DIALEKT MAŁOPOLSKI

ZASIĘG TERYTORIALNY I PODZIAŁ DIALEKTU

Granice zasięgu dialektu małopolskiego obejmują w przybliżeniu obszar południowo-wschodniej i środkowej części Polski od środkowego biegu Pilicy i Wieprza aż po Karpaty. Podstawę dialektu małopolskiego stanowiło dawne skupisko etniczno-językowe plemienia Wiślan w dorzeczu górnej Wisły między Podgórzem Karpackim, Górami Świętokrzyskimi i Puszczą Sandomierską.

Niełatwo jest dziś określić precyzyjnie zasięg dialektu małopolskiego, m.in. ze względu na ekspansję cech małopolskich w ciągu wieków i istnienie gwar przejściowych, zwłaszcza na północy, które tradycyjnie pod względem językowym są wliczane do Małopolski (Sieradzkie, Łęczyckie, Łowickie, Pogranicze Mazowsza) albo są z niej wyłączane. Chcąc określić granice zasięgu dialektu małopolskiego - najogólniej rzecz biorąc - należy wskazać obszar południowo-wschodniej i środkowej części Polski od środkowego biegu Pilicy i Wieprza aż po Karpaty. Podstawę dialektu małopolskiego stanowiło dawne skupisko etniczno-językowe plemienia Wiślan w dorzeczu górnej Wisły między Podgórzem Karpackim, Górami Świętokrzyskimi i Puszczą Sandomierską {M801}(zob. Mapa nr 1. Skupisko etniczno-językowe plemienia Wiślan. Źródło: Dejna 1), skąd rozpowszechniały się gwary małopolskie na skutek migracji.

Dialekt małopolski w trakcie historycznego rozwoju znacznie zatem rozszerzył swój zasięg terytorialny. Tzw. Małopolska właściwa obejmowała ziemie dawnych historycznych (XVI-wiecznych) województw: krakowskiego, sandomierskiego i lubelskiego {M802} (zob. Mapa nr 2. Małopolska w wieku XVI. Źródło: Atlas historyczny Polski).

Zasięg dialektu małopolskiego - według Nitscha - ustalony został następująco na początku XX wieku: na południu granica dialektu pokrywa się na ogół z obecną granicą państwową, sięgając na teren Słowacji na Orawie i Spiszu, na wschodzie - z granicą z Ukrainą (nieznacznie wychylając się na zachód), na północy, obejmując Sieradzkie, Łęczyckie i Łowickie, sięga aż po Kutno, Pilicę, ujście Wieprza i na północ od Włodawy, na zachodzie biegnie w okolicach Tarnowskich Gór, Katowic, Pszczyny i Bielska.{M803} Zob. Mapa nr 3. Zasięg dialektu małopolskiego w pracy K. Nitscha Dialekty polskie (1915). Podobny zasięg dialektu małopolskiego wytycza Stanisław Urbańczyk. {M804} Zob. Mapa nr 4. Zasięg dialektu małopolskiego według Stanisława Urbańczyka. Źródło: Zarys dialektologii polskiej. Wycinek mapy nr 3. 

Wielu dialektologów nie uznaje za małopolskie gwar sieradzko-łęczyckich i łowickich, zaliczając te pierwsze do dialektu wielkopolskiego, a drugie - do mazowieckiego.  Przykładowo - Karol Dejna włączył mazurzące okolice Wielunia, Piotrkowa Trybunalskiego, Łodzi i Łęczycy do Wielkopolski, ustalając granicę północną dialektu małopolskiego wzdłuż schematycznej linii: Łęczna - Kazimierz - Radom - Radom - Rawa - Piotrków - Kłobuck, a na wschodzie przesuwając ją bardziej od Nitscha i Urbańczyka na zachód [Dejna 1981, 33]. {M806} Zob. Mapa nr 6. Zasięg dialektu małopolskiego według Karola Dejny. Źródło: Dejna 1973, 86].

Współcześnie zatem dialekt małopolski obejmuje południowo-wschodnią i środkową część Polski {M807}(zob. Mapa nr 7), a jego obrębie, biorąc pod uwagę określone cechy językowe, wyróżniamy szereg mniejszych obszarów gwarowych. Wewnętrznie Małopolska jest dość silnie zróżnicowana.

