Podhale - teksty
P|łowiadajom, co my gouraole na drugik radzi p|łoziyraomy z wiyrcha. Ponoć tyz na nasyj dziedzinie uwazujymy sie za pniaoki, zaś reśta to abło krzaoki, ftłore kłorzynie zapuscajom, abło wej ptaoki, bło co ino prz|ifurgali, aji być młoze furgnom dalyj. Nie barz sie to płonieftorym widzi. Coz na to rzeknounć? Moji kochani, pokiela z tym nas·im z wiyrcha dr|ugiymu cł|ekłowi ni|e naćciwiaomy, tło ta ji dłopusta w tym nijakiego ni ma. Bo i jakiz? Przecie w tym z wiyrcha siedzi nase jao. Jao s·in, jao dziywce tyj Skalnice, tyj wiyrchłowyj Dziedziny. W tym siedzi tyz płot i krwawica łoćcouw i dziadouw. Siedzom kłorzynie. I to barz dobrze mieć kłorzynie i mieć tyk kłorzyni rłozumność. łO nik baoc·ić i utwaordzać ik swojim z·iciym. I w tym przekonaniu nijakiyj ujmy ni ma. Rzekne, co nie ino ujmy ni ma, ba jes dobro, ftłore cłekłowi przizwaolao sie odnalyźć w tym nas·im wartogłowym dzisiyjs·im świecie. To nase z wiyrcha wziyno sie nie łod dzisiaok. F nim siedzi i tło, ze ta nasa Skalnica była niby wieżao Babel, we ftłoryj staopiały sie zwyki i miysała krew ludouw wselinijakik, a tyz i to, ze to tutaok, jako młoze nika indziyj, cłek by z·ić, musiaoł targać pazdurami przeciwności. S·ićkło to ryktowało tło z wiyrcha. My gouraole, jako i s·ićka ludziska, p|łochybnłości maomy niemało. No dyć w tym z wiyrcha jao jyj wiera nie widzym. Przeto trza naom wiyrchować i baoc·ić o porzykadle, ftłore płowiadao: Co ta uwiyrchujes, tło twłoje. Wiyrchujmy, by mieć swoje Jao!
*
Kiek se może był p|arobeckiym i trza było d|ło skłoły iś, to ta, wiycie, ni|estraśnie mi może w|idziało. Włolołek z kolegami p|ło płotłokak chłodzić, z prłocy p|łostrzylać, p|o smyreckak może styrmać, ale couby d|ło ksionzek, to ta nigda niy. Moja babka Ulka, co może światu kyns w|idziała, aji z·icie miała za sobom, nieroz mi p|odśpiywowała:
E, uc może, Bartuś, uc może, uc,
bo cie może biyda tłuc.
He he! Ale jo był mudraś! A biyda? Jako ta biyda!? Gł|odować zek ni|e głodowoł, a radości w chałupie wse była beka. Mama, co może h|adukacyjom miała w|ysokom, a jyj wortoś i siyłe znała, tag mi ta powiadała: Tak, dziecko, jak może ni|e bedziez ucył, to ostanies abelfajtym, a inksi ci bedom d|łokucali i tak tobie śpi|ywali:
Poganioj, poganioj, po ubocy owce,
kie ci może, łajdoku, w skole ucyć nie fce.
E! N|a mouj dusiu, wiera, prowda. Tak by i może było, bo w głowie skije, sonecki, bic·igiel, p|ło lesie gouniynie i s·ićkie inkse siedziało, ino nie ta ni|escynsno skoła. Tata zaś wiedzioł, ze pokiel som nie pojmym, ze wiedza to kluc d|ło samegło słobie i d|ło świata, to ta nic i nifto mi nie pomłoze. Tak wej naucył mie takiej śpi|ywonki:
Kieby nie nauka, kieby nie ta skoła,
to by jo obeseł cały świat dokoła.
E! Wiera prowda. S·ićko prowda. Na mouj wieru prowda.
*
Powinowactwo, u nos wyraźnie jest powiedziane, brat, włosny, znaczy rodzony, brat ciotecny, brat stryjecny, brat ujecny abo ro¦dzina, e to moja rodzina, to jest włośnie ta dalsze pokrewieństwo. I momy na przykład: jes stryk, jez ujek, jes swok, jes stryno, jes ciotka, jez ujno.
A swak to kto to?
Swok to jest, swok to jez mąż ciotki, mąż ciotki, to znacy przyżeniony, a ciotka to jest siostra powiedzmy matki abo ojca, to jest ciotka, a tyn, co sie z ciotkom ożenił, to jes swok.
Dla dzieci jest się swokiem, czy dla siostry?
Dla rodziny i dla, powiedzmy, br|atankow i dla sioszczenic, to sie mówi: e to nasza ciotka, to nas swok, to nasa ujno, to stryno, a siostra ojca i siostra matki to ciotka, a zaś tam żona wujka to iez ujno. I tak, że to jest, u nos jest bardzo ściśle i d|okładnie powiedziane.
A ujek to kto?
