Spis treści:

1. Wprowadzenie

1. Poznawcze strategie regulacji emocji.

2. Tendencje lękowe a poznawcze strategie regulacji emocji

1. Tendencje depresyjne a poznawcze strategie regulacji emocji

2. Poznawcze strategie regulacji emocji w lęku depresji - porównanie

2. Pytania badawcze

3. Metoda

1. Osoby badane

2. Przebieg badania

3. Techniki badawcze

4. Wyniki badań

4.1

4.2

4.3

5. Dyskusja wyników

6. Bibliografia

7. Załączniki

1. Wprowadzenie

1. 1 Poznawcze strategie regulacji emocji

Regulacja emocji jest bardzo ważnym czynnikiem determinującym dobrostan psychiczny i prawidłowe funkcjonowanie człowieka (Cicchetti, Akerman i Izard, 1995; Thompson, 1991, za: Garnefsky i in., 2001), poprzez inicjowanie, motywowanie i organizowanie adaptacyjnych form zachowań jak i niwelowanie wpływu stresu. Regulacja emocji jest bardzo szerokim pojęciem obejmującym zarówno świadome jak i nieświadome sposoby poznawczej oraz behawioralnej kontroli emocji (Gross, 1998, 1999). W większości badań dotyczących regulacji emocji łączno jej aspekt poznawczy (na poziomie myślenia) z aspektem behawioralnym (na poziomie zachowania), traktując je jako jeden wymiar (por. Holahan i Moss, 1987). za: Marszał-Wiśniewska, 2008).

Holenderscy badacze zainspirowani koncepcją Lazarusa (1991), empirycznie zweryfikowaną w późniejszych badaniach nad stylami „radzenia sobie”, jako pierwsi skoncentrowali się wyłącznie na poznawczym (świadomym) aspekcie regulacji emocji (Garnefski i in., 2001). Nadia Garnefski wraz ze współpracownikami zdefiniowała poznawcze strategie regulacji emocji jako „względnie stałe sposoby regulacji emocji, polegające na kierowaniu w myślach napływającymi informacjami, które wzbudzają emocje(Garnefski, Kraaij i Spinhoven, 2001, s.1313).

Holenderscy badacze (Garnefski, Kraaij i Spinhoven, 2001) wyróżnili 9 poznawczych strategii regulacji emocji, z których pięć określili jako strategie adaptacyjne, pozwalające jednostce na zmianę zachowania w obliczu trudnych, konfrontacyjnych sytuacji poprzez łatwiejsze poradzenie sobie z nimi obejmujące: 1) akceptację (acceptance) - akceptowanie tego, czego się doświadczyło i pogodziło się z tym; 2) koncentrację na planowaniu (refocus on planning) - myślenie, o tym, jakie kroki należy podjąć, aby poradzić sobie z negatywnymi wydarzeniami, 3) koncentrację na czymś pozytywnym (positive refocusing) - myślenie o czymś radosnym i przyjemnym zamiast rozmyślanie, o tym , co się właśnie wydarzyło, 4) pozytywne przewartościowanie (positive reapraisal) - nadanie pozytywnego znaczenia negatywnemu zdarzeniu poprzez ujmowanie go w kategoriach rozwoju osobistego 5) stwarzanie perspektywy (putting into perspective) - pomniejszanie znaczenia danego negatywnego wydarzenia i podkreślanie jego względności w porównaniu z innymi zdarzeniami. Z kolei do nieadaptacyjnych strategii regulacji emocji usztywniających zachowania niekorzystne dla dobrostanu jednostki zalicza się : 1) obwinianie siebie (self blade) - przypisywanie sobie winy za to, co się wydarzyło, 2) obwinianie innych (blaming others) - przypisywanie winy innym za to, co nas spotkało, 3) ruminacje (rumination) - ciągłe myślenie o negatywnym zdarzeniu i przeżywanie uczuć z nim związanych 4) katastrofizację (catastrophizing) - wyraźne podkreślanie grozy sytuacji, jaką się przeżyło (Garnefsky, Kraaij i Spinhoven, 2001).