Najbardziej znana klasyfikacja dialektu małopolskiego dokonana przez Kazimierza Nitscha pochodzi z drugiego wydania Wyboru polskich tekstów gwarowych {M809} (zob. mapa nr 9. Podział dialektu małopolskiego według Kazimierza Nitscha w II wydaniu Wyboru polskich tekstów gwarowych, Warszawa 1960), w którym nieco zmodyfikował swoje ustalenia i językowo podzielił Małopolskę na:

1) Góry: południowa część Żywieckiego, Orawa, Podhale wraz z częścią Beskidów dochodzącą pod Myślenice, Spisz,
2) Pogórze: od Pszczyny przez Wadowickie, Gorce, południową część Bocheńskiego po wschodnią granicę Sądeckiego,
3) południowy pas nizinny: mniej więcej od Chrzanowa po Rzeszów,
4) Małopolskę wschodnią pierwotną: okolice Tarnobrzega, Niska, Janowa, Puław, Lubartowa,
5) Małopolskę wschodnią późniejszą: na południe, wschód i północny wschód od Rzeszowa, wschodnią część Lubelskiego,
6) Małopolskę środkowo-północną: okolice Miechowa, Mielca, Sandomierza, Kielc,
7) Pogranicze Mazowsza: na północ od Zwolenia - Opoczna.
8) Małopolskę zachodnią: okolice Zawiercia, Włoszczowy, Radomska, Wielunia, Łęczycy (Sieradzkie i Łęczyckie).

Wziął tu pod uwagę zróżnicowane kryteria fonetyczne, sporadycznie fleksyjne, takie jak: wymowa nosówek, przejście wygłosowego -ch > -k, archaizm podhalański, wpływy śląskie, końcówka 1 os. lmn. -wa czasu ter. i przeszłego , brak mazurzenia, brak udźwięcznienia międzywyrazowego, wpływy ruskie, metateza grup śr, źr, wpływy wielkopolskie. Ten podział prezentuje za K. Nitschem Marian Kucała w Encyklopedii języka polskiego [1991, 60].Pewne uzupełnienia, a także korekty wprowadziły badania gwaroznawcze prowadzone po II wojnie światowej, które w pewnym stopniu uwzględnił Stanisław Urbańczyk w podręczniku dialektologii przez siebie opracowanym. Opiera się on na klasyfikacji Nitscha, wprowadzając pewne innowacje.

Dzieli on Małopolskę na:

1)      Podhale (część górską - też Orawa, Spisz, część Żywieckiego);

2)      Pogórze - od Pszczyny po wsch. granicę Sądeckiego;

3)      Krakowskie;

4)      Małopolskę środkową (Kieleckie, Sandomierskie, gwara lasowska);

5)      Sieradzkie;

6)      Łęczyckie;

7)      Łowickie;

8)      Pogranicze Mazowsza - tereny na północ od Opoczna - Radomia - Kazimierza;

9)      Pogranicze wschodnie starsze (Lubelszczyzna);

10)  Pogranicze wschodnie młodsze (Rzeszowskie, Krośnieńskie, Przemyskie, Zamojskie, Chełmskie).

Kryteriami tego podziału są: wymowa nosówek i $przejście wygłosowego -ch → -k$ (lub jego brak), końcówki 1. os. lmn. czasu teraźniejszego -wa lub -my, dla części wschodniej - mazurzenie i á pochylone. {M810} Zob. Mapa nr 10. Podział dialektu małopolskiego według Stanisława Urbańczyka. Źródło: S. Urbańczyk, Zarys dialektologii polskiej, wyd. II, Warszawa 1962, wycinek mapy nr 3.

Z zaprezentowanych wyżej podziałów widać, że Małopolska jest mocno wewnętrznie zróżnicowana. Wyraźnie wyodrębniają się na południu w części górskiej: gwara podhalańska, gwary orawskie i spiskie, w części środkowej gwara lasowska (powstała w wyniku kolonizacji mazowieckiej w widłach Wisły i Sanu), na zachodzie gwary sieradzko-łęczyckie i łowickie, których przynależność dialektalna jest sporna. Należy podkreślić, że wskazany wyżej przebieg granic głównych małopolskich kompleksów gwarowych ma charakter schematyczny, w pewnym stopniu umowny. W istocie granice te nie są ostre, często się ze sobą zazębiają. Z reguły między poszczególnymi obszarami gwarowymi występują szersze lub węższe pasy przejściowe, będące miejscem ścierania się występujących na sąsiadujących ze sobą obszarach tendencji językowych.

