powieść tendencyjna
odmiana powieści, w której świat przedstawiony służy zilustrowaniu określonej tezy autora. Porusza aktualną problematykę społeczną i obyczajową, podporządkowana jest celom politycznym i ideowym. Bohaterowie, wyraźnie podzieleni na dobrych i złych, schematyczni i nieskomplikowani, wypowiadają teksty o charakterze publicystycznym, którymi także nasycona jest narracja. Powieść tendencyjna, podporządkowując dzieło literackie aktualnym celom, zbliżała się do literatury dydaktycznej. Uprawiano ją we wczesnej fazie rozwoju pozytywizmu (m.in. Marta E. Orzeszkowej) oraz w okresie realizmu socjalistycznego.
Powieść tendencyjna (łac. tendentia – skłoność; tendere – kierować) to główna, obok noweli oraz tzw. sztuki z tezą, forma literacka, charakterystyczna dla wczesnego okresu pozytywizmu, obejmującego w Polsce lata 60. i 70. XIX wieku. Powieść tendencyjna miała przede wszystkim pełnić funkcje wychowawcze, dostarczając czytelnikom słusznych i właściwych, w przekonaniu autora, wzorców postaw i zachowań.
Elementami konstytutywnymi wzorcowej powieści tendencyjnej były: schematyczne przedstawianie postaci kontrastowych, dobrych i złych, przy czym – co stanowi drugi podstawowy element gatunku – narrator w sposób jednoznaczny i subiektywny opowiadał się za linią postępowania bohatera "pozytywnego", który całym swoim życiem realizował poprawny scenariusz działania według przyjętego z góry modelu, przenikniętego nade wszystko filantropią i etycznym nastawieniem wobec gromady.
Powieść tendencyjna zmierzała do jednoznacznego wykorzystania wszystkich środków ekspresji dla wykazania słuszności propagowanej tezy. Rezygnowano więc z pogłębionych portretów psychologicznych bohaterów na rzecz idealizowania postaci pozytywnych skontrastowanych z negatywnymi pod każdym względem przeciwnikami ich poglądów. Bohaterowie powieści tendencyjnych byli nieskomplikowani sprowadzani do właściwie jednej cechy tzw. "papierowi bohaterowie".
Tendencyjny charakter sprowadzający funkcję literatury do realizacji celów propagandowych, obniżał jednak wartość artystyczną utworów.
Bohaterowie powieści tendencyjnej są wyraźnie podzieleni na pozytywnych i negatywnych. Daleko idące uproszczenia fabuły i kreacji postaci mają wymiar dydaktyczny i moralizatorski.
Bohaterowie powieści Elizy Orzeszkowej "Nad Niemnem" dzielą się na dwie grupy. Na tych, którzy pracują, oraz na tych, którzy żyją z pracy innych.
Do pierwszej grupy należą Bohatyrowicze, którzy bardzo ciężko pracują. Uprawiają ziemię i hodują zwierzęta. Ich ciężkie życie nie przeszkadza im. Wręcz przeciwnie, są zadowoleni z niego. Podobnie jest w przypadku Benedykta Korczyńskiego i jego siostry Marty. Oboje od urodzenia pracują, mimo szlacheckiego pochodzenia. Benedykt dba o swoją ziemię, jak o dziecko. Jednak zbyt wielkie obowiązków przygniotły go. Z odważnego romantyka przemienił się w zgorzkniałego, starego człowieka szaleńczo przywiązanego do swej ziemi. Eliza Orzeszkowa ukazała tu "ciemną" stronę pracy. Kiedy nie daje ona wyników, gdy z założenia staje się bezsensowna lub gdy jest przymusem i zbyt dużym ciężarem. Marta bała się ciężkiej pracy, jednak poprzez sytuacje, w której się znalazła, poprzez zajmowanie się domem brata i jego dziećmi całkowicie się odnalazła. Justyna to osoba, którą nudzi życie szlachcianki i denerwuje myśl o pasożytnictwie na cudzej pracy. Postanawia zatem wyjść za Jana Bohatyrowicza i zacząć pomagać jego całej rodzinie w uprawie ziemi. Swe marzenia stawia ponad zdaniem reszty rodziny. Chce być po prostu szczęśliwa, choć wie, że to szczęście pociągnie za sobą wiele wyrzeczeń. Justyna jest bardzo silną i samodzielną kobietą. Sprzeniewierzyła się całej rodzinie i związaniu się z ukochanym z niższej warstwy społecznej. Potrafiła wziąć swe życie w swoje ręce. Jest to typowy przykład emancypantki. Przedstawicielem pracy u podstaw i pracy organicznej jest Witold Korczyński. Naucza najniższe warstwy społeczne, opowiada im o nowinkach agronomicznych. Jest młodym człowiekiem, który rozumie chłopów i postanawia im pomóc. Bardzo dobrym przykładem do naśladowania można by uznać Jana i Cecylię. Byli to legendarni przodkowie rodu Bohatyrowiczów, którzy przybyli na Litwę z centralnej Polski w XVI w. Różnice stanowe nie stanowiły przeszkody dla ich miłości, musieli jednak opuścić swe środowisko. Postanowili osiedlić się w samym środku nadniemeńskiej puszczy, którą w trudzie karczowali. Z biegiem lat w środku puszczy powstała piękna osada stanowiąca wzór dla okolicznej ludności. Wieść o dokonaniach Jana i Cecylii dotarła do króla Zygmunta Augusta, który odwiedził bohaterskich staruszków i w uznaniu zasług nadał im tytuł szlachecki i nazwisko Bohatyrowicze. Ich bohaterstwo nie polegało na tym, aby walczyć z wrogiem i ginąć na polu walki, lecz na podejmowaniu codziennego trudu, karczowaniu puszczy, na ciężkiej, lecz owocnej pracy na roli.
