STRATEGIA POWIEŚCI TENDENCYJNEJ

I.

• W 1879 roku Orzeszkowa dokonała charakterystyki własnego warsztatu pisarskiego. Istotny był w niej zwłaszcza jeden punkt: odejście od drobiazgowości studiów psychologicznych (jedyny wyjątek : W klatce)

Autoportret czy portret bohatera przestaje być centralnym problemem.

• Pisarka zmierza nie do uchwycenia rysów jednostk, lecz do zanalizowania społ. i moralnej sytuacji człowieka.

• Powieśc międzypowstaniowa dostarczył Orzeszkowej większości typów, jakimi zaludniona jest jej twórczość. Nie wykazała szczególnej inwencji w tworzeniu własnych wariantów postaci. Oczywiście zaszły w nich pewne zmiany, spowodowane np. syt, hist.. Orzeszkowa Ne przejęła np. z powieści krajowej dwóch bardzo ważnych postaci:

  • Ksiądz-staruszek (strażnik sumienia i morlaności)

  • Stary pułkownik lub major (gawędzirz)

Giną więc przedstawiciele tradycji sarmackich. Idee patriotyczne reprezentują ludzie powstania styczniowego.

• Wśród drugoplanowych postaci awans ludzi z niższych sfer

• Usamodzielnia się inteligencja mieszczańska (lekarze, guwernantki, służący, Żydzi – pełnią rolę opiekunów, oceniają postępowanie bohateró, są pozytywnym kontrastem dla ludzi z wielkiego świata)

• Zasadnicze zmiany nastąpiły w statusie społ. bohaterów pierwszoplanowych

• Nowy świat jest przyjazny człowiekowi, żąda od niego pracy ale otwiera tez możliwości

• W koncepcji Boh. Wczesnych powieści O. nie wyst. problem alienacji, integracja jest integralnym elementem (wyj. Marta)

• Bunt – jest skierowany przeciwko starmu porządkowi społ

• Koncepcja miłości, rodziny – nie stanowi ona ucieczki przed wrogim światem. Przeciwnie – miłość musi być podporządkowana „ustawom społ”, jest jedną z form określenia się jednostki w stosunku do zbiorowości, dom i rodzina są fundamentem społ

• Bohaterowie pozytywni - z dwóch kategorii społ – spośród reprezentujących nowe idee oświeconych mieszczan i inżynierów, lekarzy, czasem adwokatów

• Schemat losów Boh. Orzeszkowej: b. często człowiek wychowany w dobrobycie, ale którego wielkim egzaminem jest wydźwignięcie się z klęski, osiagnięcie celu własną pracą i wytrwałością

• Często :zbuntowana panna z dobrego domu

• Koncepcja osobowości opiera się n kilku założeniach:

  • Przeciwieństwo między niższymi instynktami zmysłowymi a wyżsmi popędami duchowymi, wyznaczające dzieje moralne bohaterów (walka duszy z ciałem)

  • Rozsądek jest elementem moralnego łądu, a warunkiem jego zwycięstwa wola i wytrwałość

  • Determinizm środowiska

  • Charakter postaci nie jest sprawą indywidualną – jest to zjawisko społ.

  • Wyjaśnianie źródeł charakteru bohatera – jeden z najczęstszych zabiegów

  • U starszych bohaterów: biografia charakteryzująca

  • Ważne też są opinie otoczenia i autocharakterystyki

  • Stałość autorskiej interpretacji Boh.

  • Życie wew, bohatera: w póżniejszych utworach wprowadza myśłi Boh przez dziennik, listy. Obserwacja zachowania i fizycznych objawów wzruszeń

Konieczność wysuwania pozytywnych wzorców moralnych jak również odstręczających przykładów niewłaściwego postępowania. Zwycięża Boh. Pozytywist.

II.

