Strategia powieści tendencyjnej [w:] M. Żmigrodzka, Orzeszkowa. Młodość pozytywizmu
I
W Marcie postać jest ośrodkiem kompozycyjnym utworu, a wydarzenia ukazane są z perspektywy protagonisty w sposób przeważający. Autoportret czy portret bohatera nie jest centralnym problemem. Autorka zmierza nie do uchwycenia jednostkowych rysów niepowtarzalnej indywidualności, lecz do zanalizowania społecznej i „moralnej” sytuacji człowieka, jego historycznego losu, zakresu i sensu jego doświadczeń, motywów i skutków życiowych decyzji. Tym bardziej nie przywiązuje uwagi do starannego psychologicznego zróżnicowania postaci drugoplanowych. W stosunku do nich działa zasada społecznego typu. Orzeszkowa przejmuje typy bohaterów znane jej z powieści międzypowstaniowej: hreczkosiejów-poczciwców, oświeconych obywateli, wzbogaconych ekonomów, arystokratów, utracjuszy, łowców posagowych, szlachetnych młodzieńców, elegantów i elegantek, czcigodnych matron i dziewic na wydaniu, guwernantek i panien służących, lokai itd. W twórczości Orzeszkowej giną takie typy bohaterów jak przedstawiciele tradycji sarmackich, broniący kulturalnej odrębności rodzimego obyczaju. Wśród drugoplanowych postaci wyraźny awans powieściowy stał się udziałem ludzi ze sfer niższych. Usamodzielnia się, nabiera wielowymiarowego charakteru rola mieszczan (zwłaszcza lekarzy), guwernantek, służących, wreszcie Żydów.
Bardzo zasadnicze zmiany nastąpiły w społecznym statusie bohaterów pierwszoplanowych. Walka o nowy wzór osobowy człowieka skierowana będzie przeciw przedstawicielom kosmopolitycznego wzorca arystokratycznej postawy konsumpcyjnej, pielęgnującym ideał indywidualnej kultury wewnętrznej i dobrych manier jako fundament swej społecznej wyższości.
Między pozytywnym bohaterem tendencyjnej powieści Orzeszkowej a światem panuje harmonia. W koncepcji pisarki nowy świat XIX wieku jest przyjazny człowiekowi, żąda od niego odwagi i pracy, ale też otwiera przed nim ogromne perspektywy i możliwości „twórczości społecznej”. W koncepcji bohatera wczesnych powieści Orzeszkowej nie występuje problem alienacji - przeciwnie, integracja człowieka i nowego porządku społecznego jest zasadniczym punktem programu Orzeszkowej. Wyjątkiem jest Marta, powieść, która wskazuje jak „przesąd” odsuwa pewną część ludzkości od możliwości korzystania z dobrodziejstw XIX wieku.
Bunt bohatera Orzeszkowej nie ma charakteru indywidualistycznego, skierowany jest przeciwko staremu społeczeństwu, przeciw tradycyjnej roli społecznej narzucanej człowiekowi przez stary świat, a nie przeciw społeczeństwu w ogóle. To tłumaczy również koncepcję miłości w pierwszych powieściach Orzeszkowej. Nie jest ona drogą ratunku przed samotnością w społeczeństwie, jedynym sposobem przezwyciężenia alienacji. Miłość podporządkowana być musi „ustawom społecznym”, jest jedną z form odradzania się jednostki w stosunku do zbiorowości, dom i rodzina zaś są fundamentem społeczeństwa.
Pisarka będzie dążyła do zsyntetyzowania w jedno dwóch wzorów osobowych - człowieka pracy i człowieka kultury - w imię pełni duchowego rozwoju człowieka, bądź też wysunie mieszczański ideał kulturalnego kółka rodzinnego pracujących „małych ludzi”. Bohaterzy pozytywni rekrutują się z dwóch kategorii społecznych: spośród reprezentujących nowe idee oświeconych ziemian i inżynierów, lekarzy, czasem adwokatów. Często bohaterem pozytywnym jest też zbuntowana panna z dobrego domu. Rola kobiety w walce o nowy typ człowieka jest ważna - poznaje świat i ludzi swojej epoki, dokonuje wyboru określonych wartości, a w końcu znajduje dla siebie miejsce w społeczeństwie. Konflikty i sytuacje romansowe podporządkowuje motywowi walki bohaterki o pełnię rozwoju osobowego.
