Dialekt małopolski:
Obejmuje obecnie południowo- wschodnią i środkową część Polski, sięgając po Katowice , Łowicz, poza Lublin a na Orawie i Spiszu na tereny Słowacji.
W obrębie tego dialektu wyróżnia się jako wyraźnie odrębne:
- na południu:
- gwarę podhalańską, gwary spiskie, gwary orawskie
- na południowym zachodzie:
- gwarę łowicką
- w części środkowej:
-gwarę lasowską
- na zachodzie luźniej z Małopolską związane:
-gwary sieradzko-łęczyckie
Językowo Małopolskę dzieli się na :
-górną- północną część Żywieckiego, Orawa, Podhale wraz z częścią Beskidów dochodzących do Myślenic, Spisz, Podgórze: od Pszczyny przez Wadowice, Gorce
południową częsć Bocheńskiego po wschodnią granicę Sądeckiego
południowy pas nizinny od Chorzowa po Rzeszów
-Małopolskę wschodnią pierwotną:
okolice Tarnobrzega, Niska, Janowa, Puław, Lubartowa
-Małopolskę wschodnią późniejszą:
na południe wschód i południowy wschód od Rzeszowa, wschodnia częsć Lubelskiego
Małopolskę cechuje:
- mazurzenie ( bez części wschodniej późniejszej)
-fonetyka międzywyrazowa udźwięczniajaca ( bez sandomierskiego sandomierskiego lubuskiego)
- przejście wygłosowego wygłosowego X w K , na Spiszu w F
dak, duk-dach
f tyg lasak
s tatik smat
na Pogórzu: - tatik staryk
na nogak
dax, dux
-częściowo w końcówkach, a głównie w pojedynczych lub zleksykalizowanych formach: nek, dotykcas, dok
sięga ta zmiana po okolice Czacy (dawna Czechoslowacja), Pszczyny, Bytomia
- część górska ma asynchroniczną wymowę samogłosek nosowych ( nosówkę przednią zwężoną):
ksonc
sfynty
- na Podhalu zachował się archaizm podhalański- akcent intencjonalny
- podgórze- nosowość synchroniczna i szeroka artykulacja Ę : prązy
ksąc
sfąty
a w pasie od Oświęcimia po Nowy Sącz często bez rezonansu nosowego: fonty, prozy, ksonc
- południowy pas nizinny ma rozkład nosówek podobny jak góry i język literacki koło Tarnowa, charakterystyczna wymowa: kreva ma Regi (ro- re)
we wschodniej części końcówkę - va w 1 os lm
w części wschodniej pierwotnej nosówki są znów asynchroniczne, przednia szeroka w gwarze laskowej przejście aN w EN i denazalizacja:temtendy,
- w części wschodniej późniejszej nie ma mazurzenia ani przejścia X w K
- na południu nosówki w jężyku ogólnym , na północy brak nosowości, brak A pochylonego
kresowe zwężenie samogłosek nieakceptowanych : coś niedubrego
- Małopolska środkowo- południowa- zupełny brak rezonansu nosowego : geś, ze reke
- w Miechowskiem i Kieleckiem częsty jest brak E pochylonego po twardych spółgłoskach spółgłoskach niemal na całym terenie nastąpiło przestawianie głosek w dawnej grupie ŚR
ZR: rśoda, rźódło
- podwajanie- s i ś np.: do lassu, bosso, często z dysymilacją: bosco, prosco
Archaizm podhalański: to wymowa typu citać, beci, susić, a więc zachowane ”i” w dawnych połączeniach czi, szi, żi, które później uległy mazurzeniu oraz wprowadzenie przez analogię „i” do dawnych połączeń sy, zy. Cecha ta obejmuje właściwie Podhale, a w osłabionym stopniu sięga pasem aż po Myślenice.
Dialekt mazowiecki:
Obejmuje północny wschód i śr. część Polski, poza kaszubskim jest najbardziej odrębnym i ekspansywnym z dialektów. Mazowsze dzieli się na :
-bliższe: nad dolnym Wieprzem i po obu stronach Wisły po Płock
-dalsze: nad średnią Narwią i jej dopływami
Cechy:
-mazurzenie
-fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca
-asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych palatalnych : j, ś, ź h
-zrównanie Y i I np.: lody-lodi
-twarde L przed I np.: lypa, lyst
-monoftongiczna wymowa samogłosek samogłosek słabe zwężenie pochylonych (ó,a)
-przejście dawnego l' przed przedniojęzykowymi w oł i zmiękczenie poprzedniej wargowej spółgłoski np.: vołna, mołti
- końcówka liczby podwójnej używana w znaczeniu liczby mnogiej np.: choćwa, choćta
-upowszechnienie bezokolicznika na -ić kosztem- eć np.: leżyć
-końcówka -ak AK nazwach istot niedorosłych np.: cielak
-wymowa twardych i miękkich np.: cuker
-przejście końcówki -mi w -my np.: nogamy
-przyrostek czasowników wielokrotnych - iwać np.: podsłuchiwać