1.2 Tendencje lękowe a poznawcze strategie regulacji emocji

Garnefski, Kraaij i Spinhoven (2001) podkreślają, że osoby pozbawione lęku klinicznego w odpowiedzi na negatywne doąśweiadczenia życiowe stosują strategię „koncentracji na planach” oraz „pozytywnego przewartościowania”. Badacze postawili hipotezę zgodnie z którą stosowanie strategii adaptacyjnych zmniejsza symptomy zgłaszanego lęku. Rezultaty ich studiów potwierdziły wcześniejsze badania Cartera, Scheiera i Weintrauba (1989), w których ujawniono iż radzenie sobie przybierające formę „koncentracji na planowaniu”, „pozytywnym przewartościowaniu” i :koncentracji na czymś pozytywnym” dodatnio wpływają na optymizm i poczucie własnej wartości jednocześnie obniżając poziom lęku. Co więcej zdaniem holenderskich badaczy poziom lęku modyfikuje sposoby radzenia sobie ze stresem. Osoby częściej reagujące lękiem w sytuacjach stresowych funkcjonują gorzej. Obrazuje to dodatni związek między strategiami „ruminacji”, „obwiniania siebie”, a lękiem (Garnefski i in 2001). Teza ta jest zgodna z poznawczą teorią lęku przewidującą ścisły związek uporczywie negatywnych myśli o sobie, obwiniania innych, ruminacji i katastrofizowania z doświadczeniem emocjonalnego zagrożenia i lęku (Beck). Analiza rezultatów badań Nomen-Holsema ujawniła, że osoby reagujące i biernie koncentrujące się na negatywnych emocjach wzbudzonych przez negatywne doświadczenia narażone są na ryzyko wystąpienia poważnych i9 długotrwałych okresów lęku. Wyniki powyższych badań potwierdzone zostały również na gruncie polskich badań nad poznawczymi strategiami regulacji emocji w lęku. Studia te ujawniły związek strategii „obwiniania innych” z lękiem jako cechą. Wyniki te pozwalają przypuszczać, że stosowanie strategii „obwiniania innych” jest typowe wyłącznie dla lęku jako cechy i tym samym jej stosowanie różnicuje tendencje depresyjne od tendencji lękowych (Marszał).

Zagadnienie poznawczych strategii regulacji emocji u osób z zaburzeniami lękowymi pojawiło się również w póżniejszych pracach holenderskich badaczy. Analiza związków między poznawczymi strategiami regulacji emocji, a symptomami psychopatologicznymi ujawniła istotną zależność pomiędzy częstością stosowania nieadaptacyjnych strategii regulacji emocji (zwłaszcza w przypadku „katastrofizowania” i „ruminacji ) z występowaniem objawów obsesyjno-kompulsywnych i fobii (garnefski, Kraaij, Spinhoven, 2002). Badania te wskazują, iż niektóre schematy poznawczej regulacji emocji mogą stanowić wskaźnik stopnia ciężkości zaburzeń lękowych.

Należy jednak podkreślić, iż cykl badań nad poznawczymi strategiami regulacji emocji osób lęowych jest niejednoznaczny. Rezultaty badań (Ryan 2005) sugerują, że obecność symptomów lęku wskazuje na użycie nieadaptacyjnych strategii regulacji emocji jak „ruminacji”, „katastrofizowania” i „ obwiniania siebie”. Z kolei najnowsze badania prospektywne (Garnefski 2007) ujawniają, iż istotnymi predykatorami objawów lęku jest jedynie „katastrofizowanie” )związek dodatni) oraz strategia „pozytywnego przewartościowania” (związek ujemny).