Ujek to jest brat matki, brad matki a jego żona to jez ujno.
Na teściów jak mówicie, tylko teść, teściowa?
Te¦ściowie, te¦ściowie, abo powiedzmy,łociec ciotki, ale to najczęściej teść, teściowo.
Z tym, że na przykład, niewiasta, u nos niewiasta to jes synowo. I na przykład, no, wiecie, co to jest parobek? To jest k|awaler, chłopok, który już doros.. dorasta. Jak panna już jez do wydania, to się goda dzieywka, nie dziwka, ino dzieywka, jakby trochę przez 'y', dzieywka. Dziewcynka, dziewcyna, urosła, e to już wielko dziywka, na wydaniu.
*
A na chrzcie, jak to wyglądało?
A no właśnie, nigdy nie wiemy.
Na krzcinach? U nas się gado krzciny. Krzesno łociec, krzesno matka. Nie ojciec chrzesny, matka ino krzesno łociec, krzesno matka. A w ogóle jest, u nos sie zamiast proszę pana, proszę pani, to sie godo krzesny, krzesno. Krzesny, to jest tag jakby szanowny panie, a krzesno matko, to zaś prosze pani.
To tak do obcych?
Szczególnie do starszych, ale góroli, nie? Nie z rodziny, to jest taki, taki po prostu tytułowanie jak: Słuchojciez panie, powiedzcie mi to i to. Krzesny, powiedzciez mi... Krzesno matko, jako sie to tam idzie? Znocie tego abo tamtego, nie? No i krzest normalnie no idom do kościoła łociec krzesny, krzesno matka no i teroz to jest moda, że sie ubiro dzieci po góralsku, cy małe i dziewcynki, chłopców i w kapelusikak, i w takik, i w kerpcak, i to, no i młodzi państwo, łojcowie matki, no to tyż po góralsku. Kumoter, bo to jest kumoter, kumoska, kumoter, kumoska, a to też przeważnie kumoska po góralsku i młody kumoter po góralsku. No jest taka moda teroz.
*
Miałem przewożnie konia. Jednego razu to my mieli dwa konie, ale tak to jednygo konia i jakieś cztery, cztery krowy, powiedzmye, trzi tam mleczne, a jedne juz takom dorastającą, późnij: trzoda chlywna, no to przewożnie my mieli dwie sztuki tyj trzody chlewnej, to jedne jeśmy zabijali dla siebie, a drugą sie sprzedawało na potrzeby. Dużo my nie, tego miynsa nie jedli, jedli my jedynie w obiot, ale to przewożnie toźmy zawsze łobiad jedli wieczorem, bo, bo obiat, toźmy mieli takią rezerwe pozostającom ze śniadania. Jak sie juz posło do prac·i, to sie juz posło, do prac·i, a wiecór dopiyro było, powiedzme, gotowanie, łobiadu.
No i co się jadło na taki obiad?
No, co sie na, jadło? Na taki łobiot, to sie jadło albo rzepe z mlykym, znac·i, tyj, kartofle z mlykym, albo placek. A placki to tam były łowsiane przewożnie. To jo nawet lubioł jeść, bo ony taki doź dawały przyzwoity smak. Moja matka ugotowała pore razy taką kluske łowsianą, to ty mi nie smakowały.
Jak taką kluskę się robiło?
Gotowała sie woda, jak sie woda zgotowała, zagotowała, to sie wsu, wsypało mąkę do tego i miysało sie, tak ze sie to wszystko zagotowało, taką pape. Jak tyn pape sie zagotowało, no to sie łościągło na miske taką, gliniano miska była, takie jedne, tako dużo, łościągło sie na miske, i takie, taką łyżką, a, naz·iwała sie warzecha, to sie tak pociągało łod środka, het pod kraje tej miski i łona została tako, a tam do środka sie włozyło albo kawołek masła powiedzmye, sie roztopiło, przyłozyło sie o, taką kluską gorącą, albo słonine sie uskwarzyło, utopiło, kazdy se broł i mocoł, powiydzmy, w tyj, w tym źródełku takim powiydzmy.
*
A zwyczaje jakieś związane z Bożym Narodzeniem, z Wielkanocą?