CHARAKTERYSTYKA DIALEKTU

Małopolska - jak już wyżej podkreślono - jest językowo bardzo zróżnicowana. Obszar dialektu małopolskiego i jego wewnętrzne zróżnicowanie na podstawie wybranych podstawowych zjawisk fonetycznych i morfologicznych przedstawiają poniższe mapy. Mapa  nr 1. Granice ważniejszych zjawisk w Małopolsce. Źródło: Stanisław Urbańczyk, Zarys dialektologii polskiej, mapa nr 5.  Mapa nr 2. Schematyczny układ izoglos dialektu małopolskiego. Za: Karol Dejna, Atlas gwar polskich, t. 1. Małopolska, Warszawa 1998 (mapa nr 2).

Charakterystyczne cechy określane jako ogólno małopolskie (choć wyjątkowo nie obejmują niektórych obszarów Małopolski) to:

1) mazurzenie (bez Pogranicza wschodniego młodszego): cápka, syja, zaba, jezdzo (zob. Mapa nr 3. Granica mazurzenia w Małopolsce. Źródło: Nitsch 1958, mapa nr 2., ); Spółgłoski dziąsłowe sz, ż bywają też w niektórych wyrazach i formach wyrazowych zastępowane spółgłoskami miękkimi ś, ź (tzw. $siakanie$), np. straśnie, śklonka, śpitol, ^łośli, śli, śprychy = szklanka, szpital, poszli, szli, szprychy; ziobro, droźnić, przydróźnik = żebro, drażnić, przydróżnik;

2) fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca: laz_^łurus, kod_leci, nióześ = las urósł, kot leci, niosłeś, ale na Pograniczu Mazowsza (tj. w Radomskiem), w Sandomierskiem i Lubelskiem na skutek ekspansji dialektu mazowieckiego ustaliło się nowsze las_^łurus, czyli $fonetyka międzywyrazowa nie udźwięczniająca, ale z zachowaniem dźwięczności w formach historycznie złożonych: wiózem, p^łosedem). Zob. Mapa nr 4. Fonetyka międzywyrazowa w Małopolsce. Za: Dejna 1981.

Typową małopolską innowacją dialektalną (właściwą kiedyś całej Małopolsce) jest $przejście wygłosowego -ch → -k$: mek, strak, na tyg_n^łogak, niózek, niek = mech, strach, na tych nogach, niózech, tj. niosłem, niech, dziś zachowane we wszystkich pozycjach wygłosowych w górzystej części Małopolski (na Spiszu -ch → -f), a w końcówkach: tyk staryk, w butak = tych starych, w butach (przy usunięciu tej zmiany z bezkońcówkowych tematów rzeczowników rdzennych na skutek $analogii$ do postaci tematu w przypadkach zależnych: duch - nie duk, bo ducha, duchem itp.), lub przynajmniej w pojedynczych $zleksykalizowanych formach fonetycznych$ niek, dotykcos = niech, dotychczas sięgające po okolice Pszczyny, Wielunia, Sieradza, na północnym zachodzie, a na wschodzie po Kolbuszowę, Rzeszów, Jasło. Ze słabą artykulacją ch w Małopolsce związane jest też, częstsze niż gdzie indziej, zastępowanie skłonnego do zaniku ch w grupach spółgłoskowych przez k lub f, np. kwila, kciáł, zukwały, twórz = chwila, chciał, zuchwały, tchórz.

Do charakterystycznych dla Małopolski (lub jej części) zjawisk w zakresie fonetyki należą także:

1) zróżnicowana wymowa samogłosek nosowych - na Pogórzu szeroka artykulacja przedniego ę (cię^azko, panto = ciężko, pęto), w pasie od Oświęcimia po Sącz wymowa tylko jednej nosówki tylnej ą, często odnosowionej, np. ząb, ząby//zob, zoby (zob. Zanik nosowości$); w Małopolsce środkowej całkowity zanik nosowości (reka, debina, zeby, gosiur, ciognoł sie, widzo = ręka, dębina, zęby, gąsior, ciągnął się, widzą); na pozostałych terenach wymowa obu nosówek jak w języku ogólnopolskim lub zwężona (gęś//gyⁿś, wąsy). $Rozłożona wymowa samogłosek nosowych$ w wygłosie dotyczy tylko samogłoski tylnej ą (> -om). Zob. Mapa nr 5. Wymowa samogłosek nosowych w dialekcie małopolskim.