Drugą grupą bohaterów "Nad Niemnem", czyli ludzi żyjących z pracy innych reprezentuje Emilia Korczyńska, żona Benedykta. Dla niej najważniejsze w życiu są marzenia o romantycznej miłości i kochankach. Nie pomaga mężowi w prowadzeniu gospodarstwa, nie wspiera go nawet duchowo. Przez to staje się bohaterką negatywną. Drugą negatywną postacią jest Teofil Różyc. Trwoni cały majątek na zabawę i bujne życie towarzyskie.
W okresie pozytywizmu pojawiają się nowe pojęcia związane z praca. Jest to praca organiczna i praca u podstaw. Ta pierwsza traktowała społeczeństwo jako organizm, którego właściwe funkcjonowanie może zapewnić tylko prawidłowa działalność organów a wiec poszczególnych jednostek. Aby społeczeństwo mogło się rozwijać potrzebni byli ludzie wykształceni, pomysłowi gdyż to właśnie oni będą dążyli do osiągnięcia wspólnego dobra poprzez prace nad sobą i doskonaleniu wszystkich dziedzin gospodarczych i kulturalnych kraju. Z pracą organiczną związane jest pojęcie utylitaryzmu, czyli działanie dla wspólnego dobra. Zasada ta nakazuje człowiekowi być użytecznym oraz stawiać sobie jasno określone cele i wytrwale do nich dążyć nie zwracając uwagi na wszelkie przeciwności losu. Praca u podstaw skierowana była do najbiedniejszej warstwy naszego społeczeństwa. Należało zająć się uświadamianiem i edukacją warstwy zajmującej najniższą pozycje w społeczeństwie. W tym celu ludność wykształcona, jak lekarze czy nauczyciele mieli wyjść do ludu oraz pokazać jak wielkie znaczenie mają dla narodu i jego odbudowy.
Myślę, że takie nastawienie do życia, jakie posiadał Jan i Cecylia, czy Justyna potrzebne jest każdemu z nas. Praca powinna dawać nam satysfakcję i zadowolenie. Jeśli będziemy wykonywać ją z poświęceniem i zaangażowaniem możemy spodziewać się oczekiwanych rezultatów.
"Lalka" to powieść tendencyjna, służąca wskazywaniu właściwych postaw społecznych. Podstawowym typem postaci był działacz, realizujący program pozytywistyczny. Wykształcony, umiejący się liczyć z realiami, gotowy poświęcać własną aktywność przemienianiu rzeczywistości społecznej, bohater ten realizował się przede wszystkim w pracy, która stawała się podstawowym miernikiem wartości człowieka. Julian Ochocki, fanatyk nauki, przekonany, że dzięki niej może przewartościować świat i wielu innych działaczy, lekarzy, nauczycieli, składało się na formułę bohatera, który własne pasje potrafił łączyć z użytecznością społeczną.
We wczesnej fazie pozytywizmu dominowała schematyczna powieść tendencyjna podporządkowana propagowaniu haseł pracy ogranicznej i pracy i podstaw. Powieśc taka zmierzała do jednoznacznego wykorzystania wszystkich środków ekspresji dla wykazania słuszności proagowanej tezy. Rezygnowano więc z pogłębionych portretów psychologicznych bohaterów na rzecz idealizowania postaci pozytywnych skontrastowanych z negatywnymi po każdym względem przeciwnikami ich poglądów. Bohaterowie powieści tendencyjnych byli nieskomplikowani tzw. papierowi ludzie. Tendencyjny charakter sprowadzający funkcję literatury do realizaji celów proagandowych obniżał wartość artystyczną utworów. np. Orzeszkowa Meir Ezofowicz.
Najdoskonalszą odmianą narracji personalnej jest:
polifonia,
Typ narracji charakterystyczny dla wczesnej powieści realistycznej to narracja:
auktorialna,
Komentarz:
Typem narracji charakterystycznym zwłaszcza dla wczesnej powieści realistycznej jest narracja auktorialna. W zasadzie nie oznacza ona nic więcej niż znana Ci już forma narracji, jaką jest narrator wszechwiedzący. Narrator auktorialny odsłania stopniowo wydarzenia powieści z pozycji tego, który wie zawsze znacznie więcej niż czytelnik. Do tego często pozwala sobie na dygresje, nie zawsze bezpośrednio związane z treścią utworu. Takiego narratora znamy między innymi z Ojca Goriot czy z Nad Niemnem. Może on występować w dwóch wariantach: pierwszo– i trzecioosobowym.
