Jan Kochanowski- Pieśni
Wiadomości wstępne
Czas, miejsce i okoliczności powstania
Pieśni napisane przez Kochanowskiego zebrane zostały w dwóch zbiorach: Pieśni księgi dwoje i Pieśni kilka. Autor tworzył je przez blisko dwadzieścia lat, zarówno przebywając na dworach, jak i w Czarnolesie. Zbiór Pieśni księgi dwoje, który tworzy 49 utworów, wydany został w roku 1586, a więc już po śmierci autora, w Drukarni Łazarzowej w Krakowie. Do wydanego zbioru liryk wydawca dołączył Pieśń Świętojańską o sobótce, a także jeden z wcześniejszych utworów poety Czego chcesz od nas, Panie. Kochanowski w swych pieśniach odwołuje się do wzorców stworzonych przez Horacego i Petrarkę. Utwory te są zróżnicowane pod względem tematycznym; wyróżnić wśród nich możemy dzieła miłosne, patriotyczne, religijne, filozoficzne, biesiadne.
Pieśń jako gatunek
Według słownika terminów literackich Stanisława Jaworskiego pieśń jest to gatunek liryczny, którego wywodzi się ze starożytnych pieśni obrzędowych, śpiewanych przy akompaniamencie muzyki. Cechuje ją uproszczenie budowy, prosta składnia, układ stroficzny, występowanie refrenów. Charakter pieśni wynika z jej związków z muzyką; ułatwia ukształtowanie melodii.
Pieśń należy do gatunku liryki, swymi korzeniami sięga do tradycji Antyku. Pierwotnie był to utwór o charakterze melicznym, a więc przeznaczony do śpiewania przy akompaniamencie muzyki. Z czasem pieśń zaczęła funkcjonować jako samodzielny utwór literacki. Początkowo w takim ujęciu pieśń uprawiał Horacy, który swoje utwory nazywał carmina. Pieśni są zróżnicowane pod względem tematycznym. Wyróżniamy pieśni patriotyczne, pochwalne, żałobne, biesiadne, historyczne, religijne, erotyczne, filozoficzno – refleksyjne.
Pieśni Kochanowskiego - pieśni ładu i Fortuny
O ile Fraszki Kochanowskiego można uznać za intymny pamiętnik samego poety, o tyle Pieśni stanowią jego oficjalny program poetycki i filozoficzny, który tworzony był przez ponad dwadzieścia lat i wzorowany na antycznym twórcy lirycznym – Horacym. Od swego mistrza zaczerpnął Kochanowski zarówno nazwę, jak i formę gatunkową swoich pieśni. Cała filozofia życiowa poety pochodzi od Horacego i jego twórczości.
Główną bohaterką Pieśni Kochanowskiego jest Fortuna - rzymska bogini zmienności losu (to jej imię pada w przysłowiu "Fortuna kołem się toczy"). Humaniści doby Renesansu marzyli o świecie, w którym dominującą pozycję zajmuje rozum. Jednak sami doskonale zdawali sobie sprawę z faktu, iż często ludzkim życiem rządzi przypadek. Taki porządek rzeczy był przyczyną powstawania wielu pytań, na które odpowiedzi dostarczyła dopiero filozofia stoicka, według której to właśnie mędrzec – filozof ma zachować spokój. Bez względu na to, jak toczą się jego losy, czy sprzyja mu szczęście, czy też doświadcza on nieszczęścia, ma zachować harmonię ducha. Ten wewnętrzny ład i spokój starożytni określali mianem cnoty. W Pieśniach Kochanowskiego świat ludzkich spraw jest chaotyczny, nieuporządkowany i niepewny. Dlatego też człowiek powinien być stałym punktem w niestabilnym świecie. Inne spojrzenie na okrucieństwa Fortuny dostarczała filozofia epikurejska. Głosiła ona, iż skoro kolejny dzień jest niepewny, a człowiek i tak umrze, należy korzystać z przyjemności tego świata. Stąd też zaczerpnął Kochanowski hasło „chwytaj dzień” (łac. carpe diem), pochodzące od Horacego, a wykorzystane przez Kochanowskiego w wielu utworach.
Dla humanisty prawdziwą nieśmiertelnością była dopiero pośmiertna sława. Dawcami i źródłem owego wiecznego życia byli właśnie poeci, wśród których należy wymienić Kochanowskiego. Był świadom wielkości dzieł, które tworzył. Być może właśnie dzięki temu są one po dziś dzień wspaniałymi utworami, które przemawiają także do człowieka dwudziestego pierwszego wieku.
Pieśń 9, Księgi II- „Nie porzucaj nadzieje”
Pieśń IX o incipicie Nie porzucaj nadzieje jest utworem o tematyce refleksyjno-filozoficznej. Widać w niej wyraźne wpływy poglądów stoików. Już pierwsze dwa wersy przekonują nas do tego, aby zachować nadzieję, bez względu na to, w jakiej życiowej sytuacji jesteśmy:
„Nie porzucaj nadzieje,
jakoć się kolwiek dzieje”
Takie nastawienie do życia możemy być spowodowane faktem, iż ludzkie losy są zmienne, jednego dnia jesteśmy szczęśliwi, drugiego zaś spotyka nas nieszczęście. Jednak podmiot liryczny przekonuje, że po każdym niepowodzeniu czy też nieszczęściu nadchodzi nowy, lepszy dzień, który może wszystko zmienić:
„a po złej chwili piękny dzień przychodzi.”