• Dramatyczność świata powieściowego Orzeszkowej, perspektywa dramatu. Dramat moralnego wyboru

• Akcja- najczęściej zespół przyczynowo- skutkowy

• Podjęcie rozstrzygającej decyzji: moment kulminacyjny

• Układ fabuły: dwudzielny:

  • 1. cz. Gromadzi przesłanki upadku lub zwycięstwa, rysuje dzieje edukacji Boh., wpływy jakim ulegał, koleje kształtowania się osobowości, wreszcie kolizję do jakiej musiało dojść

  • 2.cz. rysuje skutki (katastrofa lub ocalenie)

• Świat powieściowy: przekonanie o moralnej harmonii i ładzie

• Zasada rezygnacji z własnego szczęścia- coraz bardziej popularna

• Bezwzględność kary

• Połowa lat 70: scenki obyczajowe, styl życia środowisk

• Waga obyczajów społecznych w strukturze powieści, drobiazgowość w kształtowaniu codziennego życia Boh. – dramat w sytuacji społecznej.

• wiele bardziej skonwencjonalizowane są opisy tła we wczesnej twórcz.:

• utylitaryzm i dydaktyzm w w opisie krajobrazu

• człowiek: gospodarz przyrody, kształtuje ją i zmienia

• krajobrazy miejskie są twórcze (symbol cywilizacji)

• małe prowincjonalne miasteczka – satyryczny dystans wobec nędzy i fałszywych pretensji do elegancji, posługuje się rozbudowanym komentarzem socjologicznym

• na ogół jednak Orzeszkowa podkreśla w pejzażu miasta przede wszystkim pełniące funkcję dydaktyczna kontrasty

• w Marcie miasto to symbol zagubienia człowieka w nowym świecie

Narrator – obok bohaterów i ich losów trzeci kluczowy element struktury powieściowej twórczości O.:

• podmiot autorski – świadomie i programowo integruje w stwarzany świat powieściowy i angażuje się w jego sprawy

• kształtuje dialog z czytelnikiem

• Z czasem – tendencja do obietywizacji narracji

• Pokreślenie kreacyjnego charakteru świata przedstawionego

• Często miał rysy osobowości Orzeszkowej

• Ujawniający się w żartobliwym lub poważnym dialogu z czytelnikiem status narratora –pisarza wskazuje na wagę, jaką w strukturze powieści tendencyjnej gra odbiorca, Jest to czytelnik na którego trzeba oddziaływać, którego trzeba poruszyć przedstawionym dramatem.

• Doniosłość roli narratora wpłynęła na ukształtowanie form podawczych omawianych utworów. Są one wypadkową dwóch założeń :

1. dramatyzacji przebiegu fabularnego

2. dążenia do maksymalnego wyjaśnienia i skomentowania przedstawionej rzeczywistości

W rezultacie równorzędną niemal wagę posiadają dwie formy podawcze – opowiadanie odautorskie i dialog

Obszerność opowiadania odautorskiego tłumaczy spora rola narracji skrótowej – pisarka obszernie na ogół informuje o przeszłości bohaterów

W narracji uszczegółowionej wielką rolę odgrywają dialogi wnoszące element dramatu. Dodatkowo obciążone są niemal zawsze funkcją dydaktyczną. Zwłaszcza w pierwszych powieściach dialog składa się z wypowiedzi bardzo rozbudowanych, w zasadzie przemówienia postaci.

Na wrażenie rozwlekłości składa się też rozbudowanie opisów. Z czaem dopiero zdobędzie O. umiejętność sfunkcjonalizowania opisów.

Dominacja dydaktyzmu – w narracji objawia się w sposobie językowej charakterystyki bohaterów i stylistyce ich wypowiedzi.

Postacie negatywne- barbaryzmy, nieprawidłowa polszczyzna, francuskie zwroty, frazesy.

Język narratora: często zawiera elementy ze słownika naukowego i technicznego (tendencja). Dydaktyzm i intelektualizm języka narratora.

Narracyjne i interpretacyjne przedstawienie świata przedstawionego góruje nad symbolicznym i obrazowym.

Rozwój techniki pisarskiej Orzeszkowej w późniejszych okresach zmierzać będzie do ograniczenia bezpośr. Dydaktyzmu i do osłabienia pojęciowości na rzecz większej obrazowości przedstawienia powieściowego świata.