Na podstawie przeprowadzonych do tej chwili obecnej badań można jednoznacznie stwierdzić, że zakres oraz częstość stosowania adaptacyjnych jak i nieadaptacyjnych strategii regulacji emocji istotnie różnicuje funkcjonowanie osób zdrowych i lękowych.

Jednocześnie różnorodność wyników badań nie pozwala jednoznacznie określić wzorca poznawczej regulacji emocji osób lękowych. Wyniki odnoszące się do poznawczych strategii sugerują jedynie, że stosowanie strategii nieadaptacyjnych silnie dodatnio koreluje z symptomami lęku, z kolei stosowanie strategii adaptacyjnych charakteryzuje osoby niskolękowe.

Analiza rezultatów dotychczas opublikowanych danych wiedzie do wniosku, iż nie zastanawiano się nad homogenicznością grupy osób lękowych stosującą poznawcze strategie regulacji emocji w odpowiedzi na stresujące doświadczenia. Jeżeli okazałoby się, że osoby lękowe tworzą grupę niejednorodną należałoby spodziewać się zidentyfikowania czterech różnych stylów radzenia sobie ze stresem. (Weinberger i in 1979).Weinberger i in (1979) sporządzili dokładny opis stylów/typów Weinberger i in. (1979) sporządzili dokładny opis wszystkich czterech typów / stylów radzenia sobie ze stresem. Jednostki niskolękowe (zdrowe) zostały scharakteryzowane, jako te, u których zaobserwowany został niski poziom lęku i towarzyszący mu niski poziom aprobaty społecznej. Mianem represorów określono osoby o niskim poziomie lęku i wysokim poziomem aprobaty społecznej. Osoby wysokolękowe charakteryzowały się wysokim poziomem lęku i towarzyszącym mu niskim poziomem aprobaty społecznej. Czwartą grupę utworzyły zaś osoby defensywnie wysokolękowe, u których zarówno poziom lęku jak i aprobaty społecznej był wysoki. Autorzy Kwestionariusza Aprobaty Społecznej podkreślają konieczność jego stosowania przy diagnozowaniu indywidualnych różnic w nasileniu potrzeby aprobaty społecznej i związanej z tym podatności na wpływ otoczenia społecznego oraz skłonności do obronnego zaprzeczania posiadania niepożądanych cech (Drwal i Wilczyńska, 1980). Analiza charakterystyki lękowych represorów prowadzi do wniosku, iż grupę tą stanowią osoby, które podczas wypełniania narządzi do pomiaru lęku, w sposób świadomy lub też nieświadomy, prezentują się w nieprawdziwym świetle. Mając na uwadze Weinbergera i in. (1979), a także Drwala i Wilczyńską (1980) zastosowanie narzędzia do pomiaru aprobaty społecznej wydaje się niezbędne w celu wyodrębnienia grup prawdziwie lękowych, lękowych defensorów i lękowych represorów.

Analiza rezultatów dotychczas opublikowanych danych wiedzie do wniosku, iż dotychczas nie zastanawiano się nad stosowaniem poznawczych strategii regulacji emocji wśród niejednorodnej grupy osób lękowych. Prawdopodobnie w poszczególnych grupach należy spodziewać się odmiennego wzoru poznawczych strategii regulacji emocji dla osób nisko i wysokolękowych, lękowych defensorów jak i lękowych represorów..

1.3 Tendencje depresyjne a poznawcze strategie regulacji emocji

Poznawcze strategie regulacji emocji aktywowane w wyniku negatywnych doświadczeń życiowych są znacząco powiązane z występowaniem symptomów depresyjnych. Analiza związków między poznawczymi strategiami regulacji emocji a problemami emocjonalnymi i symptomami psychopatologicznymi ujawniła istotną zależność pomiędzy częstością stosowania strategii negatywnych, nieadaptacyjnych (zwłaszcza ruminacji, katastrofizowania, obwiniania siebie ) z występowaniem symptomów depresyjnych (np. Jermann, Van der Linden, d'Acremont i Zermatten, 2006; Garnefski, Boon i Kraaij, 2003; Garnefski, Kraaij i Spinhoven, 2001, Garnefski, van den Krommer et al., 2002; Kraaij, Pruymboom i Garnefski, 2002; Martin i Dahlen, 2005).