Zwyczaje były takie, że, choinke to my sie starali ubirać dość często, ale to była choinka prawdziwo tako. Zawsze tam dziadek, z ja, a późnij ojciec, późnij jo, przynosił taką choinke z lasu niedużą. I tak: na tej choince to sie powiyszało, powiydzme, różne ciastka, prowda, w takik papiyrkach, późnij takie robiło sie, tam, ki były dzieci, dziewcziny, to robiły takie łańcuchy, takie ogniwa z, z kolorowego papiyru, i późnij japka sie tyz kupowało takie mniejsze, i to sie wi¦yszało, powiydzme na te, a płotem w dalszym ciągu, to juz były, powiydzmy, bańki takie różne, powiydzmy, to juz matka kupiła tam troche tych łozdób, takie łańcuchy tyż, to już upiynkszały tyn, tyn choinke. No w wiecór wigilijny była przewożnie ubierana, aj były lam, świ, świyczki, takie, co sie spinało, miały takie gniazdka, co sie świeczke woskowom tam włożyło taką choinkową i, wpinało sie na gałązkę, no to potem sie zaświyciło, ale to musielimy pilnować, żeby, zeby sie nie podpaliło, prowda. Bo niekiedy to sie stało tak że, bo to wszystkie te ozdoby były takie łatwopalne, to nieroz, powiydzmy, z¦apalyło sie. A poza tem, no to wigilja wieczór, no to jak zwykle, przede wszystkim rano pust, cały dzień, łobiadu nie było, bo łobiod był, mioł być przygotowany dopiyro na wieczór. I po spożyciu łobiadu juz post ustympowoł. No to juz matka tamok juz robiła tek dań różnyk, powiydzmy, to z grzibów, tam zupe grzibową, to śliwek ugotowała takich suszonych, to, to tam różne, no różne, różne tam takie, a najpierw to my sie łamali łopłatkem, aj łopłatkem, to matka zawse kupiła troche albo miodu, to na, wlała na taleyrz i zalała również ciepłym roztworem wody i to sie r|ozpuściło i my ty opłatki, prowda, wszystkie m|aczali w tym, w tym
A czemu te opłatki się maczało?
No bo było słodkie, to było dobre, to my macali, aleźmy te życzenia każdy jeden toźmy składali każdemu te życzenia. Na pasterke to mało kto płoszedł, bo kłościoła nie było, kiedy jo był, tego, mały, to przewożnie moze dziadek czasem poszedł albo ojciec, ale tak to mało kiedy, żeby tam chodzili. Czasem do Witowa, bo było bliżyj. A parafia teroz to jest w Dzianiszu
A przedtem była?
W Chochołowie. No to Dzianisz sie ciągnie jakieś osiym kilometrów, to sie jachało do Chochołowa. Nojgorzyj było, prowda, w okresie zimy, bo nieroz jak przisła dujawica, to zaduła drouge tak że, że trudno było nią jechać, był taki tylko chodniczek, gynsiego sie sło do kościoła. A płotem, w dwudziestym szóstym roku, powstała myźl o budowie tego kościoła.
*
To było mi szesnaście lat, skończyło sie mi w marcu, a ja, ja piyrszego września odeszedłem stela, wyemigrowałem, no bo taka była tendencyja, żeby wsziscy młodzi, powiedzmy, od szesnostu lat uchodzili, prowda. Były takie różne wersyje, tutoj udzielane, powiedzmy, w szkole. Uni powiedzieli tak, że w Gorcak, bo te góry, powiedzme, ponod Nowy Targ, tu od strony północno-zachodniej to, to je, to są, powiedzme, Gorce sie naz·iwajom. To mówią, mówi tak, ze tam mame tajne, powiydzmy, zamaskowane forty, chtóre, jeżeli w|ypowiedzą Niemc·i wojne i najado, wjadom, to my ich puścime, godo, tu na tyn teren w Nowetarszczizne, ale później odezwią sie te nasze for, u u, fortyfikacyje i zeby przeczekać tyn czas i stąd sie usunąć. Jak to downo kazowali podpalać swoje budynki, godo, tego nie róbcie, godo, żeby podpalać swoje dobytki, ale wszisc·i, zdolni mężczyźni przewożnie, od szesnostu lat do sześćdziesiyńciu niech sie stąd usunom, bo ich Niymc·i mogą zabrać do siebie i. No jo nalezoł tyz tak samo do tego.
I uszedł Pan na jak długo?
To było piyrszego września, a jakiegoś dwudziestego października wróciłek do domu. Byłek pod Kowlym, het tamok, juz zszeregowany jako żołnieyrz, bo wstąpiłem do wojska w Tarnowie, do siedem trzi, tak sie naz·iwoł taki pułk, i stamtąd my wyszli pi¦echotom, niby do Rzeszowa, bo je, bo jeszcze, bo wiyncyj było tamtyk, w tym pułku siedem trzi było, był taki, tako piąta kampanja, któro nie była omundurowanio, no i, i jeszcze, a my juz byli umundurowani i uzbrojeni. I tak my szli, nie doszliźmy do Rzeszowa, tam płotem nos jakoź rozbili, aj, rozbili. I od tego czasu juz była tułaczka, aj, tułaczka. Wróciłem z powrotem do Chełmu, bo z Chełmuźmy wyszli, do Chełmu sie wróciłeym, a późnij z Chełmu, i nos juz wszystkik zabrali do, do tego, do obozu, najpieyrw w Kr|asnymstawie, a później z Kr|asnegostawu piechotom my poszli i doszliźmy w Kiel'eckie. Była kolumna, cztery tysiunce było umundurowanych, a cztery tysiące było cywilów, ale to cywili tyż byli wojskowi, ino zdążyli sie rozmundurować. Nos zakwaterowali w obozie w Opatowie Kieleckim i w tym obozie my byli tak dwa miesiące. My byli tamok juz w obozie.