MAZURY

Gwary mazurskie zaliczane są do dialektu mazowieckiego. W ich obrębie można wyróżnić dwa zespoły gwarowe - mazurski zachodni i mazurski wschodni, pokrywające się odpowiednio z granicami Mazur zachodnich i wschodnich.

Najważniejsze cechy charakteryzujące gwary mazurskie to:

1. Mazurzenie, por. tancyli , zaceli , warstaty , nie wikońcy sie = `tańczyli, zaczęli, warsztaty, nie wykończy się'.

2. Fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca, por. brat ojca, bo jusz nie mjelim , nicht nie bał , zabjerać i uciekać , jachać na wojne = `brat ojca, bo już nie mieliśmy, nikt nie bał, zabierać i uciekać, jechać na wojnę'.

3. Wymowa głoski a (< stpol. ā) jako a, ao lub o, por. por. gospodarz, znao, nieroz , zagroł i schodzili sie ty dziewczyny = `gospodarz, zna, nieraz, zagrał i schodziły się te dziewczyny'.

4. Wymowa głoski e (< stpol. ē) jako e, ey, y, por. por. grzech, koleybka, w chowanygo , mlyko , i tyn chlyb , tyż , pełnygo = `grzech, kolebka, w chowanego, mleko, i ten chleb, też, pełnego'.

5. Wymowa głoski o (< stpol. ō) jako o, ou lub ó, por. mog , sie mowi , samochod , woz , przyniousł , kierowcouw , Włochouw , i mróz = `mógł, się mówi, samochód, wóz, przyniósł, kierowców, Włochów, i mróz'.

6. W zakresie barwy samogłosek nosowych wymowa zgodną z ogólnopolską, czyli e i o, niekiedy w śródgłosie podwyższona do ey, i (y) oraz do ou, u, por. wjencej , tygo wyndzonygo mjensa , sprzynt = `więcej, tego wędzonego mięsa, sprzęt', zaś ą do ó, u, por. i monki tam nabrali , z kruszonku , na łounkach = `i mąki tam nabrali, z kruszonką, na łąkach'.

Natomiast przed spółgłoską szczelinową notuje się: nosowość asynchroniczną, por. mjeinsne , sonsiadami , czynś = `mięsne, sąsiadami, część' lub denazalizację, por. geś , wos = `gęś, wąs'.

W wygłosie oraz przed l, ł obie nosówki ulegają denazalizacji i niekiedy podwyższeniu artykulacji, por. stojo , usłyszo , pjechoto , z kruszonku , jachać na wojne , urodziłam sie , mówi , zaceli , wzioł , wziół , urżnół = `stoją, usłyszą, piechotą, z kruszonką, jechać na wojnę, urodziłam się, mówię, zaczęli, wziął, urżnął'.

Naczelną tendencją fonetyczną panującą na tym obszarze jest tendencja do palatalizacji, czyli kierowania głosek z różnych miejsc artykulacji ku podniebieniu twardemu. Tą tendencją można tłumaczyć występujące na Mazurach zjawiska fonetyczne:

1. Przechodzenie nagłosowego ja- > je- i ra- > re- w niektórych wyrazach, por. jek , jekbi , jegoda, jeskółka, rek, reno, remię = `jak, jakby, jagoda, jaskółka, rak, rano, ramię'.

2. Przechodzenie -ar- > -er- w śródgłosie, por. derł, poderło, ter, terli = `darł, podarło, tarł, tarli'.

3. Przesuwanie lekko tylnego a (< stpol. ă) ku środkowi jamy ustnej i wymawianie go jak dźwięk pośredni pomiędzy a i e, por. koniae `konia'.

3. Podwyższanie artykulacji samogłoski y do i, por. a bili te , nie wikońcy sie , wymity , grubi Niemiec , zupi goroncej = `a byli te, nie wykończy się, wymyty, gruby Niemiec, zupy gorącej' obok wymowy ogólnopolskiej wyłaziła, trzydzieści.

4. Asynchroniczną wymowę spółgłosek wargowych miękkich, por. pjekarz , pogubjo , nas zawjeźli tam , wzilk, fsigura, porozbhijane , fchigura, mjejsca , mjeli , mniasto = `piekarz, pogubią, nas zawieźli tam, wilk, figura, porozbijane, figura, miejsca, mieli, miasto', a nawet zilk, móhi , sigura, niasto = `wilk, mówi, figura, miasto'. Wszystkie wymienione realizacje mogą pojawić się podczas artykulacji tej samej spółgłoski, np. pjekarnik, pchiekarnik, psiekarnik oraz w mowie jednej osoby.

