W których pieśniach Jan Kochanowski daje wyraz postawy patriotycznej i jak poeta pojmuje miłość do ojczyzny.
Pieśń V (Pieśń o spustoszeniu Podola)
Pieśń ta związana jest z najazdem Tatarów, lenników Turcji, na Rzeczpospolitą i zniszczeniem Podola we Wrześniu 1575 r. Był to trzeci rok wielkiego bezkrólewia, spowodowanego najpierw śmiercią Zygmunta Augusta w 1572 r., a potem ucieczką Henryka Walezego z Polski w 1573 r. Wybór na tron Rzeczypospolitej austriackiego lub moskiewskiego kandydata oznacza zerwanie dobrych stosunków z Turcją. Aby temu zapobiec, dyplomacja Stambułu sugerowała Polakom wybór "Piasta". Ewentualnie pretendenta szwedzkiego lub w ostateczności Stefana Batorego. Najazd watah tatarskich na Podole był w tej grze swoistym manewrem dyplomatycznym. Miał unaocznić Polakom, co czeka ich w przypadku przejścia do koalicji antytureckiej. Utwór rozpoczyna płomienny okrzyk mający na celu podkreślenie nieszczęścia związanego z wydarzeniami na Podolu. Podmiot liryczny mówi o spustoszeniu ziemi, wskazuje zwycięzców dzielących łup nad Dniestrem, przedstawia tragiczny los kobiet i dzieci będących w niewoli wrogów ( Tatarzy uprowadzili wtedy ponad 50000 Polaków). Poeta jest świadomy tego ze ludzie ci nigdy nie wrócą do swoich domów i nie zobaczą swoich bliskich. Część z nich sprzedano w niewolę Turkom, innych "do hordy dalekiej zagnano", kobiety zaś trafiły do haremów. Podmiot liryczny ubolewa, ze Polaków zdołały pokonać koczownicze plemiona tatarskie, barbarzyńcy, "którzy ani miast , ani wsi budują", a domem ich jest prymitywny namiot. Pojawia się rozbudowana metaforyka biblijna. Polska przyrównana jest do opuszczonego przez pasterza (król) i "ostrożne psy" (własne wojska) stada owiec (poddani), wydanego na łup wilkom (najeźdźcy). Wróg - zarówno Tatar jak i Turczyn - określany jest jako "pochaniec sprośny", "niewierny", "pies bisurmański", "zbójca" . Te silnie nacechowane emocjonalnie ostre epitety służą do wyrażenia wielkiego gniewu podmiotu lirycznego, który niepokoi się, co stanie się z jego krajem, kiedy ruszy nań potężna armia turecka, skoro rycerstwo polskie nie potrafi stawić czoła nawet tak lichemu przeciwnikowi jakim są Tatarzy. Dzień zaś podjęcia wyprawy na Polskę przez sułtana tureckiego musi być bliski, skoro kraj ten odważył się już ingerować w wybory nowego króla w Rzeczypospolitej. Dlatego też podmiot liryczny odwołuje się do serc i uczuć patriotycznych Polaków, do ambicji, honoru i dumy szlacheckiej. Apeluje do rozumu, wzywa do trzeźwego spojrzenia na sprawy Rzeczypospolitej, wyraża troskę o przyszłość narodu, chce wstrząsnąć czytelnikiem, wywołać uczucie palącego wstydu, natchnąć go męstwem, żądzą odwetu. Wreszcie odwołuje się do mitologii, powiadając, że nie wiadomo, po czyjej stronie stanie Mars w przyszłej, nieuniknionej wojnie. Spontaniczną reakcją na najazd tatarski byłoby zawołanie: "Hajda na Tatara!", by zmyć tę hańbę krwią, pomścić na polu walki. Takiej odpowiedzi domagał się etos rycerski.
Wezwanie do walki byłoby jednak w ówczesnych warunkach pustym frazesem. Realna była wtedy tylko dużo skromniejsza alternatywa, zorganizowanie takiej obrony granicznej, byłaby zdolna dać opór nieprzyjacielowi. Kochanowski zmusza więc czytelnika do zastanowienia się nad wyjściem z zaistniałej sytuacji. Rozważa, co należy zrobić aby uniknąć w przyszłości podobnych zdarzeń, i proponuje opodatkowanie się na dozbrojenie kraju: " Skujmy talerze na talary, skujmy /A żołnierzowi pieniądze gotujmy!" Poeta widzi zatem konieczność zorganizowania zaciężnej armii, gotowej w każdej chwili do obrony kraju. Tylko od ofiarności społeczeństwa zależy bowiem bezpieczeństwo ojczyzny. Autor zwraca się tu przede wszystkim do szlachty i możnowładców, czyli najbogatszej warstwy społeczeństwa. Aby Rzeczpospolita była wolna i niepodległa, wszyscy muszą się zjednoczyć i wziąć odpowiedzialność za jej losy na siebie. Pieśń ta pełna jest żalu i wstydu za rodaków, którzy oddani uciechom zapominają o matce - ojczyźnie i nie bronią jej przed napastnikami. W gryzącej ironią ostatniej zwrotce podmiot liryczny ostrzega, że jeżeli Polacy nie zdołają się zmobilizować na czas, to zasłużą sobie na bardziej aktualny, ale za to zjadliwy wariant znanego zwrotu przysłowiowego :" Polak mądry po szkodzie", a mianowicie: "Nową przypowieść Polak sobie kupi, że i przed szkodą i po szkodzie głupi".
Pieśń XII ( Pieśń o cnocie)
Jest to pieśń refleksyjna, obywatelska, patriotyczna. Kochanowski nakreśla w niej ideał człowieka służącego ojczyźnie. Powiada, że nieodłączną towarzyszką cnoty jest ludzka zazdrość. Upersonifikowana zazdrość nie może bowiem znieść, iż cnota góruje nad innym cechami. Podmiot liryczny uważa, że człowiek cnotliwy to taki, który poświęcił się służbie dla ojczyzny. W żadnym wypadku nie powinien on zatem przejmować się ludzką obmową i zawiścią. Wystarczy, że ma świadomość słuszności swego postępowania i jest pewien swojej prawości. Cnota powinna dla niego być wartością samą w sobie, dostarczać mu satysfakcji z dobrze spełnionego obowiązku - "Cnota tak jest bogata" że nie musi się "oglądać na ludzkie nagrody/ sama ona nagrodą i płacą jest sobie" - twierdzi poeta. Podmiot liryczny uważa służbę ojczyźnie za wartość najwyższą: A jeśli komu droga otwarta do nieba, / Tym , co służą ojczyźnie". Chociaż służba ta nie jest łatwa i nie wszyscy ją rozumieją, trudy, dolegliwości i upokorzenia z nią związane , zostaną wynagrodzone przez Boga po śmierci. W ten sposób postawa patriotyczna dostępuje niemal sakralizacji i staje się nieodzownym elementem człowieczeństwa. W ujęciu tym patriota realizuje najpełniej ideał renesansowej pełni życia. Kochanowski nie baz przyczyny podniósł służbę ojczyźnie do rangi cnoty zapewniającej zbawienie. Sytuacja, w jakiej znajdowała się wówczas Polska nie należała do pewnych i bezpiecznych, mijały bezpowrotnie czasy, kiedy kraj nasz był niekwestionowaną potęgą europejską. Poeta, będąc bystrym obserwatorem i świetnym politykiem potrafił przewidywać późniejsze skutki obecnych wydarzeń, wiedział, że należy wzbudzić w narodzie poczucie odpowiedzialności za ojczyznę, wynieść z tego największy honor. Właśnie w tej pieśni dał temu wyraz.