2) zachowanie samogłosek pochylonych (ścieśnionych) á, é jako odrębnych dźwięków lub silne zwężenie ich artykulacji, które powoduje ich utożsamienie się z odpowiednimi samogłoskami wyższymi, czyli wymawia się je jak o, i/y, por. á pochylone → o (tako trowa, jo, godoł, spoliły, krzoki, copka, (= taka trawa, ja, gadał, spaliły, krzaki, czapka), á pochylonego nie zna Pogranicze wschodnie młodsze (zob. wyżej Mapa nr 1 (wschodnia granica odróżniania dawnego á pochylonego i a jasnego); é pochylone → y, i, na południu y w każdej pozycji, czyli zarówno po spółgłoskach twardych, jak i po miękkich (brzyg rzyki, biyda, śpiywka, syr, dysc = brzeg rzeki, bieda, śpiewka, ser, deszcz) na północy y po spółgłoskach twardych (syr, dysc = ser, deszcz), i po miękkich (bida, śpiwka = bieda, deszcz). Najlepiej utrzymuje się $ścieśnione ó$ jako dźwięk pośredni między samogłoską o i u (< dawna samogłoska długa), np. boro^uwki, go^urke, wieco^ur, dro^uga, co^urka, ro^uw, rzadziej utożsamia się z u. Zob. Mapa nr 6. Samogłoski pochylone w dialekcie małopolskim. Ścieśnieniu do i/y ulega też też e w -ej (jota zanika), co powoduje $przejście -ej > -i/-y$, np. dawni, lepi, jinacy, w naszy wsi, u swoi siostry = lepiej, inaczej, w naszej wsi, u swojej siostry;

3)rozszerzenie artykulacyjne, tj. wymowa i, y przed spółgłoskami półotwartymi l, ł, m, n, ń (beł, chodzieli, o tam, z niemi) w Małopolsce północnej i środkowej;

4) wymowa staropolskich grup śř, źř jako śr, źr (środa, źródło, uźroł = ujrzał), a w części Małopolski północno-środkowej ginąca $przestawka$ śr, źr, np. rśoda, rźódło, urźoł = środa, źródło, ujrzał (zob. Grupy spółgłoskowe kontynuujące psł. *sr', *zr'$);

5) przestawka w wyrazach kto, który, nikt (tko, tkóry, nitko) o podobnym zasięgu terytorialnym jak poprzednia;

6) podwajanie s, ś, czasem z rozpodobnieniem spółgłosek ss, śś do sc, ść, np. wiessa, wiśśi, w leśsie//w leście // w lejsie, do lasca, b^łosso//b^łosco = wiesza, wisi, w lesie, do lasu, boso, w Małopolsce północno-środkowej i w części gwar Pogórza;

7) ściągnięte formy czasowników stać, bać śę oraz grasz, znasz (zob. $Kontrakcja$) wobec północnopolskich form nieściągniętych, typu stojać, bojać się, grajesz, znajesz.

Cechy fonetyczne o szerszym zasięgu, łączącym dialekt małopolski z innymi (najczęściej z dialektem śląskim i wielkopolskim) to m.in.:

1) tendencja (w dużej części gwar do asymilacji i uproszczeń w grupach spółgłoskowych, przejawiająca się zwłaszcza w wymowie grup spółgłoskowych strz, zdrz, trz, drz jako szcz, żdź, cz, dż, np. szczała, żdżemnoć śe, dżazga = strzała, zdrzemnąć się, drzazga, czy = czy i trzy, uproszczeń w wygłosie: -ść → ś (kłaś, slyś, myś = kłaść, zleźć, myśl), w śródgłosie, np. grup rdł > rł, łn > łń, stn > sn, rnk > rk, śln > śń, por. garło, połnie, krzesny, gorka, ziorko, naumyśnie, maśnicka = gardło, południe, chrzestny, garnka, ziarnko, naumyślnie, maślniczka, rs, rz → ż, sz (skarzyć sie, gárztka, g^łospodarztfo = skarżyć się, garstka, gospodarstwo), kk → k, np. leki = lekki; rzadziej na początku wyrazu (w nagłosie), np. dl > l, gdź > dź, por. lo, dzie, dziesik = dla, gdzie, gdzieś upodobnieniu n do tylnojęzykowego k na granicy morfemów, por. sukieŋka, ^łokieŋko; wyraźna jest też tendencja do pomijania ł w grupach spółgłoskowych, zwłaszcza po spółgłosce g, tam, gdzie występuje ono w języku ogólnym, np. putnianke, (jaśka) upić, zogówek, gupi, suchać = płótnianka, (jaśka) łupić, zagłówek, głupi, słuchać oraz wymiana grupy sł > sw w niektórych czasownikach, np. swyseć, poswać, wyswać = słyszeć, posłać, wysłać i wtórnie powstałe czasowniki wielokrotne posywać, wysywać;