Schemat losów bohatera Orzeszkowej ukazuje zagrożenie pozycji społecznej człowieka urodzonego i wychowanego w dobrobycie, dla którego wielkim egzaminem jest dźwignięcie się z klęski, osiągnięcie życiowego sukcesu dzięki własnej pracy i wytrwałości.
Koncepcja osobowości u Orzeszkowej opiera się na kilku założeniach. Do najważniejszych należy przeciwieństwo między „niższymi instynktami zmysłowymi” a „wyższymi popędami duchowymi”, wyznaczające dzieje moralne bohaterów. Ośrodkiem tej koncepcji stanie się „walka duszy z ciałem”, rozumiana jako walka rozumu i woli z namiętnościami. Wysunięcie na plan pierwszy konfliktu pierwiastków emocjonalnych i intelektualnych w psychice człowieka oraz tezy, że życie uczuciowe winno być podporządkowane racjonalnej refleksji, było elementem świadomej polemiki z romantyzmem. Tak więc m. in. koncepcja miłości zakłada konieczność rozumowego zanalizowania „bezwiednej atrakcji”.
Charakter bohaterów Orzeszkowej jest określony w sposób deterministyczny jako splot czynników historycznych, społecznych, oddziaływających przez wpływ środowiska, przez rodzaj wychowania wprowadzającego człowieka w ramy społeczności ludzkiej. Widoczne w twórczości pisarki są nawiązania do lawaterowskich koncepcji fizjonomicznych (deterministyczny charakter wrodzonych predyspozycji psychofizycznych), nauki o temperamentach, pantagnomiki Lichtenberga (badająca wpływ przeżyć na ukształtowanie fizjonomii i charakteru człowieka). Jednak decydującą rolę w motywacji postępowania bohaterów odgrywają ich doświadczenia życiowe, nawet suma stałych nawyków. W większości powieści Orzeszkowej zwycięża zasada konsekwencji i stałości charakteru. Postacie, zwłaszcza drugorzędne, indywidualizowane są przez wskazanie na sumę stałych nawyków, powiedzonek, sposób reakcji, co zresztą daje efekt schematyczności.
Technika portretu psychologicznego przez lata nie uległa zasadniczym zmianom. Jej główną podstawą było przekonanie o konsekwencji charakteru ludzkiego i koherencji jego najważniejszych cech. Zachowanie i kierunek działania postaci miały wynikać z charakteru. Dla Orzeszkowej charakter postaci nie jest sprawą indywidualną - jest to zjawisko społecznie, wypadkowa działania praw rzeczywistości społecznej. Charakter bohatera jest powieściową indywidualizacją tezy o „społecznych przywarach”. Autorka nie stara się opóźniać krystalizacji opinii czytelnika no postaci czy też prowadzić go fałszywymi tropami - w zasadzie charakter w powieściach Orzeszkowej jest odsłaniany od razu. Ogromną rolę odgrywa też relacjonowana przez autorkę lub formułowana przez rezonerów opinia otoczenia, przyjmowana lub - zwłaszcza później - podważana przez autorkę. W powieściach najwcześniejszych roi się od autocharakterystyk, nie umotywowanych szczególną sytuacją życiową bohatera ani koniecznością psychiczną - wynikających raczej z niezręcznego rozwiązania potrzeby „obiektywnego”, to jest nie-odautorskiego poinformowania czytelnika o losach i charakterze nowo wprowadzonego bohatera. Jedna cecha jest stała - nieustanna obecność autorskiej interpretacji, wskutek czego nawet elementy charakterystyki pośredniej tracą swa niezależność i szansę wieloznaczności. Toteż Orzeszkowa opisując wygląd postaci, nie pominie w interpretacji fizjonomicznej żadnego rysu - szeroko interpretuje szczegóły stroju, postawę, ruchy. Wysoko ceniony przez pisarzy okresu międzypowstaniowego chwyt wykorzystania opisu wnętrza dla charakterystyki jego mieszkańca pojawia się i w powieściach Orzeszkowej. Zmiany w wyglądzie wnętrza towarzyszą zawsze u Orzeszkowej ewentualnym przemianom w życiu i psychice bohatera.
