupełnie to, co chcieliśmy przekazać, formułujemy naszą myśl w nowym kształcie, zawierającym jakieś konieczne naszym zdaniem uściślenie.

JĘZYK OGÓLNIKÓW

Język celowych ogólników cechuje „precyzyjne dawkowanie informacji”.

Ogólniki to nie tylko komunikaty, oświadczenia, traktaty.

Np. :

- Jak ci leci?

- Dziękuję. ogólnik - wyrażenie ogólne, mało informacyjne

ZWIĘZŁOŚĆ I ROZWLEKŁOŚĆ

Pożyteczna bywa umiejętność zarówno wypowiadania się maksymalnie zwięzłego, jak i umiejętność budowania wypowiedzi skrajnie rozwlekłych.

ZDANIE ZAMIAST ZDANIA

Przykład: Jaś już wyjechał i Kasia już wyjechała. = Jaś i Kasia wyjechali.

Synonimiczność takich dwóch zdań nie polega na synonimiczności jakichś indywidualnych wyrazów czy wyrażeń. Jest to synonimiczność całych konstrukcji.

ZDANIE - ZWROT Z IMIESŁOWEM

Imiesłów nie jest po prostu zwykłym zastępnikiem czasownika połączonego z zaimkiem względnym - jest oszczędniejszym zastępnikiem. Dzięki wprowadzeniu imiesłowów zdania stają się krótsze.

Imiesłów przysłówkowy zak. na -ąc, lub -łszy, -wszy możemy wprowadzić tylko do takiego zdania, którego człony składowe mają ten sam podmiot.

STRONA CZYNNA I STRONA BIERNA

Dwa zdania, zbudowane z tych samych wyrazów, ale jedno przy udziale strony czynnej, a drugie - strony biernej, bynajmniej nie muszą być ekwiwalentne. Mogą stanowić odpowiedź na zupełnie różne pytania, mogą przynosić zupełnie różne informacje.

Strona bierna jest potrzebna do sprawnego posługiwania się językiem, ale nie dubluje ona po prostu funkcji strony czynnej. Właściwe jej wykorzystanie jest również sztuką, którą trzeba opanować.

SKROMNA PRZYDAWKA

Przydawka może charakteryzować lub wskazywać.

Przydawka może nieraz kryć w sobie całe zdanie:

• poblady = on pobladł

NAZWY OSÓB

Dyzio zwykle bardzo dużo (za dużo) je. = Dyzio jest żarłokiem.

Krócej, a jednocześnie żywiej, barwniej, dobitniej.

Rzeczowniki występujące w orzeczeniu i oznaczające wykonawców czynności, jak poeta, biegacz, żarłok, odnoszą się z reguły do czynności stałych, powtarzających się, nie zaś do czynności jednorazowych, chyba że są to rzeczowniki niosące w swej treści elementy aspektu dokonanego.

NAZWY ZDARZEŃ

przyjechał - przyjazd

funkcja bardziej precyzyjna,

bardziej jednoznaczna

Nie poszedłem na umówione spotkanie, ponieważ przyjechał mój ojciec.

Nie poszedłem na umówione spotkanie z powodu przyjazdu ojca.

W razie przyjazdu ojca nie pójdę na spotkanie.

Choroba ojca uniemożliwiła mi wyjazd.

Przyimek mówi o trybie:

• z powodu tryb oznajmujący,

• w razie tryb warunkowy.

Tryb oznajmujący sygnalizują:

• w odniesieniu do zdarzeń wcześniejszych:

• na skutek,

• ze względu na + aspekt dokonany,

• mimo + aspekt dokonany,

• wbrew,

• dzięki,

• po,

• w,

• wyniku;

• w odniesieniu do zdarzeń współczesnych (z innymi, o których mówi reszta zdania):

• w czasie,

• z okazji,

• mimo + aspekt niedokonany,

• ze względu na + aspekt niedokonany.

Ludzie przyzwyczajeni prawie wyłącznie do języka mówionego nie umieją się posługiwać rzeczownikami odczasownikowymi, natomiast wśród ludzi zawodowo parających się pismem szerzy się maniera nadużywania tych rzeczowników.

MOWA NIEZALEŻNA - MOWA ZALEŻNA

Trzeba się wystrzegać mieszania w jednym zdaniu mowy niezależnej z mową zależną.

Przekształcanie mowy niezależnej na mowę zależną występuje często w we wszelkiego rodzaju streszczeniach, artykułach, rozprawkach, protokołach.

SZYK WYRAZÓW

Szyk bywa sygnałem związków gramatycznych między wyrazami, a związki gramatyczne między wyrazami bywają sygnałami treści związków między odpowiadającymi tym wyrazom składnikami treści.

Szyk wyrazów spełnia w pewnym stopniu rolę instrukcji, według których słuchacz ma składać informacje, jakie niosą poszczególne wyrazy (znaczące cząstki wyrazowe), w treści całego zdania.

Kolejność wyrazów, wyrażeń i zdań w naszych wypowiedziach jest istotna. Zakłócenia w szyku mogą wywoływać efekt dwuznaczności, nienormalności, mogą prowadzić do zasadniczego zniekształcenia informacji, której przekazanie jest celem osoby mówiącego.

WYRAZ OKREŚLAJĄCY BLISKO WYRAZU OKREŚLANEGO

Wyrazy określające powinny być możliwie blisko wyrazów określanych (niekoniecznie obok).

PRZED I PO

Przydawki dopełniaczowe plasują się raczej PO rzeczowniku określanym.

Przydawki tzw. przyimkowe plasują się raczej PO rzeczowniku określanym.

Przydawki przymiotnikowe tworzące z rzeczownikiem określanym wspólną nazwę (lub termin) mają tendencję do zajmowania miejsca PO rzeczowniku.

Rozbudowane, długie wyrażenia przydawkowe mają tendencję do zajmowania miejsca PO rzeczowniku określanym.

Jeśli jednemu rzeczownikowi towarzyszy szereg przydawek przymiotnikowych, zajmują one zazwyczaj miejsca według następującego porządku:

• zaimek wskazujący,

• zaimek dzierżawczy,

• liczebnik,

• przymiotnik o charakterze emocjonalnym, subiektywnym, oceniającym,

• wyrazy oznaczające cechy zewnętrzne:

• wielkość,

• kolor, zapach,

• materiał.

NAJWAŻNIEJSZY WYRAZ W ZDANIU

Najważniejsze wyrazy w zdaniu - na jego początku i na końcu.

WYRAŻENIA I ZWROTY

Budulcem, z którego konstruujemy zdanie, nie są tylko odrębne, pojedyncze wyrazy. Znaczną część tego materiału stanowią mniej lub bardziej utarte wyrażenia i zwroty.

Budując zdanie, musimy respektować prawa:

• gramatyki,

• logiki,

• semantyki,

• łączliwości.

To, co bezsensowne, ociera się zwykle o śmieszność. Freud powiedział, że dowcip to radość z nonsensów.

Termin wprowadzony do stylistyki przez Charles'a Bally'ego.

---