2) zanik zwarcia ń, które kończy sylabę, np. pajski, pajstwo, siyj, ciyj, bajka, kojski, k^łòjmi, ciyjszy, tajszy, błogosławiyjstwo, pełniusiyjko = pański, państwo, sień, cień, bańka, koński, końmi, cieńszy, tańszy, błogosławieństwo, pełniusieńko, powszechny zwłaszcza w gwarze lasowskiej, ale też częsty w różnych gwarach południowo małopolskich;

3) mocna labializacja samogłoski o, nie tylko w $nagłosie$ (^łociec, ^łokn^ło = ojciec, okno), ale i w $śródgłosie$ (m^łost, k^łot = most, kot), a na obszarze od Sandomierza i Kielc po Nowy Sącz, Tarnów, Tarnobrzeg przesunięcie artykulacji labializowanego o ku przodowi (k^ło^eza, płet, błek, b^łeto = koza, płot, bok, błoto), co przy małej wyrazistości niezgłoskotwórczego ł prowadzi do wymowy średkiem, do Tárnewa = środkiem, do Tarnowa; rzadkie są inne $spółgłoski protetyczne$, np. rzadko $prejotacja$ samogłosek a, e, i.), np. ^jinacy, ^jigła, ^jiść, ^janioł, ^jAdam, ^jEwa, = inaczej, igła, iść, anioł, Adam, Ewa;

4) zmiany barwy samogłosek o, e przed spółgłoskami półotwartymi, wymawianych jako ó, y, np. gónili, kólendnicy, w dómu, ón, kónory, kómora, pómagało sie, kóń, osiym =  gonili, kolędnicy, w domu, on, konary, komora, pomagało się, koń, osiem;

5) przejście samogłoski a w grupie -aj w e, czyli -aj > -ej, np. dej, słuchejcie sie, godej, czekej, śpiywej, czytej = daj, słuchajcie (się), gadaj, czekaj, śpiewaj, czytaj); natomiast cechą, mającą w gwarach znacznie szerszy zasięg, znaną na różnych terenach, jest $przejście wygłosowego -ej > -i/-y$, w formach stopnia wyższego przysłówków, np. da^owni, szybci, późni, g^łorzy, lekcy = dawniej, szybciej, później, gorzej, lżej, a także w formach przymiotników i zaimków przymiotnych (D., C., Msc. lp. ż.), np. w kazdy takiy, w ty, z te (rezurekcje), w nasy, przy takiy ładny, młody porze, koło dwunosty, mszy święty = w każdej takiej, w tej, z tej (rezurekcji), w naszej, przy takiej ładnej, młodej parze, koło dwunastej, mszy świętej.

6) wtórne ruchome e po przyimkach i przedrostkach w, z, uniemożliwiające powstanie skłonnych do uproszczeń grup spółgłoskowych ss, zz, ff, ww, śś, źź (we w^łodzie, ze s^łokiem, we fajce, zesunońć, zesiniáł = w wodzie, z sokiem. w fajce, zsunąć, zsiniał);

5) upowszechnienie tematów, w których nie zaszedł przegłos e po spółgłoskach wargowych i miękkiej ń (wieze, mietła, niesły = wiozę, miotła, niosły).

Inne charakterystyczne cechy, także nieograniczone tylko do tego terenu, to przejście niektórych eł > oł, np. połne pudołko, kukiołka = pełne pudełko, kukiełka, a także w niektórych formach w wygłosie w -ół (-uł), np. w imieniu Pawół, natomiast -ił//-ył w formach czasownikowych, zwłaszcza w 3 os. lp. r. męskiego czasu przeszłego, w uł, np. ch^łodziuł, robiuł, pobiuł = chodził, robił, pobił.

Niektóre cechy fonetyczne mają niewielki zasięg, wyróżniając poszczególne gwary, np. typowe dla Podhala, Orawy, Żywiecczyzny i części Spiszu są takie zjawiska:

a) akcent na pierwszej sylabie (akcent inicjalny), np. w|epchany, p|rasuwanie, d|aleko, p|rasuwać;

b) archaizm podhalański, mający nieco szerszy zasięg niż gwara podhalańska, np. s·ićka pomiyndz·i naz·iwali rzec·i c|ienz·ijse, chłopc·i, a na pozostałym obszarze pasa górskiego Małopolski tylko w grupie ři z ř frykatywnym, np. pr^żistrajali, pr^żikufennych.