Kolejne zwrotki przynoszą opis przemian zachodzących w przyrodzie w czasie wiosny. Zimą drzewa utraciły wszystkie liście, ale wraz z przyjściem wiosny wszystko na nowo pokrywa się pięknymi barwami i budzi się do życia:
„wszystkę swą krasę drzewa utraciły (...),
Po chwili wiosna przyjdzie (...),
A ziemia (...) w rozliczne barwy znowu się odzieje.”
Jest to obrazowe przedstawienie sytuacji człowieka, którego losy uzależnione są od zmiennych humorów Fortuny. Odwołanie się do świata przyrody wskazuje na łączność człowieka z naturą. Jedynie życie w harmonii ze światem przyrody może przynieść nam szczęście. Każdy dzień może zwiastować człowiekowi odmianę jego losu: na lepszy bądź też na gorszy. Właśnie z tego powodu, że raz powodzi się nam lepiej, a raz gorzej, winniśmy zachować umiar w radości i smutku. Takie rozumowanie obrazują wersy:
„Nic wiecznego na świecie:
radość się z troską plecie”
Takie nastawienie do życia może nas uchronić przed rozczarowaniami i niepotrzebnymi pretensjami, bowiem gdy Fortuna przestanie nam sprzyjać, nigdy nie wiemy kiedy znowu odmieni na lepszy nas los. Zatem:
„Lecz na szczęście wszelakie
serce ma być jednakie;
bo z nas Fortuna w żywe oczy szydzi,
to da, to weźmie, jako się jej widzi.”
Ostatnia zwrotka pieśni przynosi optymistyczne nastawienie do życia i jego zmiennych losów. Podmiot liryczny wskazuje drogę, którą należy podążać, aby „nie zginąć”. Doradza on, aby zaufać Stwórcy, który może odwrócić to, co postanowiła Fortuna:
„siła bóg może wywrócić w godzinie;
a kto mu kolwiek ufa, nie zginie.”
Ta refleksyjno – filozoficzna pieśń swą budową nie różni się od większości pozostałych pieśni Kochanowskiego. Tworzy ją siedem czterowersowych zwrotek. Dwa pierwsze wersy każdej ze zwrotek mają po siedem sylab, zaś dwa kolejne po jedenaście. Występujące tu rymy mają układ aabb (świecie – plecie, nawiętszą – naprędszą). Wśród występujących w nim środków stylistycznych możemy wymienić m. in. epitet („zimne czasy”, „rozliczne barwy”), porównanie („Patrzaj teraz na lasy, jako przez zimne czasy”). Utwór ten jest raczej ubogi pod względem występującej w nim ilości środków stylistycznych. Nie ma tu wykrzyknień, pytań retorycznych, anafor, apostrof.
Pieśń 19, Księgi II- „Jest kto, co by wzgardziwszy…”
Pieśń ta zwana jest także „Pieśnią o dobrej sławie.” Jest to utwór o o przemijaniu i doczesności. Poeta tłumaczy, na czym polega cnota dobrej sławy.
„a starać się, ponieważ musi zniszczeć ciało,
aby imię przynamniej po nas tu zostało?”
Podmiot liryczny mówi o tym, i ż Pan Bóg dał nam nie tylko ciało, ale także rozum i mowę, dzięki czemu człowiek stał się istotą wyjątkową, odróżniającą się od innych stworzeń, podkreśla, że rzeczy doczesne przeminą, „zniszczeje ciało”, jedyne co może pozostać po człowieku to dobre imię.
„Nie chciał nas Bóg położyć równo z bestyjami:
dał nam rozum, dał mowę, a nikomu z nami.”
Właśnie przez wzgląd na dar, jakim obdarzył nas Bóg, człowiek powinien służyć ojczyźnie najlepiej jak tylko potrafi, zgodnie ze swoimi umiejętnościami. Każdy jest przeznaczony do robienia tego, co potrafi najlepiej. Poeta chce, aby ci, którzy są odważni i waleczni brali udział w bitwach w obronie ojczyzny i swej wiary, zaś ci, którzy posiadają wiedzę i zdolność pięknej wymowy, powinni nauczać innych:
„Komu dowcipu równo z wymową dostaje,
niech szczepi między ludźmi dobre obyczaje”
W ostatniej zwrotce podmiot liryczny stwierdza, iż lepiej jest oddać swoje życie za sławę osiągniętą walecznymi uczynkami, niż umrzeć w zapomnieniu i ciszy:
„a o wolność miłą
godzi się oprzeć, by więc i ostatnią siłą;
nie przegra, kto frymarczy na sławę żywotem,
azaby go lepiej dał w cieniu darmo potem?”
Kochanowski zwraca uwagę na patriotyzm, szacunek dla tradycji, zachowanie godności. Dziś dobrą sławę moglibyśmy nazwać dbaniem o dobry wizerunek, dobre imię. I chociaż od napisania „Pieśni” minęło tyle lat wciąż nie jesteśmy „bestyjkami” i wciąż musimy zabiegać o człowieczeństwo i dobre imię.
Utwór ten ma budowę regularną; składa się z sześciu czterowersowych zwrotek. Każdy z wersów jest trzynastozgłoskowcem. Rymy tu występujące mają układ aabb (miłą – siłą, żywotem – potem). Z występujących w nim środków stylistycznych możemy wymienić pytanie retoryczne („azaby go lepiej dał w cieniu darmo potem?”), epitet („dobre obyczaje”). Utwór ten jest ubogi pod względem zastosowanych środków stylistycznych.