U Orzeszkowej mamy do czynienia niemal z wyłącznym panowaniem zasady zewnętrznej obserwacji bohatera. Dbałość o możliwy „obiektywizm” rysunku postaci przejawia się w rzadkim korzystaniu przez autorkę z zasady autorskiej wszechwiedzy - Orzeszkowa rzadko przekracza próg intymnego świata psychiki swych bohaterów. Aby nie naruszyć zasady obiektywizmu narracji, kilka razy zaledwie zostaną przytoczone myśli bohatera w postaci całkowicie sformułowanego zdania, cytowanego w cudzysłowie - bohaterowie najczęściej takie zdania „wymawiają z cicha” do siebie. Orzeszkowa wprowadza też list i intymny dziennik, które są zwierzeniem, próbą introspekcji bohatera, czasem terenem rozbudowanej autocharakterystyki. Najczęściej jednak posługuje się autorka, jeśli chodzi o życie wewnętrzne postaci, obserwacją ich zachowania i fizycznych objawów wzruszeń. Najbardziej „obiektywnym” w poetyce pisarki sposobem uzewnętrznienia przeżyć postaci jest jej bezpośrednia wypowiedź.
Celowość każdego rysu dla charakterystyki głównych cech psychiki bohatera i dla reprezentowanej przezeń cnoty czy przywary społecznej jest charakterystyczna dla powieście tendencyjnej. Bohater powieści tendencyjnej nie stanowi interesującej kreacji artystycznej, a jednak gra on w strukturze jej pierwszych utworów rolę bardzo doniosłą. Poetyka gatunku zakłada konieczność wysuwania pozytywnych wzorów moralnych, jak również odstręczających przykładów niewłaściwego postępowania.
Ważnym doświadczeniem w drodze pisarki do kreacji bohatera typowego była postać Marty, zamierzona jako przeciętna przedstawicielka kobiecego tłumu. Bohaterka ta zindywidualizowana była tylko o tyle, o ile znajomość jej biografii, środowiska, z którego pochodziła, charakteru, typu wychowania, wytłumaczyć mogła sposób jej indywidualnej reakcji na los powszechny, wyposażyć postać w angażujące emocjonalnie czytelnika treści humanistyczne.
II
Twórczość pisarki, szukająca „dramatu” w dziejach ludzkich, z reguły wydobywa te przełomowe chwile, a nich osnuta bywa konstrukcja fabularna wszystkich utworów. Tę zasadę selekcji materiału zdarzeniowego nazwała Orzeszkowa zamiarem „podróżowania ekstrapocztą”. „Podróżować ekstrapocztą znaczy to dla powieściopisarza opowiadać zwięźle i ograniczać się w opowiadania do samych najwygodniejszych faktów, resztę pozostawiając domyślności słuchaczy lub czytelników”. Nie oznaczało to rezygnacji z szerokiego komentarza, a zasadę koncentracji akcji wokół zdarzeń dramatycznych i znaczących momentów biografii bohatera.
Dominująca dramatyczność powieściowego świata Orzeszkowej wynika z jej oceny współczesnego życia polskiego. Bohaterowie są zagrożeni zagładą - prawa wielkiej przemiany podkopują dotychczasowy układ społeczny. Znamienna jest równoległość ruiny moralnej i materialnej w większości utworów.
Charakter losów bohaterów i układ zdarzeń powieściowych wyznacza współgranie dwóch elementów pisarskiego światopoglądu - determinizmu i ograniczającej jego konsekwencje moralistyki. Równowagę między determinizmem a moralistyką utrzymuje w powieściach tendencyjnych paralelność wątków istot „ocalonych” i „zgubionych”. Jedyną powieścią, w której determinizm sytuacji społecznej przybiera charakter bezlitosnego fatum jest Marta. Mimo konsekwentnie pesymistycznego przedstawienia losów bohaterki posiada charakter typowej tendencyjnej powieści pozytywistycznej, gdyż zawiera implicite program reformy zarówno obiektywnych warunków, jak i opinii społecznych. W większości powieści Orzeszkowej występuje „zdroworozsądkowy splot determinizmu i przekonania o wolności moralnego wyboru człowieka, któremu warunki jedynie sprzyjają lub przeszkadzają. W zasadzie na apelach do wolnej a dobrej woli człowieka opiera się najczęściej konstrukcja zdarzeń powieściowych. Dramat istniejący w fabule jest najczęściej dramatem moralnego wyboru. Na podstawie pewnych przesłanek, pod wpływem określonych bodźców socjologicznych i psychologicznych, bohater dokonuje wyboru drogi życiowej, podejmuje rozstrzygającą o jego dalszych losach decyzję.