Ze zjawisk morfologicznych za charakterystyczne (choć nie zawsze wyłącznie dla Małopolski) uznać należy różne zjawiska koniugacyjne (tj. dotyczące odmiany czasowników) i deklinacyjne (odmiany rzeczowników).

Z zakresu koniugacji wymienić można następujące zjawiska:

1) zróżnicowanie końcówek 1. os. lmn czasu teraźniejszego: -my w Małopolsce południowej (ńeśymy, idymy, gońimy), -wa w Małopolsce środkowo-północnej (niesiewa, idziewa, goniwa), na stosunkowo niewielkim terenie między Limanową, Sączem i Jasłem końcówka -ma pochodząca z $kontaminacji$ -m )( -wa (niesiema, gonima = niesiemy, gonimy), a w części Podhala pod wpływem słowackim -me (bieryme, chodzime = bierzemy, chodzimy); zob. $Formy 1. os. lmn. czasu teraźniejszego$;

2) resztki aorystu w formach czasu przeszłego (nosiłek, nosiłech, nosilichmy = nosiłem, nosiliśmy) w południowo-zachodniej Małopolsce;

3) pomijanie przyrostka -nę- w niektórych formach czasowników, np. w czasie przeszłym i w rozkaźniku, por. ciągła, ciągli, krzykła, krzykli, pragła, pragli, ciąg  (por. ogp. ciągnęła, ciągnęli, krzyknęła, krzyknęli, pragnęła, pragnęli, ciągnij);

4) $formy 1. os. lmn. czasu teraźniejszego, typu mogymy, muszymy, piekymy, jadymy, idymy = możemy, musimy, pieczemy, jedziemy, idziemy ($wyrównanie analogiczne$ do form tematu 1. os. lp. czasu ter. z twardą spółgłoską) oraz $formy 1. os. lmn. czasu przeszłego$, typu jechalimy, robilimy, chodziłymy, wołalimy = jechaliśmy, robiliśmy, chodziłyśmy, wołaliśmy;

5) inny typ odmiany niektórych czasowników, np. gwizdom, dryptom, klaskom (wg koniugacji -m, -sz, a nie -ę, -esz, jak w polszczyźnie ogólnej) = gwiżdżę, drepczę, klaszczę; lubiałam, lubiał, lubieli = lubił, lubiła, lubili.

W formach 1 os. lp. czasu teraźniejszego upowszechnia się twarda spółgłoska wargowa, tam, gdzie w języku ogólnym występuje miękka, por. skube, rombe, grzebe, drape, kope, złame = skubię, rąbię, grzebię, drapię, kopię, złamię.

 

Z zakresu deklinacji wymienić można następujące zjawiska:

1) inny rodzaj niż w polszczyźnie ogólnej niektórych rzeczowników (niezbyt liczne), np. ta litra, krawatka, beretka, samogona, ten gorąc - ogp. ten litr, krawat, beret, samogon; to gorąco;

2) częściowe zachowanie archaicznych końcówek, np. -e w $dopełniaczu lp. rzeczowników żeńskich$ miękkotematowych na -a, tj. po spółgłoskach miękkich i stwardniałych (do stajnie, z pszenice = do stajni, z pszenicy), -i w odmianie liczebników głównych (piyńci, seści = pięciu, sześciu);

3) innowacyjne formy deklinacyjne, np. formy $mianownika lmn. rzeczowników męskich$, typu wójcio, policjancio, muzykancio (na wzór bracia, księża); upowszechnienie końcówki -ów w $dopełniaczu l.mn. mnogiej rzeczowników żeńskich$, np. pchłów, śprychów, glistów, wszów, myszów, i końcówki narzędnika liczby mnogiej -ami kosztem wyjątkowej -mi, np. liściami, gościami, koniami (ale częściej kłòjmi), dłoniami (ale obok dłòjmi), niciami;