5. Miękką wymowę spółgłosek tylnojęzykowych k, g w grupach kie, gie, ki, gi (choć trafia się także wymowa twarda typu kedyś , kełbas , dziewczynky , uwagy , take = `kiedyś, kiełbas, dziewczynki, uwagi, takie', a także przed nosówką przednią ę, por. gienś była pjeczona , mogie dwa listki , w renkie , pokojówkie = `gęś była pieczona, mogę dwa listki, w rękę, pokojówkę'.

Na Mazurach wschodnich panuje tendencja do zmiękczania k, g, ch także przed a, por. giarnek, blachia, ciapa, kusiarka = `garnek, blacha, kapa, kucharka'.

Pozostałe zjawiska fonetyczne charakterystyczne dla gwar mazurskich to:

1. Przesuwanie artykulacji samogłosek i oraz y przed głoską ł ku tyłowi jamy ustnej, por. mróz buł , żuł , robiuł = `mróz był, żył, robił'.

2. Samogłoska i z prejotacją w nagłosie wyrazów, której może towarzyszyć obniżenie artykulacji, por. jidzie, jimię, jendyk , i winiósł jem wódki = `idzie, imię, indyk, i wyniósł im wódki'.

3. Labializacja samogłoski o, rzadziej u, w nagłosie, por. a ło , ło taki = `a o, o taki'.

4. Zatrata dźwięczności w, w' po spółgłoskach bezdźwięcznych, por. tfego, sfój = `twego, swój'.

5. Częsta twarda realizacja spółgłosek f', w' w grupach św', ćw' i dźw', por. śwat, ćwerć, dźwerze = `świat, ćwierć, drzwi'.

6. Możliwe stwardnienie spółgłosek wargowych, por. peśń, dziewenć, myzerak = `pieśń, dziewięć, mizerak` oraz ń, por. konski, skonco, budynu , tancyli , kołnerz = `koński, skończą, budyniu, tańczyli, kołnierz`, a także spółgłosek środkowojęzykowych, por. koszarka , kiszel , wożył , rzuczył = `kosiarka, kisiel, woził, rzucił'.

7. Możliwa twarda wymowa grupy li, por. lypa, posłuchaly = `lipa, posłuchali'.

8. Wymowa grupy spółgłoskowej kt jako cht, por. nicht nie bał , w nichtórnych , i chto , chtóry = `nikt nie bał, w niektórych, i kto, który'.

Odmianę wyrazów w gwarach mazurskich wyróżniają podane niżej cechy:

1. Obie końcówki C. lp. rodzaju męskiego -u oraz -owi uległy kontaminacji w -owiu, por. bratowiu, chłopakowiu = `bratu, chłopakowi'. Fonetyczne realizacje tej końcówki są zgodne z realizacjami spółgłoski w' na terenie Mazur, por. bratoziu, bratochiu, a gdzie niegdzie także bratoju, dzieciakoju `dzieciakowi'.

2. W D. lmn. rzeczowników wszystkich rodzajów dominuje końcówka -ów: słodyczów , z łonków , zupów, skorupów , rybów = `słodyczy, z łąk, zup, skorup, ryb'.

3. W C. lmn. rzeczowników wszystkich typów deklinacyjnych występuje końcówka -am, wymawiana także ze ścieśnieniem samogłoski a jako -aom, por. ludziaom, psaom, siostraom = `ludziom, psom, siostrom'.

4. Żeńska forma liczebnikowa dwie jest zastąpiona przez formę męską dwa, por. dwa rodziny na jeden woz , dwa kury = `dwie rodziny na jeden wóz, dwie kury'. W zakresie liczebników zdarza się także nieodmienianie form od 5 w górę, por. trzydzieści siedem hektary , pjenć litry = `trzydzieści siedem hektarów, pięć litrów'.

5. Utrzymuje się e ścieśnione w D. lp. przymiotników i zaimków, por. pełnygo , takieigo , żółtygo , w chowaneygo = `pełnego, takiego, żółtego, w chowanego'. Analogicznie e ścieśnione zostało wprowadzone do formy tego, por. tygo , do tygo woza = `tego, do tego wozu'.

6. Końcówki N. i Msc. lp. oraz C. i N. lm. -ym, -ymi przymiotników i zaimków wymawiane są jako -em // eym oraz -emy // eymy, por. temyi , wszystkiemi , w tem , takiem = `tymi, wszystkimi, w tym, takim'.