Układ fabuły w większości powieści ma charakter dwudzielny. Pierwsza część narracji gromadzi zazwyczaj przesłanki zwycięstwa lub upadku bohatera, rysuje dzieje jego edukacji, wpływy, jakim ulegał, ukazuje koleje kształtowania się jego osobowości i roli społecznej, wreszcie dramatyczną kolizję, w której dojść musi do sformułowania ostatecznej decyzji, opierającej się na wyborze określonych wartości społecznych i moralnych, określonej roli społecznej. Część druga rysuje skutki - a więc przedstawia katastrofę, o ile bohater źle wybrał, nie wykorzystał szansy ratunku lub przeciwnie - osiągnięte przezeń ocalenie, równowagę moralną, zabezpieczony byt własny i bliskich i płynące stąd wielostronne korzyści społeczne. Proporcjonalny układ obu części fabuły bywa różny. W miarę jak osobowość człowieka staje się coraz wyraźniej sumą jego doświadczeń społecznych, wypadkową jego społecznej roli, biografia postaci uzyskuje coraz większą wagę w układzie fabuły.
Układ i następstwo zdarzeń podporządkowane jest zawsze ścisłej konsekwencji ciągu przyczynowo-skutkowego, charakterystycznego dla powieści z tezą. Dlatego w obrębie czasu przedstawionego panuje zazwyczaj zasada przejrzystego porządkowania faktów w układzie chronologicznym. Częste są też retrospekcje, a również wybieganie w przyszłość, zapowiadanie zdarzeń, dokonywane najczęściej w formie aluzji, mniej lub bardziej sugerujących nadciągającą katastrofę.
Świat powieściowy Orzeszkowej opiera się na przekonaniu o moralnej harmonii, o sprawiedliwym ładzie wyznaczającym los człowieka. Niewzruszony porządek wymaga nagrody za pracę, cnotę, odwagę i kary za winy wobec innych i siebie, za lekkomyślność i lenistwo. Jedynie Marta obrazuje zagładę jednostki szlachetnej, bezradnej wobec „złego układu stosunków”, ale bohaterka, jakkolwiek „bez winy”, cierpi za swą obiektywną społeczną nieudolność i nieproduktywność. Bezwzględna jest natomiast zasada kary. Zło nigdy nie triumfuje w utworach Orzeszkowej - postać negatywna musi ponieść klęskę. W zasadzie najbardziej trwałą cechą niemal wszystkich jej utworów pozostanie podział na dwa światy - pozytywny i negatywny - i wysnuwanie powieściowego „dramatu” z wytwarzających się między nimi napięć.
Wyjątkową pozycję jako typ konstrukcji fabularnej zajmuje we wczesnej twórczości Orzeszkowej Marta. Układ jednotorowy i jednowątkowy, przy uderzającej izolacji bohaterki, która tylko doraźnie styka się z epizodycznie traktowanymi komparsami, jej zmaganie się nie z przeciwnikiem, lecz z bezcielesnym porządkiem społecznym i własną nieudolnością - zbliża utwór do „monodramatu”.
Samotność Marty, wąskość perspektywy „kwestii kobiecej”, a także ścisły rygoryzm problemowej selekcji materiału obserwacyjnego, brak „bezinteresownej” wrażliwości na realia obyczajowe, tworzy z obrazu Warszawy schematycznie zarysowane ramy sytuacyjne, szkielet „obiektywnych uwarunkowań” losu bohaterki. Pejzaż miejski zyskał w Marcie rangę najbardziej wymownego obrazu symbolicznego, ukazującego ostrzej niż komentarz odautorski zagubienie słabego człowieka w nowym świecie.
III
Obok bohaterów i ich losów narrator jest trzecim kluczowym elementem struktury powieściowej wczesnej twórczości Orzeszkowej.
W dobie powieści tendencyjnej tylko bohaterka Marty jest przedstawiana czytelnikowi jako postać osobiście znana autorce. W Marcie wystąpiła tendencja do uwierzytelniania realności przedstawianego świata, podkreślania jego obiektywności, większego uniezależnienia od narratora. Ironiczne tłumaczenia przed „wybrednymi czytelnikami, a przede wszystkim czułymi i wrażeń łaknącymi czytelniczkami”, że powieść pozbawiona zostanie wątku erotycznego, są wstępem do zasugerowania im grozy społecznego problemu. Ujawniający się w żartobliwym lub poważnym dialogu z czytelnikiem status narratora - pisarza wskazuje na wagę, jaką odbiorca gra w strukturze tendencyjnej powieści Orzeszkowej. Jest to czytelnik, na którego trzeba oddziałać, którego trzeba poruszyć przedstawionym dramatem, zawstydzić kpiną, przekonać argumentacją.