Kategoria męsko- i niemęskoosobowości wykazuje znaczące różnice w porównaniu ze stanem ogólnopolskim. Istotne dla omawianej gwary są formy mianownika lmn. rzeczowników męskoosobowych i łączących się z nimi przymiotników, zaimków przymiotnych oraz form czasu przeszłego. Częste są tu formy niemęskoosobowe zamiast męskoosobowych: chłopy musiały skubać, piekały ludzie, chodziły ludzie. Formy czasownikowe na -ły występują zarówno przy rzeczownikach żeńskich, np. baby sie schodziły, skubały, śpiywały rózne pierdoły ^łopowiadały, jak i mogą odnosić się do rzeczowników męskoosobowych (np. w opowiadaniach dotyczących mężczyzn): a ony miały takie konwie (= a oni mieli takie konwie,), my młóciły, my przekrocały (z kontekstu wynika, że chodzi o dwóch mężczyzn), ony tam doły kopały takie, i przykrywały jedlicami, tak fajnie szykowały, kazdy mia^oł dyżury, stróżowały, chodziły, sprawdzały (= oni tam doły kopali takie; i przykrywali jedlicami, tak fajnie szykowali, każdy miał dyżury, stróżowali, chodzili, sprawdzali).

W słowotwórstwie za typowe dla dialektu małopolskiego lub jego części uważa się:

1) zanik r- w przedrostku roz- (^łozlać, ^łozwora = rozlać, rozwora) w Małopolsce środkowej i zachodniej;

2) przysłówki i zaimki z przyrostkami -ik, -ok, np. tutok. tamok, hawok, dzisiok, cosik, ktosik, dziesik, jakiesik, któresik, zaimki nieokreślone, typu choćco / ch^łojco, ch^łoćkto, ch^łoćjak, ch^łoćjaki, ch^łojdzie, ch^łoćktóry, ch^łoćkiedy, oraz liczebniki typu dwójko, pięciórko (np. dwójko ludzi, byli w pięciórko = dwoje ludzi, byli w pięcioro);

3)przedrostek noj- w stopniu najwyższym przymiotników i przysłówków, np. nojmłodso, nojstarso, nojsmacniejse, nojzdrowse = najmłodsza, najstarsza, najsmaczniejsze, najzdrowsze obok ogp. naj-;

4)bezokolicznik czasowników z przyrostkiem -ovać//-uvać odpowiadający ogólnopolskiemu -iwać // -ywać, np. pokazować//pokazuwać, podskakować//podskakuwać = pokazywać, podskakiwać;

5) zachowanie form typu cielę, prosię (wobec mazowieckich z pochodzenia cielak, prosiak).

Peryferyczne tereny Małopolski mają wiele cech dialektów sąsiednich, np. Pogranicze z Mazowszem charakteryzują wpływy mazowieckie, m.in. formy, typu miołł, wiołna (zob. $Sonanty$), końcówka -amy (cepamy), twarda wymowa l' (lypa, lyst), $fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca (las_urus, ale - ukradem). Pogranicze wschodnie młodsze ma natomiast wiele cech kresowych, np. redukcje samogłosek nieakcentowanych (z kruplamy, z puczontku = z kroplami, z początku), brak $mazurzenia$ i á pochylonego. Gwary spiskie i orawskie, także w mniejszym stopniu podhalańskie, charakteryzują wpływy słowackie, np. końc. 1 os. lp. czasu ter. -ym, np. piecym, ucym, idym, oraz -me 1. os. lmn. czasu ter.: piecyme, jady^eme = pieczemy, jedziemy; obok form, typu siedzymy, idymy.

DIALEKT MAŁOPOLSKI WCZORAJ I DZIŚ

O dziejach dialektu małopolskiego wiadomo dość sporo, m.in. dzięki żywej w okresie przedwojennym i tuż powojennym dyskusji na temat pochodzenia polskiego języka literackiego. Jedna z dwóch podstawowych koncepcji łączyła bowiem powstanie polszczyzny literackiej z małopolską podstawą dialektalną. Sprzyjało to badaniom nad przeszłością polskich dialektów - zwłaszcza małopolskiego i wielkopolskiego w związku z ówczesnymi hipotezami oraz wyodrębnieniu się i rozwojowi dialektologii historycznej {zob. więcej o dialektologii historycznej, jej przedmiocie i metodach w: Podstawy dialektologii//Czym się zajmuje dialektologia//Definicja dialektologii, jej przedmiot, zadania i terminy. Wersja rozszerzona}. Plonem te długiej dyskusji jest panująca powszechnie opinia, że swój udział w kształtowaniu się polskiego języka literackiego miały w większym lub mniejszym stopniu prawie wszystkie dialekty polskie, także dialekt kresowy rozwijający się na podłożu obcym na wschodnich obszarach litewsko-ruskich Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Chronologicznie dialekt małopolski (w związku ze stolicą w Krakowie) wpływał jako drugi - po dialekcie wielkopolskim - na kształt rodzącej się od przełomu XIV/XV wieku polszczyzny literackiej. Pod względem udziału cech małopolskim w języku literackim dialekt małopolski plasuje się także jako drugi po dialekcie wielkopolskim.