Badania na uczniach szkół średnich (Garnefski i in, 2001) ujawniły, że osoby te częściej stosują strategie „pozytywne” niż „negatywne”, natomiast najczęściej stosowaną przez nich poznawczą strategią jest „koncentracja na planach”, za to najrzadziej stosowane są strategie „obwiniania innych” oraz „katastrofizowania”.

Holenderscy badacze w swoich badaniach próbowali odpowiedzieć na pytanie w jakim stopniu istnieją różnice w wykorzystaniu poszczególnych strategii poznawczych emocji pomiędzy kliniczną populacją dorosłych z objawami depresji w porównaniu do grupy nieklinicznej dorosłych bez objawów depresji. Rezultaty badań wykazały, iż zmiennymi różnicującymi obie grupy okazały się strategie „obwiniania siebie”, „katastrofizowanie” oraz „pozytywne przewartościowanie” . Pierwsze dwie strategie były istotnie częściej stosowane przez osoby z grupy osób zaburzonych niż z grupy osób zdrowych, natomiast w grupie osób zdrowych istotnie częściej w porównaniu z grupą osób z depresją kliniczną stosowano „pozytywne przewartościowanie” (Garnefski, Kommer, Kraaij, Teerds, Legerstee i Onstein, 2002). Rezultaty dotychczasowych badań potwierdzone zostały w badaniach prospektywnych(Garnefskii Kraaij, 2007) które, ujawniły, że istotnymi predykatorami objawów depresyjnych są strategie katastrofizowania, obwiniania siebie i ruminacji (związek dodatni) oraz strategia pozytywnego przewartościowania (związek ujemny).

W kontekście związków pomiędzy poznawczymi strategiami regulacji emocji a depresją należy również wspomnieć o nurcie badań skupiajacych się na eksploracji pojedynczych strategii regulacji emocji. Susan-Hoeksema (1991) wykazała, ze typowym pasywnym stylem reagowania na stresujące wydarzenia jest strategia ruminacji, która wzmaga i wydłuża okres epizodów depresyjnych.(Nolen-Hoeksema & Morrow, 1993, No-len-Hoeksema, Morrow & Fredrickson, 1993). Korelacyjne badania pokazują ,iż osoby używające rumincji w radzeniu sobie ze stresem, odznaczają się mniej skutecznym rozwiązywaniem problemów i bardziej negatywnym myśleniem o sobie i o przyszłości (Nolen-Hoeksema 1991 Nolen-Hoeksema, Parker, Larson 1994, ).Z kolei te negatywne myśli mogą przekładać się bezpośrednio w nastrój depresyjny (Abramson, Seligman & Teasdale, 1978; Beck, 1967). Depresji towarzysza bowiem takie poznawcze objawy jak negatywne mywali na temat siebie, świata i przyszłości, nadmierne generalizowanie, myślenie krańcowe oraz wyolbrzymianie zjawisk negatywnych (Potoczek, 2000). Tego typu ruminacje i błędy poznawcze uważane są za czynnik, który nie tylko podtrzymuje depresję, ale także zwiększa ryzyko jej wystąpienia. (Watkins, Baracaia 2001, za: Fajkowska-Stanik i Marszał-Wiśniewska, 2003; Nomen Hoeksema 1991). Wykorzystanie "obwiniania siebie" jako strategii regulacji, podczas konfrontacji z negatywnymi wydarzeniami mogą być związane z atrybucyjną teorią depresji, która zakłada, że osoby cierpiące na depresję mają skłonność do wyjaśniania swoich porażek przyczynami wewnętrznymi, stałymi i ogólnymi, a więc takimi które trudno zmienic (Abramson, Metalsky & Stop, 1989). Nasze rezultaty są zgodne z orzeczeniami, które wykazują, że jednostki z negatywnym stylem atrybucyjnym mają większe reakcje depresyjne na doświadczane bodźce stresowe (Kwown & Laurenceau, 2002).