7. Końcówki 1. os. l.mn. czasu teraźniejszego to: ogólnopolska -my, por. chodzimy, archaiczna -m, por. oraz końcówka dawnej liczby podwójnej -wa, por. chodziwa.

8. Końcówka 1. os. lp. czasu przeszłego to -em, por. wiósem, lasem = `wiozłem, lazłem', która może odrywać się od tematu fleksyjnego. Na Mazurach wschodnich często występują formy bezkońcówkowe, por. ja i wjedzioł , ja to tak za matko latała = `ja i wiedziałem, ja to tak za matką latałam'.

9. Końcówki 1 os. lmn. czasu przeszłego to: ogólnopolska -śmy, por. chodziliśmy, archaiczna -m, por. bralim kartofli i sie rzucalim , cukru nabralim , i świniaka zabilim , jechalim dali, oraz końcówka dawnej liczby podwójnej -wa, por. jechaliźwa `jechaliśmy'.

10. Końcówka 2. os. lmn. czasu teraźniejszego, przeszłego oraz trybu rozkazującego to -ta, por. niesieta, nieśliśta, mata po jednym = `niesiecie, nieśliście, macie po jednym'. Ogólnopolska końcówka l.mn. -cie występuje tu w formach grzecznościowych przy zwracaniu się do osoby starszej lub szanowanej, por. Siądźcie, babciu.

11. Formy M. lmn. rodzaju męskoosobowego typu chłopi, sąsiedzi zastąpione zostały przez formy niemęskoosobowe typu chłopy, sąsiady, w przymiotnikach i zaimkach ustaliły się formy typu te dobre (chłopy), te stare (sąsiady). Jednocześnie zachowana została końcówka męskoosobowa -i w formach czasownika (te dobre chłopy) kosili, (te stare sąsiady) robili obejmująca także rodzaj niemęskoosobowy, por. kobjety musieli , to byli dziury w tem lodzie , rzeczy byli , dziewczynky jak przyszli = `kobiety musiały, to były dziury w tym lodzie, rzeczy były, dziewczynki jak przyszły'.

Z pozostałych mazurskich cech gwarowych warte uwagi jest:

1. Usuwanie e ruchomego w formach rzeczowników zakończonych na -ek, -ec, por. podwieczórk, krawc, wjadr = `podwieczorek, krawiec, wiader' zwłaszcza w D. nazw miejscowych, por. do Mikołajk, do Suwałk, z Kaliszk , do Niemc = `z Kaliszek, do Niemiec'.

2. Przyrostki -ę, -ak tworzące nazwy istot młodych, por. cielaki , dzieciaku mówi , dzieciak , świniak , pisklaki .

3. Zbliżenie artykulacyjne przyrostka bezokolicznika -eć do przyrostka -ić (-yć) poprzez podwyższenie artykulacji samogłoski e do ei//ey, por. siedzeić, leżeyć, powjedzieić , obejrzeyć = `siedzieć, leżeć, powiedzieć, obejrzeć'.

4. Występowanie dwóch przedrostków stopnia najwyższego przymiotnika: dawnego nao-//no-, por. naolepsy, nolepi = `najlepszy, najlepiej' oraz nowszego naoj-, por. naojlepszy.

5. Nieustalone używanie przyimków bez i przez, por. bez pisk, bez dwadzieścia lot, bo bez to wojne , bez Czerwony Krzyż = `przez pysk, przez dwadzieścia lat, bo przez tę wojnę, przez Czerwony Krzyż'.

Przykładowe wyrazy zapisane na Mazurach

buksi - spodnie

bulwa - ziemniak

bursa - portmonetka

ceber - wiadro

chizo - prędko

cichuchno - cichutko

ćfyrć - kwadrans

dek - dach

duc - tuzin

dumać - myśleć

fona - chorągiew

furgać - latać (o ptakach)

grób - trumna

gwołt - wiele

jarchać się - gniewać się

kafa, kafej - kawa

kitel - spódnica

kiziok - źrebię

klępa - krowa

loda - sklep, kram

lętka - wstążka u kapelusza

machlować - oszukiwać, zwodzić

masina - piec kuchenny

mica - czapka

miech - worek

mocnica - dobra ziemia

narok - umyślnie

ordacka - szmata

pasować - uważać na coś

pazur - paznokieć

plecianki - płot

płatek - chustka do ubrania

pstri - różnobarwny

radniyj - chętniej

rajber - rozbójnik

rektor - nauczyciel

richticzni - prawdziwy, właściwy

stecka - ścieżka

ślips - krawat

śnyptuch - chustka do nosa

topol - topola

zdechnąć - umrzeć (o ludziach)