Zabytki języka polskiego z doby staro- i średniopolskiej, świadectwa bezpośrednie (m.in. ówczesnych gramatyków i słownikarzy) pozwalają stwierdzić, że większość współczesnych cech gwarowych małopolskich jest kontynuowana nieprzerwanie w dziejach polszczyzny. Mogły one jedynie zmieniać swój zasięg terytorialny i zakres w historii dialektu małopolskiego. Przykładowo - zmniejszył się zasięg przejścia wygłosowego -ch > -k, które kiedyś było cechą ogólnomałopolską, a dziś ograniczoną do południa i zachodu Małopolski (choć na zachodzie sięga głęboko na północ). Mniejszy jest też zakres występowania zjawiska, gdyż tylko w niewielkiej części górskiej obejmuje wszystkie pozycje wygłosowe (także wyrazów rdzennych), natomiast na pozostałym obszarze zmiana ta ograniczona została tylko do -ch w końcówkach fleksyjnych. Podobnie dobrze rozpoznane w tekstach zostały takie cechy małopolskie, jak np. {L przestawka} w grupie śr' czy {L zanik nosowości}.

Trzeba też pamiętać, że niektóre cechy powszechne w języku jeszcze początków doby średniopolskiej, w XVI wieku, na który przypada końcowy okres kształtowania się polszczyzny literackiej, z czasem, gdy rozwój obu już ukształtowanych odmian - gwar i języka literackiego - potoczył się w innych kierunkach, stały się cechami gwarowymi. Cechy powszechne ówczesnej wymowy nie utrwaliły się w języku literackim, pozostały natomiast w dialektach, stając się w świadomości społecznej cechami uznawanymi za typowe zjawiska gwarowe. Wymienić tu można - przykładowo - takie cechy, jak:

ü  {L samogłoski ścieśnione} e^i/y, a^o, o^u (czyli ścieśnione e, a, o),

ü  inna niż dziś wymowa głoski oznaczanej przez rz (tzw. {L frykatywne r}).

ü  {L labializacja}, głównie w nagłosie (^łoko, ^łowoc), także rzadziej w śródgłosie (^łok^ło, ^łow^łoc).

ü  zmiany barwy samogłosek o przed spółgłoskami półotwartymi m, n, ł, l (rodzicóm, beł, beli).

W kolejnych wiekach rozwój języka literackiego i gwar utrwalił rozpoczynające się w XVI wieku różnice.

Stan współczesny

Współcześnie dialekt małopolski jest bardzo zróżnicowany językowo, ale także bardzo różny jest stan zachowania, sytuacja i prestiż poszczególnych gwar. Stosunkowo dobrze zachowują się gwary pasa górskiego - gwary góralskie, takie jak gwara podhalańska, orawska, spiska, południowożywiecka. One tez cieszą się znacznym prestiżem, są wysoko wartościowane jako równorzędny wobec polszczyzny ogólnej - choć stosowany w innych sytuacjach komunikacyjnych - wariant języka polskiego. {Zob. więcej: Orawa, Podhale, Spisz, Żywiecczyzna}. 

Są również takie regiony Małopolski, gdzie gwara bywa oceniana jako „gorsza” odmiana polszczyzny, jest lekceważona i wyśmiewana, a jej użytkownicy usiłują się pozbyć cech gwarowych ze swoich idiolektów. Dotyczy to zwłaszcza gwar w okolicach wielkich miast, gdzie zachowały się one słabo, nie mają jakichś wyrazistych sobie tylko właściwych cech językowych, a więc okolic Krakowa, Tarnowa, Kielc, Częstochowy.

Ogólnie jednak obserwowana obecnie tendencja do regionalizacji, moda do podtrzymywania odrębności lokalnych - do promowania `małych ojczyzn” (por. hasła typu: Europa regionów) sprzyja zainteresowaniu również gwarą jako jednym z ważnych wyznaczników tożsamości lokalnej {zob. więcej: Podstawy dialektologii//Jaki jest dziś język wsi?}. Gwarę lokalną prezentują liczne zespoły folklorystyczne, stowarzyszenia regionalne itp.

 

11

---