Opublikowane dotychczas rezultaty studiów pozwalaja na odnalezienie jednorodnego wzoru poznawczej regulacji emocji osób depresyjnych. Na podstawie przeprowadzonych do obecnej chwili badań można stwierdzić, że używanie nieadaptacyjnych strategii regulacji emocji (zwłaszcza „ruminacji”. „obwiniania siebie” oraz „”katastrofizowanie”) rozwija symptomy depresyjne w odpowiedzi na negatywne doświadczenia życiowe, w przeciwieństwie do strategii „pozytywnego przewartościowania”.

Z analizy literatury nad poznawczymi strategiami regulacji emocji osób depresyjnych wynika, że zazwyczaj traktuje się tą grupę jako jednorodną. Należy jednak pamiętać, iż osoby wysokodepresyjne i niskodepresyjne nie zawsze tworzą dwie jednorodne grupy.

Jeśli okazałoby się, że osoby depresyjne tworzą grupę niejednorodną, należałoby sp[odziewać się zidentyfikowania czterech grup. Pierwszą tworzyłyby osoby niskodepresyjne o niskim poziomie depresji i aprobaty społecznej. W drugiej grupie znalazłyby się osoby o represywnym stylu radzenia sobie ze stresem charakteryzujące się niską depresyjnością przy wysokiej potrzebie na aprobatę społeczną. Z kolei jednostki o wysokim poziomie depresji i niskim zapotrzebowaniu na aprobatę społeczną tworzyłyby grupę wysokodepresyjną. Ostatnia grupa określona mianem depresyjnych defensorów charakteryzowałaby osdoby z niskim poziomem depresji i wysokim poziomem aprobaty społecznej.

W tak utworzonych grupach należałoby spodziewać się odmiennych strategii poznawczej regulacji emocji dla osób nisko i wysokodepresyjnych, depresyjnych represorów oraz depresyjnych defensorów.

1.4 Poznawcze strategie regulacji emocji w lęku i depresji - porównanie

2. Pytania badawcze

Na obecnym etapie rozwoju wiedzy brak jest danych na temat specyfiki stosowania poznawczych strategii regulacji emocji pomiędzy typami radzenia sobie osób lękowych i depresyjnych. Pozwala to na postawienie ogólnych pytań badawczych:

Pyt.1. Jaka jest specyfika stosowania poznawczych strategii regulacji emocji, tj. czy istnieją różnice w częstości stosowania adaptacyjnych i nieadaptacyjnych strategii regulacji emocji pomiędzy osobami lękowymi i depresyjnymi?

Pyt.2. Jaka jest specyfika stosowania poznawczych strategii regulacji emocji, tj. czy istnieją różnice w częstości stosowania poznawczych strategii regulacji emocji pomiędzy osobami nisko- i wysokolękowymi, lękowymi represorami, a lękowymi defensorami?

Pyt.3. Jaka jest specyfika stosowania poznawczych strategii regulacji emocji, tj. czy istnieją różnice w częstości stosowania poznawczych strategii regulacji emocji pomiędzy osobami nisko- i wysokodepresyjnymi, depresyjnymi represorami, a depresyjnymi defensorami?

Pyt.4. Jaka jest specyfika stosowania poznawczych strategii regulacji emocji, tj. czy istnieją różnice w częstości stosowania poznawczych strategii regulacji emocji pomiędzy poszczególnymi typami radzenia sobie osób depresyjnych i lękowych?

3. Metoda

3.1 Osoby badane

W badaniu wzięły udział 293 osoby.

---