Komentarz:
Najdoskonalszą odmianą narracji personalnej jest technika polifonii. Nazwę tę ukuł na określenie techniki Fiodora Dostojewskiego rosyjski badacz literatury Michaił Bachtin. Polifonia to sytuacja, w której postacie powieści spełniają nie tylko funkcje narracyjne, ale ponadto każda z nich ma odrębny, niezależny i autonomiczny punkt widzenia – swój światopogląd i osąd moralny. W konsekwencji powieść polifoniczna każde wydarzenie przedstawia z kilku punktów widzenia, z każdego inaczej.
Powieść (romans) - gatunek literatury pięknej, utwór narracyjny, opisujący zwykle rozbudowany ciąg zdarzeń.
Pierwsze powieści powstały już w czasach antycznych. W Grecji autorem powieści był m.in. Ksenofont z Efezu (Opowieści efeskie). Był to typ powieści awanturniczej i melodramatycznej. W Rzymie autorami powieści byli Petroniusz (Satyricon) i Apulejusz (Metamorfozy albo Złoty osioł). Dzieła ich operowały zróżnicowaną narracją, od opisu realistycznego po groteskę, przynosiły też bogate studium psychologiczne bohaterów.
Ogniwem w rozwoju gatunku był średniowieczny epos rycerski. W epoce renesansu ważną powieść, ujętą groteskowo dał François Rabelais (Gargantua i Pantagruel). W okresie baroku wybitną powieść napisał Miguel de Cervantes (Don Kichot). Okresem rozwoju gatunku było oświecenie, a potem XIX wiek.
Klasyczna powieść jest pisana prozą, w której występują liczne dialogi, opisy akcji i natury i jest podzielona na rozdziały liczące od kilku do kilkudziesięciu stron. Całość liczy od ok. 100 do ok. 500 stron maszynopisu. Klasyczna powieść posiada wszystkowiedzącego, anonimowego narratora i wielowątkową, liniową, chronologiczną fabułę. Wiele powieści, zwłaszcza współczesnych świadomie odchodzi od tego klasycznego schematu. Narrator posługuje się podstawowymi sposobami narracji, jak też innymi formami wypowiedzi np. dialogiem i mową zależną.
Franz Karl Stanzel zaproponował trzy podstawowe typy powieści, ze względu na rodzaj narracji, który to podział przyjął się dość powszechnie teorii literatury:
powieść auktorialna - w której narrator komentuje wydarzenia, ale między nim a światem przedstawionym istnieje dystans; narrator nie jest bohaterem, nie występuje w świecie przedstawionym - w grupie tej mieści się powieść klasyczna
powieść pierwszoosobowa - w której narrator występuje w świecie przedstawionym w tym samym miejscu i czasie, co bohaterowie oraz opowiada, co przeżył lub czego dowiedział się od innych; narrator jednak wie więcej niż pozostali bohaterowie - jest to najczęstsza forma powieści autobiograficznej
powieść personalna - w której trudno wyczuć obecność narratora, gdyż czytelnik patrzy na akcję oczami bohatera; brak w niej komentarzy do działań bohaterów, występuje tylko opis ich zachowań i myśli.
Ze względu na formę występują następujące rodzaje powieści:
powieść epistolarna - pisaną w formie zbioru listów
powieść dialogowa - pisana w formie czystego dialogu - bez fragmentów opisowych i czysto-narracyjnych
powieść rzeka - stanowiąca zbiór minipowieści, pisanych w porządku chronologicznym tworzących jedną całość
powieść szkatułkowa - pisana w formie zbioru pozornie z sobą niezwiązanych opowiadań - np. opowiadających tę samą historię z punktu widzenia różnych narratorów, lub zbudowanej w formie "opowiadania w opowiadaniu".
strumień świadomości - powieść nie opisująca wydarzeń zewnętrznych lecz stanowiąca "zapis myśli"
Szczególnymi gatunkami powieści są:
powieść tendencyjna - pisana od początku w celu udowodnienia pewnej, narzuconej z góry tezy
powieść traktat - w której opisywane wydarzenia są wyłącznie pretekstem do przekazania treści światopoglądowo-filozoficznych
powieść edukacyjna - w której opisywane wydarzenia służą głównie do przekazania w przyjemnej formie określonego zasobu wiedzy
powieść parabola - w której opisywane wydarzenia są symboliczną formą przedstawienia pewnej tezy, niezwiązanej bezpośrednio z samymi wydarzeniami
powieść biograficzna - biografia pisana w formie powieści
powieść z kluczem - w której podobieństwo bohaterów do osób istniejących, a niekiedy także poszczególnych zdarzeń do wydarzeń zachodzących w rzeczywistości jest zamierzone (np. powieść Leopolda Tyrmanda Życie towarzyskie i uczuciowe).