żołniyrować - być żołnierzem

TEKSTY:

Urodziłam sie w Kaliszkach i tam mjeszkałam do dziesieńciu lat. No ji tam mjeszkałam do czasu wojnyi. I po wojn..., jak wojna już później, front szed to nazad z pegieerzu z Kaliszk to nam ten pan kazał take wozy przyszykować drabiniaste, nakładli słomy, tygo wszystkiego, no ji później dawał dwa rodziny na jeden woz. A byili te, to kiedyś mówili Italiaki, to chiba te Włochy, to dawali jich za kierowcow, tych, tych Włochow, bo ojca nie było i bracióf nie było, tylko najmłodszy brat i ja i mama, a te, te to byli na wojnie, no i później jachaliśmy az do Morongowa, o to wtenczas to jusz my mjeli naszykowane na te wojne, ojciec dał nam butyi zrobić takie jek teras majo te kozaki duże, bo to było w styczniu i ten, i świniaka zabilim mróz byuł to poćwiartkował tam i do becke, aby było coś jeść, no bo to wozem jachać na wojne, to aby jeść co było, i cukru nabralim, to cukier to nasypał w dwudziestke w kanał mleka, i monki nabrali, worek soli, zebyi wszystko było, i to wszystko wjeźli do Morongowa, a w Morongowje zaceli bomby zrzucac z samolotów wtenczas to sie prawdziwa wojna zrobjiła.

*

Ali kiedyś to pamjentam, jak ojciec ze mno przyszed do Białeyj, bo mjał mnie sukienkie, mjałam sobie wibrać, mjał mnie kupjić. To, to był Żyt mjał taki, bo Żydy tesz mjeli fajne sklepy no ji ta jedna sukienka mji sie podobała, ale ona była za droga no ji ojciec mówji do tygo Żyda, mówji: Jak das tanij, to wezme, a jak nie to.... A ten Żyt móhi nie, móhi, ona tyle ma kosztować, bo ona jest warta, a ja to ojciec mówji tak: to chodź, idziemy do domu, pójdziem do drugiego sklepu, a ja w płac, bo mji się ta sukienka podobała. Ojciec móhi: Nie płac, móhi, ja ci jo kupje, my przyjdziem, to kupjem, on opuści, jak pójdziemy. No ji później ten wyleciał Żyd za namji do ojca, zeby ojciec sie wrócił, to móhi, juz sprzedam, jak ona tak płace, móhi, to sprzedam. Ojciec później się śniał, dobrze ześ zrobiła, ześ płakała. To można było opuścić no i opuścił i sprzedoł te sukienke. To ona byiła tak, pamjentam jak dziś, ona biła w takie układane, taka układanka byiła, fajna, długi renkaw, taka jakaś czerwona krata, ona mi szie tak podobjała i kołnierzyk, no i, i guziczki.

*

O, niedziela u nas to była bardzo fajna. Bo przychodzili z tygo majontka, co tyn pan tam mjeszkał, to jedna moja siostra była w tym majontku za tako pokojówkie, ona tak nakrywała do stołu i tam, te te, te kubeczki do kawyi, to wszystko jusz ona tam nakrywała, to oni tam byli dwje dziewczyny, takie panienki, to oni jak przyszli do nas na objad robjić, to zawsze do mamy mówili, że dzisiaj oni obiad, robjo objad, to ten objad mjeli. To już tam mjensa namjeli, to oni kiedyś to pjekli zawsze takie mówjili „falszenhasenrachen”, to byił taki, no jak to powjedzieić, taki jakbyi zajonc pjeczony z mjensa mjeloneygo, tam go później słoninko to wendzono poobtykali tak, takiego zajonca uszykowali i go na takiej blasze i do chuf... w te, w pjec. No ji z tej bjałej słoninki te uszki mu tam powsadzali i ten ogonek, taki fajny taki był. Narobjili tej czerwoneyj kapusty nadusili, ziemniaki, budyinu nagotowali i tego sosu do budyinu. No bo kiedyś ten budyn to byli różne te smaki i nawet w niechtórnych to byli kawałki te, orzeszki, no ji tak jakbyi teraz kiszel, to kiedyś to była tesz mówjili „rutgrece”. To był taki kiszel, to był też fajny, to tak jakby ryibje oczy. Taki, taki był „fyszeł” mówjili kiedyś na ten kiszel.

---